Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі «Ғылыми қазына» мақсатты бағдарламасы

50
Мәселен, Күлтегінге арналған кіші жазудың алғашқы шумағындағы 
білге сөзі түсіп қалған. Оның керісінше Күлтегінге арналған үлкен 
жазуда кездеспейтін іті сөзін қосқан. Немесе мынадай жолдарды алып 
қарайық:
Кісі оғлынта үзе ечүм-апам
Бумын қаған, Істемі қаған олурмыш.
Осындағы асты сызылған тіркесті (ата-баба деген сөз) ғалым ағам деп 
теріс аударған. (С. Е. Малов. Памятники древнетюркской письменности. 
Москва, 1951, 33 бет).
Тағы бір мысал келтірейік. Үлкен жазудың отыз үшінші тобында 
мынадай жолдар бар: Иарақынта йалмасынта йүз артуғ оқун урты. Иезек 
башына бір (тегүрмеді).
Осыны С. Малов былай аударады: В его вооруже ние и в его плащь 
более чем ста стрелами попали; но начальника его авангарда ни одна 
(стрела) не попала. (Сонда, 141 бет.) Бұл жерде әңгіме авангард басшысы 
жайында болып отырған жоқ, керісінше жауынгердін сауыты, киімі 
аталып отыр. Ал текстідегі йез сөзі қазақтың жез дейтін сөзінен бөтен 
дәнеңе емес. 
Осыған орай көне түрктердің тарихын терең зерттеген тарихшы 
Л. Н. Гумилевтің мына бір пікірін келтіре кеткеніміз орынды: «Боевая 
одежда (әңгіме түрктер туралы болып отыр —М. Ж.) не имеет различия, 
что дает основание толковат ее как униформу. Она состоит из головного 
убора и панциря. Головной убор напоми нает современный казахский 
малахай. Малахай покрыт металлическими пластинками, как показывает 
расцветка — сочетание желтого, белого и синего цветов, соз дающее 
впечатление металлического набора (железо и медь) (Л. Н. Гумилев 
«Статуэтки воинов из Туюк — Мазара»—«Сборник музея антропологии 
и этнографии», ХП, М —Л, 1949, 233-бет).
Сауыттың бұл түрін қазақ батырлары бертінге дейін кигені белгілі.
1965 жылы Москвадағы Азия және Африка институтының ғылыми 
кызметкері И. В. Стеблеваның Орхон ескерткіштерін орыс тіліне аударған 
бағалы еңбегі жарық көрді (И. Стеблева «Поэзия тюрков VI—VIII веков», 
М., 1965). Бұл кітабында автор Орхон ескерткіштерін бүтіндей әдеби 
шығарма деп қарап, түгелдей өлең деп тапты.
Аталмыш мұраны поэзия үлгісіне жатқызған еңбектерді бұдан да 
бұрын кездестірген болатынбыз. Алайда, дәл Стеблевадай үзілді-кесілді 
кесімді пікір айтқан, сол тұжырымын жан-жақты дәлелдеген зерттеу 
жазылған жоқ-ты.
И. Стеблева ескерткіштің жанрлық ерекшелігін анықтауда да 
айтарлықтай еңбек еткен. Бұған қатысты пікірімізді кейінірек айтамыз. 

51
Әзірге Стеблеваның ау дармасы жайында тағы да бір-екі ауыз сөз айта 
кетелік.
Бұрынғы аудармашылардың бәрі де ескерткіштің қара сөз үлгісіндегі 
мағыналық аудармасын ғана жасаған болса, И. Стеблева оны өлең 
жолдарына түсіріп, тұңғыш рет орыс тіліндегі өлең-аудармасын жасады. 
Осы себептен ескерткіштің стилі біраз дәрежеде сақталған деп айтуға 
болады.
Одан соң, ғалым өзіне дейінгі нұсқалардың кемшіліктерін ескеріп, 
көптеген жеке сөздердің де баламасын дәл тапқан.
Дегенмен әлі де жетпей жатқан, дөп баспаған сәттер И. Стеблеваның 
аудармасында да баршылық. Мәселен, «Анта ічрекі будун коп маңа көрүр» 
деген сөйлемдегі асты сызылған сөздің баламасын (бұл шындығында 
қауым, халық, көпшілік деген сөз) көп (много) деген мағынада алуы 
дұрыс емес. С. Малов аудармасын да да осыны ұшыратқан едік. 
Орхон ескерткіштерін орыс тіліне аударудың жәйі әзірге осындай. 
Сонымен, қорыта айтқанда, екі түрлі аудармамен таныс болып отырмыз. 
Бірі — қара сөз үлгісіндегі мағыналық аударма. Бұған Радлов, Мелиоран-
ский, Маловтардың аудармасы жатады. Екіншісі — Стеблева жасаған 
өлең аударма.
Шындығында, мұқият қарасақ, руналық жазулардың кейбір жолдары 
шығарманың мазмұнын ғана беріп тұрған жоқ, сонымен бірге өлең 
шумақтарын да жасап тұр. Өлең атаулының ең көне үлгісі — Орхон 
ескерткіштерін қазақ тіліне аударумен біз біраздан бері шұғылданып 
келеміз. Қазақ өлеңі Бұқардың, Махамбет пен Абайдың тұсында бірден 
туа қалған жоқ. Ол сонау бағы замандарда туып, келе-келе түрленіп, 
Абайдың қолына сан түсті бояуларымен, әдемі өрнектерімен жеткен. 
Ұлы Абай өлең кестесіне зәру нәр мен жиһазды сол халық өрнектерінен 
алған.
Енді ескерткіштерді қалай аудардық және нендей принциптерге 
сүйендік дегенге келетін болсақ, бұл ретте біз алдымызға екі түрлі мақсат 
қойғандығымызды айтуымыз керек. Біріншіден, сол бір көне әдебиет 
үлгісін бүгінгі оқушыға бүтін көркем шығарма түрінде жеткізуді мақсат 
еттік. Өйткені, Орхон ескерткіштерін өзінің эстетикалық нәрін, қуатын 
әлі күнге дейін жоймаған құнды мұра деп есептейміз. Осыған орай біз 
көне автор қолданған көркемдік тәсілдерді бүтіндеп сақтауға тырыстық.
Екіншіден, 
бірді-екілі 
үзінділерді 
есептемегенде, 
Ор хон 
ескерткіштерінің әлі күнге дейін қазақ тіліндегі толық ғылыми 
аудармасының жоқтығын ескере отырып, біз мүмкіндігінше 
аудармамызды ғылыми дәлдіктің талаптарына жауап бере алатындай етіп 
жасауға тырыстық.
Орхон шығармаларын қазақшалаудың қиындығы да, жеңілдігі де бар. 
Қиындығы дейтініміз, жоғарыда айтқанымыздай, көне түрк мұраларын 

52
қазақ тіліне толық аударудың бұрын-соңды тәжірибесін кездестіре 
алмадық. Бұл жерде Ғ. Айдаровтың Тоныкөк ескерткішін аударуын ғана 
атауға болады. Оның өзі де прозалық (мағыналық) аударма.
Бізде көркем аударма мәселесі көп дәрежеде шешімін тапқан да, ал 
ғылыми аударма жәйі күні бүгінге дейін ауызға да, қолға да алынбай келеді. 
Мәселен, ғылыми аударма көп еркіндікті, түпнұсқадан ауытқушылықты 
қаламайды; дәлдікті, нақтылықты қажет етеді. Біз жұмыс үстінде осыны 
мүмкіндігінше жадымызда мықтап ескеруге тырыстық.
Содан соң, бізге алдымен көне түрк диалектісіндегі өлеңдік 
ұйқастардың өзін ажыратып, Орхон ескерткіштерінің жыр ізіндегі 
транскрипциясын жасау керек еді.
Жеңілдігі дейтініміз, өзімізге дейін аталған ескерткіштердің орыс 
тілінде бірнеше аудармасы, соның ішіндегі өлең аудармасы дайын 
болатын. Сол себепті кей тұстарда ескерткішті басқа нұсқалармен 
салыстырып отыруға да мүмкіндік болды.
Алайда біз дайын істің ізіне түскеніміз жоқ, жырды аударуда көбіне 
қазақ тілінің, қазақ өлең құрылысының тұрғысынан келдік. Сол себептен 
де біздің жұмысымыздың орыс тіліндегі нұсқасынан көп өзгешеліктері 
болатыны да өзінен-өзі түсінікті.
Атап айтқанда: Біріншіден, Орхон жәдігерліктерінің қазақ тіліндегі 
аудармасын орыс тіліндегідей таза аудар ма деп түсінбей, жартылай 
аудармаға жатқызу керек. Олай дейтініміз, сол көне ескерткіштің тілі, 
ондағы өлең ұйқастары мен қазіргі қазақ тілі, қазақ өлең ұйқастарының 
арасында пәлендей бөгделік, алшақтық жоқ. Толып жатқан сөздер, 
«Қызыл қанымды ағыздым; Қара терімді төктім» секілді өлеңдік 
ұйқастар сол күйінде өзгеріссіз алынды. Орыс тіліндегі аудармадан біздің 
мүмкіндігіміздің мол болғандығын дәл осы ерекшеліктен деп білу керек. 
Сондықтан да біз аудармамызды осы сөздің тура мағанасындағы аударма 
демей, бір тілдің көне формасынан сол тілдің дамыған, қазіргі түріне 

жүктеу/скачать 2.92 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: