Дунёнинг катта цивилизацияларига тегишли бўлган мамлакатлар

1971 
3,7 
14,
4 
5,6 
22,8 
15,2 
13,0 
2,8 
8,4 
10,0 
5,5 
1990 
5,3 
14,
7 
8,2 
24,3 
16,3 
13,4 
2,3 
9,2 
6,5 
5,1 
1995 
5,8 
13,
1 
9,5 
24,0 
16,4 
15,9
+ 
2,2 
9,3 
6,1# 
3,5 
2010 
7,2 
11,
5 
11,7 
22,3 
17,1 
17,9
+ 
1,8 
10,3 
5,4# 
2,0 
2025 
8,5 
10,
1 
14,4 
21,0 
16,9 
19,2
+ 
1,5 
9,2 
4,9# 
2,8 
Еслатма: Кўрсатилган йил бўйича мавжуд давлат чегаралари асосида дунё аҳолисининг нисбий 
ҳисоб-китоблари. 1995 йилдан 2025 йилгача аҳоли сонини ҳисоблаш 1994 йил чегараларини ўз 
ичига олади. 
*Дунё умумий аҳолиси миллиардларда. 
+ Ҳисоб-китобларга Мустақил Давлатлар Ҳамдўстлиги аъзолари ёки Босния кирмайди.
# Ҳисоб-китоблар Мустақил Давлатлар Ҳамдўстлиги аъзолари, Грузия ва собиқ Югославия 
киритилган. 
Манба: Бирлашган Миллатлар Ташкилоти, Аҳоли Тақсимоти, Иқтисодий-ижтимоий ахборот ва 
сиёсатни таҳлил қилиш бўлими, Дунё аҳолисининг истиқболлари, 1992 Ревисион (Ню Йорк, 
Бирлашган Миллатлар Ташкилоти, 1993); Давлат раҳбарининг йиллик китоби (Ню Йорк; 
Ст.Мартин нашриёти, 1901-1927); Алманак Дунёси ва Фактлар китоби (Ню Йорк: Пуб нашриёти. 
Cо, 1970-1993). 
Саводхонлик, таълим ва маданийлашиш борасидаги бундай силжишлар 
саводсиз деҳқонларнинг қўлидан келмайдиган, сиёсий мақсадларда юқори 
қобилият ва кучли ишонч билан ҳаракатланиш учун ижтимоий сафарбар 
этилган жамиятни яратди. Ижтимоий сафарбар этилган жамият кучли жамият 
ҳисобланади. 1953 йилда эронликларнинг 15%и саводли, 17%и шаҳарлашган 
бўлган бир пайтда Кермит Рузвелт ва Марказий Разведка бошқармасининг бир 
неча амалдорлари ғалаённи осонликча бостиришди ва Шоҳни ўз тахтига 
қайтаришди. 1979 йилда эса эронликларнинг 50% и саводли, 47% и 
шаҳарларда яшарди, аммо Қўшма Штатларнинг ҳеч қандай ҳарбий кучлари 
Шоҳни ўз тахтида олиб қола олмади.
Хитой, Ҳинд, Араб ва Африкаликларни Ғарбликлар, Япон ва Руслардан 
ажратиб турадиган муҳим тафовут ҳануз мавжуд. Аммо ушбу тафовут жуда 
тез қисқармоқда. Бир пайтнинг ўзида яна бир тафовут пайдо бўляпти. Япон, 
Рус ва Ғарбликларда ўртача ёш босқичма-босқич ўсмоқда, ва эндиликда 
ишламайдиган аҳолининг катта қисми ҳали ҳам самарали ишлаётганлар учун 
оғир юк юклайди. Болаларнинг кўплиги бошқа цивилизацияларга оғир юкдай 
бўлиши мумкин, аммо ёшлар келажак ишчиси ва аскарларидир.

Ғарбликларнинг Глобал иқтисодий ишлаб чиқаришдаги улуши 1920 йилларда 
энг юқори нуқтасига эришган бўлиши мумкин ва бу кўрсаткич Иккинчи 
Жаҳон урушидан буён пасаймоқда. 1750 йилда Дунё мануфактурасининг 
деярли учдан бир қисми Хитойга, ярми эса Ҳиндистонга ва бешдан бир қисми 
Ғарбга тўғри келган. 1830 йилларгача Ғарб аста-секин Хитойни ортда 
қолдирди. Паул Баироч таъкидлаганидек, кейинги ўн йилликларда Ғарбнинг 
саноатлашиши дунёнинг қолган қисмининг саноати ривожланмаслигига сабаб 
бўлди. 1913 йилда Ғарбий бўлмаган мамлакатларнинг маҳсулот ишлаб 
чиқариши 1800 йилдаги кўрстакичнинг деярли 2/3 қисмини ташкил этган. XIX 
асрнинг бошларида Ғарбликларнинг дунё маҳсулот ишлаб чиқаришдаги 
улуши кескин ўсиб, 1928 йилда 84,2% га тенглашди. Бундан кейин эса ўсиш 
суръати ўртача бўлган ҳолда, Ғарбнинг улуши камайди ҳамда Иккинчи Жаҳон 
урушидан кейин унчалик саноатлашмаган давлатларнинг ишлаб чиқариш 
ҳажми кескин кенгайди. 1980 йилга келиб Ғарбдаги ишлаб чиқариш жаҳон 
маҳсулот ишлаб чиқаришининг 57,8% ини ташкил этди, бундай кўрсатгич 120 
йил олдин, 1860 йилларда бўлган эди.
7
Жадвал 4.4 
Жаҳон маҳсулот ишлаб чиқариши цивилизация ёки мамлакат бўйича 
тақсимоти, 1750-1980 (фоизларда, Умумий=100%) 
Мамлакат 
1750 1800 1830 1860 1880 1900 1913 1928 1938 1953 1963 1973 1980 
Ғарб 
18,
2 
23,
3 
31,
1 
53,
7 
68,
8 
77,
4 
81,
6 
84,
2 
78,
6 
74,
6 
65,
4 
61,
2 
57,
8 
Хитой 
32,
8 
33.
3 
29,
8 
19,
7 
12,
5 
6,2 
3,6 
3,4 
3,1 
2,3 
3,5 
3,9 
5,0 
Япония 
3,8 
3,5 
2,8 
2,6 
2,4 
2,4 
2,7 
3,3 
5,2 
2,9 
5,1 
8,8 
9,1 
Ҳиндисто
н 
/Покистон 
24,
5 
19,
7 
17,
6 
8,6 
2,8 
1,7 
1,4 
1,9 
2,4 
1,7 
1,8 
2,1 
2,3 
Россия 
/СССР* 
5,0 
5,6 
5,6 
7,0 
7,6 
8,8 
8,2 
5,3 
9,0 
16,
0 
20,
9 
20,
1 
21,
1 
Бразилия 
&Мексика 
- 
- 
- 
0,8 
0,6 
0,7 
0,8 
0,8 
0,8 
0,9 
1,2 
1,6 
2,2 
Бошқалар 15,
7 
14,
6 
13,
1 
7,6 
5,3 
2,8 
1,7 
1,1 
0,9 
1,6 
2,1 
2,3 
2,5 
*Совуқ уруш йиллари давомида Варшава шартномаси мамлакатларини ўз ичига олади 
Манба: Паул Баироч, “1750-1960 йиллар давомида Халқаро саноатлашиш даражаси”, “Европа 
иқтисодий тарихи” журнали,11 (1982, куз), 269-334. 

Иккинчи Жаҳон Урушидан олдинги Ялпи ишлаб чиқариш бўйича 
ишончли маълумотлар мавжуд эмас. Аммо 1950 йилда жаҳон ялпи ишлаб 
чиқаришида Ғарб улуши тахминан 64% эди, 1980 йилларгача ушбу кўрсаткич 
49% га тушди. (Жадвал 4.5 га қаранг.) Бир ҳисоб-китобга қараганда, 2013 
йилгача Жаҳон маҳсулот ишлаб чиқаришида Ғарб улуши 30% га тенг бўлади. 
Бошқа бир ҳисоб-китоб шуни кўрсатадики, 1991 йилда дунёнинг 7 та катта 
иқтисодиётидан 4 таси Ғарбий бўлмаган миллатларга тегишли бўлган: Япония 
(2-ўринда), Хитой (3-ўринда), Россия (6-ўринда) ва Ҳиндистон (7-ўринда). 
1992 йилда Қўшма Штатлар дунёдаги энг катта иқтисодиётга эгалик қилган ва 
5 та Ғарб давлати ва 5 та бошқа цивилизациянинг етакчи мамлакатлари: 
Хитой, Япония, Ҳиндистон, Россия ва Бразилия иқтисодиёт бўйича юқори 
ўнталикни ташкил этган. Истиқболли лойиҳалар шуни кўрсатадики, 2020 
йилда энг яхши 5 иқтисодиёт 5 хил цивилизацияда бўлади. Албатта, Ғарбдаги 
бундай камайишга Шарқий Осиёнинг юқори суръатларда ўсиши сабаб 
бўлган.
8
Иқтисодий натижалар бўйича ялпи кўрсаткичлар Ғарбнинг сифат 
жиҳатдан устунлигини қисман яширади. Ғарб ва Япония юқори технология 
саноати бўйича деярли тўлиқ устунлик қилади. Технологиялар кенг 
ёйилмоқда, лекин Ғарб ўзининг устунлигини сақлаб қолишни истаса, бу 
тарқалишнинг олдини олиш учун қаттиқ ҳаракат қилади. Аммо яралишига 
Ғарб ҳисса қўшган ўзаро боғлиқ дунё туфайли, технологияларнинг бошқа 
цивилизацияларга тарқалишини секинлаштириш тобора қийинлашиб боради. 
Бу - Совуқ уруши вақтида бўлгани каби ягона, бас келиб бўлмайдиган ва 
барчага маълум бўлган хавф мавжуд эмас ҳолатда янада қийинлашди ва 
шунингдек, технология тарқалишини назорат қилиш самарадорлигини 
камайтирди.
Жадвал 4.5 
Жаҳон Ялпи ишлаб чиқаришида цивилизацияларнинг улуши, 1950-1992 
(фоизларда)

йил 
Ғар
б 
Африк
а 
Хито
й 
Ҳинд
у 
Исло
м 
Япо
н 
Лотин 
Америкас
и 
Проваслав
* 
Бошқалар
+ 
195
0 
64,
1 
0,2 
3,3 
3,8 
2,9 
3,1 
5,6 
16,0 
1,0 
197
0 
53,
4 
1,7 
4,8 
3,0 
4,6 
7,8 
6,2 
17,4 
1,1 
198
0 
48,
6 
2,0 
6,4 
2,7 
6,3 
8,5 
7,7 
16,4 
1,4 
199
2 
48,
9 
2,1 
10,1 
3,5 
11,0 
8,0 
6,2 
6,2 
2,0 
Проваслав* 1992 йилдаги кўрсаткич собиқ СССР ва Югославияни ҳам ўз ичига олган 
Бошқалар+ бошқа цивилизациялар ва яхлитлашдаги хатолар 
Манба: 1950,1970,1980 йиллардаги кўрсаткичлар Ҳерберт Блок томонидан ўзгармас доллар 
маълумотлари асосида ҳисобланган, Planetary Product 1980: Ижодий Пауза (Вашингтон ДC, 
Оммавий тадбирлар бўлими,1981) 39-45-бетлар. 1992 йилдаги кўрсаткичла World Development 
Reportда Жаҳон Банки харид қилиш қобилиятига кўра ҳисобланган, 1994 (Ню Йорк, Оксфорд 
Университети нашриёти, 1994) 
Ўтган анча давр мобайнида, Хитой дунёнинг энг катта хўжалигига 
эгалик қилган. ХХ асрнинг иккинчи ярмида Ғарбий бўлмаган давлатларнинг 
иқтисодий тараққиёти ва технологиянинг кенг ёйилиши аввалги ҳолат 
тикланишига туртки бўлмоқда. Бу секин жараён бўлиши мумкин, аммо ХХI 
асрнинг ўрталаригача, балки ундан ҳам олдин, етакчи йивилизациялар бўйича 
иқтисодий ишлаб чиқариш тақсимоти 1880 йиллардагидек бўлади. Жаҳон 
иқтисодиётида Ғарбликларнинг икки юз йиллик “чақнаши” ўз ниҳоясига 
етади.
Ҳарбий Салоҳият. 
Ҳарбий кучларнинг 4 хил ўлчов бирлиги мавжуд: Миқдорий -қўшин, 
қурол-аслаҳа, жиҳоз ва ресурслар сони; Технологик - қурол-аслаҳа, асбоб-
ускуналарнинг самарадорлиги ва илғорлиги; Ташкилий - қўшиннинг 
уйғунлиги, интизоми, жисмоний шуғулланиши ва кайфияти ҳамда буйруқлар 
ижроси самарадорлиги, назорат муносабати; Ижтимоий-аҳолининг ҳарбий 
кучлар сафига фаол қўшилиш учун қобилият ва хоҳиш-истаги. 1920 йилларда 
Ғарб юқоридаги тўрт мезон бўйича ҳам энг олдинда турарди. Кейинги 
йилларда Ғарбнинг ҳарбий қудрати бошқа цивилизацияларга нисбатан 

сусайди, гарчи бу сусайиш ўта муҳим бўлмаса-да, ҳарбийлар ўртасидаги 
ҳарбий салоҳият ўлчовидаги мувозанат ўзгаришига таъсир қилди. 
Модернизация 
ва 
иқтисодий 
тараққиёт 
давлатларнинг 
ҳарбий 
имкониятларини ривожлантириш учун ресурслар ва хоҳишни келтириб 
чиқарди ва кўпчилик давлатлар шундай йўл тутишди. 1930 йилларда Япония 
ва Совет Иттифоқи Иккинчи Жаҳон урушида намойиш этишганидек жуда 
қудратли ҳарбий кучлар яратди. Совуқ Уруш даврида Совет Иттифоқи 
дунёдаги энг кучли ҳарбий салоҳиятга эга бўлган икки мамлакатдан бири эди. 
Ҳозирда Ғарб дунёнинг исталган жойида катта миқдордаги ҳарбий кучларни 
жанговор ҳолатга келтира олиш бўйича ҳукмрон. Ғарбнинг бундай 
салоҳиятини сақлаб қолиш, қолмаслиги ноаниқ. Аммо салоҳиятини сақлаб 
қолиши асосли равишда аниқдек туюлиши мумкин, чунки Ғарбий бўлмаган 
давлатлар ёки мамлакатлар гуруҳи келгуси ўн йилликларда рақобатбардош 
салоҳият ярата олмайди.
Жадвал 4.6 

жүктеу/скачать 3.88 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: