Қазақстан республикасының білім және ғылым инистірлігі

«Мемлекеттік сектордың менеджменті » пәні бойынша

1. 
   Глоссарий
   
2. 
   Дәрістер
   
3. 
   Практикалық сабақтар
   
4. 
   Студенттердің өздік жұмысы
   

Мемелекеттік сектордың экономикасы жеке не мемлекеттік секторларды талдауда ескіреледі.(мемлекеттік сектордың ішінде) Оның негізгі 4 проблемасы қарастырылады. НЕ ӨНДІРУ? КІМГЕ ӨНДІРУ?

1. Мемлекеттік сектор түсінігі, мемлекеттік меншік, экономикадағы ролі

2. Мемлекеттік сектордың менеджменті жеке білім саласы ретінде

3. Мемлекеттік сектор менеджментін игерудің әдісі мен әдістемесі

Мемлекеттік сектордағы менеджмент пәні мемлекеттің экономикаға, қоғамдық қызметтерге араласуын, мемлекеттік тауар мен қызмет көрсетулер өндірісін басқаруды, мемлекеттік реттеуді қарастырады. Мемлекеттік сектор менеджменті менеджмент негіздері, маркетинг, мемлекеттік басқарудың теориясы ғылымдары мен салалармен байланысты.

«Өндірістің тиімділігін жоғарылату мақсатымен болатын принциптер, әдістер, құралдар мен өндірісті басқару формаларының жиынтығы» - 1988 ж. шетелдік сөздер сөздігінен.

«Өзіне міндетті элемент ретінде, адамдарды басқаруды қосатын сәйкес білім облысы бар адам қызметінің сферасы» - американдық энциклопедиядан.

«Адамдар комегімен тиімді жету және қойылым» - менеджменттің 3 маңызды факторын байланыстырады – мақсат, тиімділік, адам.

Бәсеке жағдайында тиімділік – фирманың өміршеңдігінің басты шарты. Фирманы табыстылықпен, жетістікпен қамтамасыз ететін тиімді менеджмент адамның бейімділігін талап етеді: сыртқа орта бөлігінде - тұтынушыға, ал ішкі орта бөлігінде – қызметшіге.

Қазіргі экономика- аралас экономика экономикалық әрекетпен, мемлекеттік секторда жинақталған..

Аралас экономика 2 секторлы модель:анық секторы –«нарықтық»(«жеке», «меншіктік»),көленкелі- «нарықтық емес» («тұтастай», «мемлекеттік»), жалпы айтқанда жұптық (нарықтық- нарықтық емес)болып не аралас болып келеді.Сонымен «аралас» мінезді сипатта болады.

Екі негізгі модель– таза нарық және таза топтық болып бөлінеді.Екі модельде кемшілікке толы.Бұл кемшіліктер нарықтық экономикаға реттеулер енгізуді талап етеді.Ал,топтық экономикаға қатаң жоспарлауды «жұмсарту» үшін нарықтың механизімің элементімен енгізеді

Егер дұрыстап қарасақ кез келген экономика аралас бола алады.Қалайша топтық сипатта болса,солайша нарықтық шаруашылық сипатта бола береді Бірақ кейбіреулері топтық тәсілге дауысын бергенде, сол уақытта басқалары басқаруда нарықтық механизмге сенеді.Аралас экономиканың артықшылығы ресурстарды әсерлі пайдалану және өндіріс үшін еркін экономика. Сол уақытта сұрақтарды мемлекетпен, шешілмейтін сұрақтарды нарықпен шешеді. Көбінесе қиыншылықтар әлеуметтік қорғау және республика халқын қолдау сипатта болады. Аралас экономикада мемлекет республиканың шаруашылық жүйесіндегі матариалды және қаржылы айналымына белсене араласады.Солайша, кез келген дамыған нарықтық экономика нарықтық экономика түрлі меншік түрімен және мемлекеттің әсерлі функциясымен бола алады.

Реттелмейтін нарықтық процесстер қоғам және табиғат үшін қауіпті.Сол себепті нарықтық экономика реттеуді талап етеді.Ең негізгі мақсат, мемлекеттік экономиканы реттейтін әсерлі формаларын табуымыз қажет.Бірақ, нарық табиғатына қауіп тигізбеуіміз қажет.Олар өз уақытында нарықтық экономикаға максимальды эффектілі болуы тиіс.

Мемлекеттің экономикаға реттеуші күш ретінде ғана емес, сонымен қоса жеке шаруашылық субьект ретінде бола алады.Бірақ нарықтық экономикаға араласа отырып,мемелекеттік секторды құрайды.

Мемлекеттік сетордың негізі мемлекеттік меншік болып табылады.Олардың ішіне мемлекеттік мекемелер,өз уақытында ұлттық ерешелігіне және жұмыс саласына крамай топталып,кейін 3 топқа бөлінген:

Іске асырылмаған жариялы-құқылы мекемелер (түрмелер,бала бақшалар );

Тәуелсіз мекемелер, жариялы құқық шеңберінде жұмыс істейтіндер. (пошта, темір жолдар, мемлекеттік холдинг және корпорациялар);

• 
  Заңды тәуелсіз мекемелер,меншік құқығы шеңберінде жұмыс істейтін. (акционерлік тқоғам ретінде).
  

Сонымен қазіргі экономикада мемлекеттік меншік маңызды орын алады.

Мемлекеттік сектор менеджментін игерудің әдістері:

- ұйымдастыру;

- әкімшілік;

- экономикалық;

- әлеуметтік-психологиялық.

Менеджменттің мемлекеттік саладағы қызметі тиімді өндірістік күшке ұйымдастырылмаған элементтерді жою үшін жалпы ұйымдар мен адамдарға бағыт беру:

• 
  Өндірістің автоматтандырылуын және жұмысшылардың жоғары маманды болуын қамтамасыз ету;
  
• 
  Қызметшілер жұмысын неғұрлым жоғарғы еңбекақымен ынталандыру және еңбекке жағдай жасау;
  
• 
  Фирма қызметінің тиімділігін бақылау, бөлімшелер жұмысын біріктіру.
  
• 
  Жаңа нарықты игеру мен үнемі іздеу;
  
• 
  Нақты мақсаттарды анықтау;
  
• 
  Мақсаттардың басымдылығын, олардың кезектілігін, шешімдердің дәйектілігін анықтау;
  
• 
  Фирманың дамуының стратегиясын шаруашылық міндет пен оларды шешу жолдарын өндіру.
  

Мемлекеттік сектор менеджменті, басқа ғылымдар және білім салалары

Мемлекеттік сектор менеджментің игерудің әдісі мен әдістемесі

Мемлекеттік сектор менеджментінің принциптері

Экономиканың мемлекеттік сектор деп нені ұғамыз?

Мемлекеттік сектордың негізі не?

Экономикадағы мемлекеттік секторды басқаруда шетел тәжіребиесі.

Бюракратия дегеніміз не?

Бюракратиялық қағидаларында халықтық секторды ұйымдастыру дегеніміз не?

6. Мемлекеттік сектордың менеджмент қағидаларын ата.
Ұсынылатын әдебиеттер.

1. Стиглиц Дж.Ю. Экономика государственного сектора. / пер. с англ. – М.: Изд-во МГУ: ИНФРА.- М. 1997.

2. Мамыров Н.К., Саханова А.И., Ахметова Ш.С., Брузати Л. Цикл учебников «Государство и бизнес». Книга третья: Менеджмент государственного сектора; Алматы. Издательство «Экономика», 2002 г.

3. Донцов Я.В. Вопросы государственного регулирования экономики: основные направления и формы. Менеджмент в Росси и за рубежом. 2000 г., №4, с.34-39.

4. Жусупова Ж. Зарубежный опыт управления государственным сектором экономики. Транзитная экономика, 2000 г., №4-5, с.45-47.

Тақырып 2. Мемлекеттің қызметі мен қоғамдық қызығушылығы – 4 сағ.

• 
  Экономикадағы мемлекет орны
  

Ықпалды экономикалық саясаттың және ықпалды үкіметтің белгілері

Басқару деңгейіне байланысты экономикалық функциялар

Нарық жағдайындағы мемлекеттік меншік

Экстерналийлер сыртқы фактор ретінде
Экономикадағы мемлекет орны. Мемлекеттің экономикалық ролі қоғамның экономикалық өміріне мемлекеттің қатысу маңызы мен дәрежесін анықтайды.

Мемлекеттің экономикаға араласуының белгілі бір шектері бар және келесі іс әрекетпен анықталады:

экономикалық саясатты жасау;

мемлекеттік меншік құрамындағы кәсіпорындар мен ұйымдарды басқару;

нарықтың құқықтық негізі мен баға саясаты бекіту;

монополия қызметін шектеу;

мемлекеттік сыртқы-экономикалық қатынастарды реттеу.

Қазіргі уақытта республика өзінің экономикалық дамуының ұлттық стратегиясын, Қазақстанның тәуелсіз мемлекет ретіндегі қалыптасуын қалыптастырып келеді.

Экономиканың дамуының болжамдлы мақсаттары белгіленген:

ҚР экономикалық өзіндігі мен қауіпсіздігін қамтамасыз ету;

әлеуметті-экономикалық деңгейі мен оның аймақтарын көтеру;

экономиканың шикізаттық бейімделуін жеңу;

экономикалық базаны құру.

Нарыққа өту жағдайына байланысты экономиканы келесі деңгейлерге бөлуге болады:

өмір сүру деңгейі;

шектеулі деңгей;

қалыптылық пен даму деңгейі.

Аралас экономикада мемлекет экономикалық субьект ретінде маңызды орын алады,нарыұтық механизмге тікелей әсер ететін,бірақ ло эканомикадағы болып жатқан процесстердің мінезіне әсер ете алмайды.

Экономикадағы мемлекеттік реттеу–экономикаға әсер ететін тәсілдердің бірігуі, нарықтық қатынастардың қалыптасуымен экономиканың дамуы,қоғам қызушылығы.

Экономика деген ұғымы бұл жерде республиканың саясаты қарастырылады,өз басқаруымен,ұйымдастыру және тарату,өз нарығымен өндірістік-экокномикалық қатынастарының субьектісін байланыстыратын.

Экономиканың қалыпты дамуы біршама шаралардың жүзеге асуын көздейді.Шаралар ұлттық табысты көтеруге бағытталған, адамның денсаулығын және өмірін сақтау,демографиялық қиыншылықтарды шешу,халықтың табысында диференциацияның азайюын ,кедейшілікті азайту мақсаты.

Аралас экономика, экокономиканың өндірістік салаларының бірігуімен сипатталады.Бұл жерде жеке меншік нарық механизммен басқарылады. Ал,қоғам институттары және Үкімет нарықтық механизмге сүйене директив құралдарымен және салықтық саясатымен әсер етеді. Мемлекет ұйымдастырушы қызметін атқарды.Экономикадағы болып жатқан процесстерді реттеп және қалыпқа келтіреді, бірақ қатты әсер етпейді.

Нарық экономика бәсеке режимін алып келеді.Экономикалық прогресстің негізгі белгісі бәсеке және тұтыны нарығы.Меншік формаларының өзгеруі өндіріс монополияның жоғалуында маңызды болады.

Экономикалық стимулдардың құрылуында мемлекетке үлкен роль бөлінеді,өндірістік қатынастардың дамуында азаматтардың маңызы және заңды тұлғалардың көзқарасы; саясаттың, әлеуметтік, экологиялық, қорғаныс саладағы қауіпсіздігін сақтау; жобаларды құрастыру және документтерді болжау, сәйкес приоритетке сүйене отырып ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді стратегиялардың әсері;шаруашылықтың әрекетіне шектеу енгізіп және оларды сақтауын бағалау.

Мемлекеттен экономиканың инфраструктураларының дамуын талап етеді,нарықтық механизмнің кері әсерлі жағдайын тұншықтару,жастарды қамқорлыққа алу,білімді қодау және қоғам мәдениетін,экологиялық компанияларды субсидерлеу.Содан басқа, егер мемлекеттік монополияларды бақылауды қолға алмасақ,олар төлем қабілетін максималды екризиске әкеледі.

Дамыған нарықтық экономикасы бар елдердің тәжірибесі көрсеткендей толыққанды нарықты қалыптастыруға уақыт қажет.

Ең алдымен экономиканы қалыптастыру принципі болуы шарт:

нарықтық экономиканың заңды негіздерін жасау;

экономикадағы көпдеңгейлікті қалыптастыру;

нарық жүйесінің атрибуттарын құру;

сұраныс пен ұсыныс арасындағы тепе теңдікке жету негізінде экономиканы қалыптылыққа әкелу.

Өту кезеңінде, 1992 жылдан бастап жоғарыда аталғандар болған емес.

Қазақстан экономикасы терең экономикалық дағдарысқа енді, ол келесілермен сипатталды: өндірістің тоқтауы, гиперинфляция, ұлттық валюта курсының төмендеуі, төлем жасамаудың өсуі, бартерлі келісімдердің өсуі.

Қазіргі уақыттағы нарық әлеуметтік-экономикалық жүйедегі мемлекеттің функциялары: «ойын ережесін» қалыптастыру, ресурстар мен игіліктерді бөлу және қайта бөлу, экономиканың қалыптылығы мен баланстылығын қамтамасыз етеді.

Көптеген жағдайларда мемлекеттік қатысу заңды және сотқа сүйенеді. Шынымен де, мемлекеттік қатысу мәселенің өзінен көрі қымбатқа түсуі мүмкін.

Егер қоғамдық табыстар жеке табыстан асып түссе, экстерналиллерді пайда болдыратын тауарларды өндіру жеткіліксіз болып табылады. Нарықтық тепе – теңдік Парето бойынша деңгейде тиімсіз болады.

Жағымсыз сыртқы әсерлер бір жақтың қызметі екінші жаққа кедергі болған жағдайда пайда болады.

Мемлекеттің және нарықтың кемшіліктері.Нарықтық экономика, избавляя общество от товарного дефицита қоғамды тауар дефициттен босататып, сонымен қоса әлеуметтік-экономикалық қиыншылықтарды шеше алмайтыны көрсетеді.:

Ақшамен ақыланбайтын және төлемдік сұранысқа айналмайтын қоғам қажеттілігі.Мұндай товарларды өндіру мемлекет өз қолына алуы қажет,оны бюджеттен қаржыландыру.Сол себепті қоғам тауарларын тұтыны нарықтық жағдайда өте алмайды.

Нарықтық түрдің компаниялардың қалайша кемшілігі болса,солайша артықшылық әрекеті.Олар басқа қоғам мүшелеріне әсер етеді.Бұл «сыртқы эффектілер»,оларды экономистер экстерналийлр деп атайды.Ал,сыртқы эффектілерді реттеу мемлекет өз қолына алу керек.

Нарықтық механизмнің шектеулігі жеке тұлғалардыің әлеуметтік-экономикалық құқығымен байланысты, ең алдымен еңбек құқығына.Мемлекеттің бұл салада еңбекпен қамту болып.Ал, мақсаты нарықта еңбек күшін эффектілі реттеу,әлеуметтік реттеу арқылы оларды қолдау,жұмыс орнынан өз ниетімен кетпегендер,жобларды жүзеге асуымен жаңа орындар құру.

Басқа қиыншылықтар мемлекеттік раласуды талап етеді.Бұл қиыншылықтарды нарық шеше алмайды.Мұнда үлкен инвестициялық жоболар жатады,болашақта үлкен табысты қамтамасыз етпейді және тәуекелділікпен байланысты, аудандық тең емес дамуы, монополиямен және инфляцимен күресүді талап етеді.

Нарықтың әлсіздігі мемлекеттердің жаңа жоболарды құруға барады,бұл программалардың кемшіліктері экономистерді және политологтарды мемлекеттің әлсіздігін зерттеуге мәжбүр етті.

Жоғарыдағы 4 шектеулердің жүзеге асуы мемлекеттік стратегияның сәтті жүзеге асуына алғы шарт.

Әлеуметтік-экономикалық жүйедегі мемлекеттің функциялары: «ойын ережесін» қалыптастыру, ресурстар мен игіліктерді бөлу және қайта бөлу, экономиканың қалыптылығы мен баланстылығын қамтамасыз ету

Экстерналилер немесе сыртқы әсерлер

Қоғамдық игіліктер және қызмет көрсетулер

1. Аралас экономикадағы мемлекет секторының рөлі?

Аралас экономикадағы мелекеттің қажеттілігін түсіндір.

Мемлекеттің алға қойчлған мақсатына жете алмау себебін көрсет.

Әлеуметтік – экономикалық жүйесіндегі мемлекет функцияларын ата.

Ықпалды экономикалық саясатт және ықпалды үкіметт ұғымын түсіндір.

Экстерналийлер сыртқы фактор ретінде мінезде

Қоғам қызметіне және жақсылығына мысал келтір.

Нарық жағдайындағы мемлекеттік мешік нені білдіреді?

Ұсынылатын әдебиеттер

1. Стиглиц Дж.Ю. Экономика государственного сектора. / пер. с англ. – М.: Изд-во МГУ: ИНФРА.- М. 1997.

2. Мамыров Н.К., Саханова А.И., Ахметова Ш.С., Брузати Л. Цикл учебников «Государство и бизнес». Книга третья: Менеджмент государственного сектора; Алматы. Издательство «Экономика», 2002 г.

3. Донцов Я.В. Вопросы государственного регулирования экономики: основные направления и формы. Менеджмент в Росси и за рубежом. 2000 г., №4, с.34-39.

4. Жусупова Ж. Зарубежный опыт управления государственным сектором экономики. Транзитная экономика, 2000 г., №4-5, с.45-47.
Модуль 2 Тауар шаруашылығында нарық рөлі.

Тақырып 3. Нарық: бәсеке және эффект - 2сағ.

5. 
   Тауар шаруашылығында нарық рөлі.
   

Монополия нарықи құрылымның түрі.

Антимонопольді реттену,оның түрі.

Монополистік бірігу,мінездеме.

Негізгі монополистік баға жасау.
Нарық көптеген мыңжылдақтар бойы қалыптасқан экономикалық механизм.Жалпы айтқанда «нарық» ұғымы экономикалық қатынастың жүйесі.,өндіріс процессінде қалыптасатын, товар айналымы және бөлінуі,сол сияқты ақша қозғалысы. Нарық дамуы товар өндірісінің дамуымен байланысты, айналымға өндірілген тауарды қосады, және өнім нәтижесі бола алмайтын товарларды.( мысалы,жерна).Нарық жағдайында адам қызметі шартпен жүзеге асырылады. Солайша нарық алмасу процессімен сипатталады..Бұл процессте агент арасында байланыс сату-сатып алу шарты арқылы өтеді, тұтыну және өндіру байланысы.

Нарықтық механизм қоғам өмірінің экономикалық тұрғыдан жағымды әсер.:

- ол тұтас жүйеге экономикамен талқыланған тауар өндірушілерді және тұтынұшыларды қосады.

- нарық мына сұрақтарға жауап береді:не өндіру? Қалай өндіру?Кім үшін өндіру? Соның салдарынан экономикалық құрылым қалыптасады., ло нарық талаптбына жауап береді.

- нарық қағамағаи қажетті шығындарды қолдайды,сол сияқты қоғам.нпрық бағаларын,лар өз уақытында тұтыну қажеттілігін көрсетеді, тауар массасының деңгейін көрсетеді.

- нарық қоғам өндірісін ескерген саладардан, экономикалық өмір сүре алмайтын шаруашылық субьектілерден тазартады,экономды салаларға және жоғары эффектілі шаруашылыққа жол береді. - өндіріс дамуына алғы шарт жасайды,даму жылдамдығын артады.;

- өндіріс эффектісін көтереді, еңбекті және ресурстарды үнемдеуге әкеледі

- шаруашылық құрылымын қалыптастырады,тұтыны сұранысына жауап беретін

- кейде нарық өзінді өзін реттейтін нарық жүйені құрайды,.

Біз білетіндей сұраныс және тұтынұ нарықта өтеді.Нарықтық қатынастарда тұтынұшылар және сатушылар бір-бірімен бәсеке нарығында алмасады. Бәсеке бұл көптеген қоғамдағы экономикалық проблнмаларды шешуге бағытталады..Латын тілінен аударғанда «келісу», «кездесу». Бұл өндірушілер және тұтынушылар арасындағы максимаольды табыс үшін. А.Смит бәсекені «көрінбейтін қол» деп атады..

Нарық мінезін сату-стып алу активтердің барлығын құрылымын арқылы көруге болады..Нарық құрылымы– бұл ішкі құрылымы., орналасу, нарықтың жеке элементтердің тәртібі, нарықтағы жеке массасы..Нарық күрделі құрылымды және экономиканың барлық саларын қамтиды.Экономикалық құрылым анықталады:

Меншік түрлерімен (мемлекеттік,жеке,топтық,аралас.);

6. 
   Тауари құрылымды (мемлекеттік, арендалық, кооперативті, жеке кәсіпорынды.),олар эканамикадағы салалардың шаруашылық субьектілердің маңызымен түсіндіріледі;
   

7. 
   Шаруашылық бөлімшелерінің жекешелендіруімен, мемлекетсіздендіруінесипатталады.;
   

Бұл ерекешеліктер нарықтық жүйеге әсер етеді, олар арнайы сипатта болады..

Бәсекенің қалай өтетінін қарасақ,нарықты бірнеше құрылымға бөледі. Нарықтық құрылым сатушылардың санын және жұмыс сыйымдылығын сату көлемде және бағада есеп жүргізеді.

Нарық құрылым түрі ретінде монополия болып табылады.Мұнда тауар түрін өндіретін жалғыз сатушы үстемдік етеді.. Монополия жағдайында өндіруші тауар қажеттілігін толығымен бақылайды.Сол себепті өндіруші сұраныс қисығына байланысты тауар бағасын еркін тағайындайды.,максимальды табыс алу үшін..Монополистің табысты максимальды алу үшін, ол бүкіл тауарлардың бағасын бақылайды.Бұл әрекет еркін бәсеке қарама - қайшы «Нарықтық билік» сатушының тауарға әсер ете алатынын көрсетеді.

Осы теріс әсерлерден құтылу үшін, мемлекет нарықтық процесстерге араласа алады анти монопольді саясатты қолдана отырып.