Ќазаќстан республикасыныњ білім жєне ѓылым министрлігі
кесте ХҚЕС ның ҚБЕС нан айырмашылықтарының салыстырмалы кестесі*
жүктеу/скачать 91.24 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 1.3 Материалдық емес активтердің есебінің халықаралық тәжірибесі
| 1 кесте
ХҚЕС ның ҚБЕС нан айырмашылықтарының салыстырмалы кестесі*
* Дерек көзі: Нурахметова Л. Различия НМА в учете по КСБУ и МСФО// Бухучет на практике №6 (43), июнь 2007год. 1.3 Материалдық емес активтердің есебінің халықаралық тәжірибесіМатериалдық емес активтерді есепке алу ережелері батыстың есепке алу тәжірибесіндегі аса бір күрделі және біржақты шешімін таба қоймайтын мәселелердің бірі болып табылады. Қаржылық есептіліктегі материалдық емес активтер 1998 жылдың қыркүйек айында Халықаралық қаржылық есептіліктің стандарттары жөніндегі комитет (ХҚЕСК) қабылдап және жариялаған № 38 «Материалдық емес активтер» атты халықаралық қаржылық есептілік стандарттарында (№ 38 ХҚЕС) көрсетілген. Осы Халықаралық стандарт компаниялардың 1999 жылы 1 шілдесінен кейін басталатын 1998 жылы дейінгі кезең аралығында жасайтын жыл сайынғы қаржылық есептіліктер үшін жарамды болып келеді. Қаржылық есептіліктегі материалдық емес активтер, сондай-ақ № 9 ХҚЕС «Ғылыми зерттеулер мен тәжірибелік-конструкторлық жұмыстар» (ҒЗТКЖ) (НИОКР) және №22 ХҚЕС «Кәсіпорындардың бірлестіктері» стандарттарында көрсетілген. №38 ХҚЕС «Материалдық емес активтер» стандартының жариялануына орай жоғарыда көрсетілген мерзімнен бастап № 9 ХҚЕС күші жойылды, ал № 22 ХҚЕС 1998 жылы қайта қаралып жарияланған. Айта кететіні, ХҚЕС-мен қатар №4 және №7 директивалары компанияның есептілік құжаттарында ерекше материалдық емес актив – Goodwill атты активтің көрсетілу мәселелерін реттейді. Материалдық емес активтерді есепке алудың америкалық жүйесінде материалдық емес активтер жөніндегі мәселеге бірқатар құжаттар арналған. Бұл қаржылық есепке алудың тұғырнамалары туралы ережелер де, есепке алуды зерттеу бюллетеньдері де, Бухгалтерлік есепке алу қағидаларын әзірлеу кеңесінің ұсыныстары да [16]. Шетелдегі материалдық емес активтерді есепке алудың негізгі ұстанымдарын қарастырайық. № 38 ХҚЕС-ға сәйкес, «материалдық емес актив – сәйкестендірілмейтін ақшалай емес актив, оның физикалық пішіні жоқ, ол тауарларды немесе қызметтерді өндіру немесе көрсету кезінде қолдануға, өзгелерге жалға беруге немесе әкімшіліктік мақсаттарға арналған». Актив ретінде стандартта «компанияның өткендегі оқиғалардың нәтижесінде бақылап отырған және өзінен компанияға экономикалық пайда түседі деп күтіліп отырған ресурс» түсініледі. №38 ХҚЕС-тың белгілеуінше, материалдық емес активтерді белгілеудің жалпы критерийлеріне төмендегілер жатады: а) сәйкестендірілу қабілеті; б) активті ұйым бақылап отырады; в) осы активті пайдалануға қатысты болып келетін келешек экономикалық пайдаға ие болу мүмкіндігі бар; г) осы активті сатып алуға немесе жасауға жұмсалатын шығындарды бағалаудың іс-жүзіндегі мүмкіндігі бар. Халықаралық есепке алу тәжірибесіне сәйкес материалдық емес активтердің 3 тобы бар: 1. Айырбастауға жататын, дербес есепке алу бірлігі ретінде бөлектенетін материалдық емес активтер. 2. Дербес есепке алу бірлігі ретінде бөлектенетін, алайда айырбастауға жатпайтын материалдық емес активтер. 3. Гудвилл – дербес есепке алу бірлігі ретінде бөлектенбейтін айырбастауға жататын материалдық емес актив [18]. Материалдық емес активтердің алғашқы тобына төмендегілер жатады: - патент – заңға сәйкес алынған құқық, ол соның иеленушісіне оның қамтып отырған қызмет тақырыбын, процесін немесе түрін қолдануға, өндіруге, сатуға және бақылап отыруға мүмкіндік береді және бір мезгілде дәл сол әрекеттерді өзге тұлғалардың жүзеге асыруына тыйым салады; - авторлық құқық – әдебиет пен өнер саласындағы еңбек авторларының өз туындыларын монополиялық түрде тарату мен көбейтуге арналған заңмен кепілдендірілген құқығы болып табылады; - жалға алынған меншік түрі. Жалға беру бір компанияның өзге бір компанияға негізгі құралдарды кезеңдік шығындарға жататын мерзімді төлемдерге айырбастаумен шаруашылық мақсатта қолдану құқығын ұсыну болып табылады; - франчайзинг – бір ұйымның екінші бір ұйымға өз иелігіндегі негізгі құралдарды, сауда маркаларын және өзге де материалдық және материалдық емес активтерді олар тікелей арналуына сәйкес түрде қолданылатын болады деген шартпен қолдануына арнап тапсыруы болып табылады; - сауда маркалары мен атаулары – өзге фирмалардың рұқсат етілмеген түрде қолдануынан заңдармен қорғалады. Екінші топтағы активтердің негізгі сипаттамасы олардың бір жағынан бірнеше есептік кезеңнің алдын-ала төленген шығыны болып табылатынына, екінші жағынан – соларды жүзеге асырған компанияға өздерін өзге біреуге ұсына алатындай ешбір құқық бермейтіндігіне негізделген. Олардың қатарына төмендегілер жатады: - бірнеше есептік кезеңді қамтитын алдын-ала төленген шығындар – келешекте пайда табуға ықпал ететін қызметтердің ақысын төлеуге жұмсалған шығындар болып табылады; - коммерциялық қызметті бастауға жұмсалған шығындар – дамуының бастапқы кезеңінде тұрған компанияларға тән болып келеді, олар елеулі табыс таппаса да, едәуір мөлшердегі шығындарды арқалауда; - ұйымдастыру шығындары – компанияның бастапқы әрекет ету кезеңіндегі соның қызметін ұйымдастырумен байланысты болып келетін барлық шығындар: іс-жүргізуге, бухгалтерлік есепке, заң жүзінде ресімдеуге жұмсалатын шығындар жатады; - гудвилл. Бухгалтерлік есепке алу тұрғысынан алып қарағанда гудвилл дегеніміз компаниялардың бірігуі немесе бір-біріне енуі кезінде туындап отыратын сатып алынып жатқан компания үшін төленіп отырған баға мен соның дербес есепке алу бірліктеріне бөлініп отырған активтерінің бағалық нарықтық құнының арасындағы айырма. Гудвилл компанияны тұтастай сатып-сатып алған жағдайда ғана белгіленуі мүмкін, себебі оны дербес есепке алу бірлігі ретінде бөлектеуге болмайды және ол компанияның өзге материалдық және материалдық емес активтерімен үйлескен түрде ғана орын алады. Бұл объектінің пайда болу себептері әртүрлі болып келеді, мысалы, тиімді жарнама саясаты, айрықша әсері бар өткізу жүйесі, бәсекелестерін басып озатын басқарушылар командасының болуы, жоғары несиелік рейтинг, жеткізушілермен тұрақты, тиімді байланыстардың болуы және т.б. Яғни гудвилл компанияның бүкіл қызмет ету мерзімі бойы орын алады, алайда есептілікте тек сату кезінде ғана көрсетіледі, себебі бұл жағдайда оның объективті ақпаратқа, яғни фирма сол бойынша сатып алынып жатқан бағаға негізделумен соған берілген баға пайда болады. Гудвилл бірнеше кезеңмен бағаланады. 1-кезең. Келешек кезеңдердің пайдасын анықтау. Қарапайым жағдайда бұл үшін компанияның соңғы 3-5 жыл ішіндегі есептілігі алынады және сол кезеңдердегі пайданың жиынынан орташа арифметикалық шама шығарылады. 2-кезең. Сол сала үшін қалыпты болып келетін табыстылық деңгейін анықтау. Табыстылық пайданың орташа есеппен алғандағы саладағы компаниялар бойынша активтердің баланстық құнына қатысы ретінде анықталады. 3-кезең. Қалыпты табыстылық деңгейі жағдайындағы гипотетикалық сатып алынып отырған фирманы анықтау. Бұл активтердің баланстық құнын орташа салалық табыстылық деңгейіне көбейту арқылы жүзеге асырылады. 4-кезең. Сол фирманың есептік пайдасының соның келесі есепке алу кезеңіндегі пайдасының есептік гипотетикалық деңгейінен асу мөлшерін анықтау. Фирманың өткен кезеңіне негізделумен анықталған соның табыстылығы мен активтерінің құнын біле отырып оның келесі есептік кезеңдегі пайдасының бағалық көрсеткіші (соларды көбейтумен) анықталады. Осы шамадан 3-кезеңде алынған гипотетикалық табыс алынып тасталады. 5-кезең. Гудвилді есептеу. Шын мәніне келсек, бұл компания табысының өзінің мөлшері 4-кезеңде анықталған қалыпты деңгейден асуымен анықталады деген жағдайдың сандық бейнесі болып табылады. Бұл көрсеткіш гудвилдің бар-жоғын анықтайтын факторлардың әсер етуінің ұзақтылығымен белгіленеді. Компанияның пайдасының қалыпты деңгейден асу мөлшерін, соның сақталып отыратын жылдарының бағалық санын біле отырып гудвилдің өзін де пайданың бірнеше кезең бойғы қалыпты деңгейден асуының қазіргі кездегі құнын есептеп шығуға болады. Шетелдік есепке алу тәжірибесінде гудвилді шығынға жазудың төрт әдісі бар: 1. Актив ретінде есепке алынады және пайдалы пайдалану мерзімі бойы шығынға жазылып отырады. Шығынға жазу кезеңі 40 жыл (АҚШ) және бес жыл (ЕО) мерзіммен шектелген. 2. Меншікті капитал мен пайданың есебінен сатып алынған жағдайда дереу түрде шығынға жазылады. Абайлылық ұстанымына сәйкес, гудвилді актив ретінде санауға болмайды деп есептеледі, себебі ол менеджментті бақылаудан тыс қалып отырады, компания жойылған жағдайда оның құны болмайды, ал пайдалы өмірдің кезеңін анықтау мүмкін емес. 3. «Тұрақты актив» ретінде есепке алынады, тозбайды, құнын анық және елеулі мөлшерде жоғалтқан жағдайда ғана шығынға жазылады. Сатып алынған гудвилл құнын жоймайды деп есептеледі, себебі қалыпты басқару кезінде кәсіпорынның қызметі тиісті деңгейде сақталып отыруы тиіс. Гудвилдің жойылу құны (артынша сату кезінде) соған сәйкес соның бастапқы құнына тең болатын болады, ал демек, тозуын есептеуге арналған база жоқ деген сөз. Сонымен қатар, бизнесті жақсы күйінде ұстап отыруға жұмсалатын шығындар шығындарға жатқызылған, ал егер олар тозатын болса, бұл қосарланған шотқа әкеп соқтыратын болады. 4. Меншікті капиталға «ілініп тұрған» дебет ретінде есепке алынады. Гудвилл әдеттегі мағынасында актив болып табылмайды, оның объективті құны жоқ деп есептеледі, және мұндай көзқарас бір жағынан оның ерекшелігін көрсетуге мүмкіндік берсе, ал екінші жағынан пайдаланушыға «гудвилл» ұғымын өз бетінше түсінуге мүмкіндік береді. Осылайша, гудвилдің құнын есепке алу мен шығынға жазудың бірыңғай әдісі әзірленбеген. Жоғарыда аталған әдістердің әрқайсысының өзінің жағымды және жағымсыз жақтары бар, және де сол не өзге түрдегі әдісті қолдану әрекеті ұлттық есепке алу стандарттарымен реттеліп отырады. Материалдық емес активтерге егер мұндай қызметтің нәтижелерін ұйымның өзінде қолдану жоспарланып отырса, ҒЗТКЖ-ға (НИОКР) жұмсалатын шығындар жатады. № 9 ХҚЕС-те ҒЗТКЖ (НИОКР) бойынша шығындар екі топқа анық түрде бөлінген: - ғылыми зерттеулерге жұмсалатын шығындар; - тәжірибелік-құрастыру жұмыстарына жұмсалатын шығындар. Оның үстіне ғылыми зерттеулерге жұмсалатын шығындар есептік кезеңнің шығындарына жатады, ал тәжірибелік-құрастыру жұмыстарына арналған шығындар материалдық емес активтердің құрамында ескеріліп отырады. Бағасына келетін болсақ, материалдық емес активтердің бастапқы бағасы оларды сатып алу бағасына тең болып келеді. Компаниялардың материалдық емес активтерді әзірлеуге жұмсайтын шығындары ағымдағы кезеңнің шығындары ретінде шығынға жазылып отырады. Сатып алу құнына материалдық емес активті сатып алу мен оны пайдалануға дайын күйге келтіруге жұмсалатын барлық шығындар кіреді, атап айтқанда: сатып алу бағасы, заңды алымдар мен өзге де қажетті шығындар. Амортизациялық аударымдарды есептеудің екі нұсқасы бар: 1. Материалдық емес активтерді шоттан тікелей шығынға жазу: Дт. Амортизацияға жұмсалатын шығындар (Amortization expense) және Кт. Материалдық емес актив (Intangible assent). 2. Түзетпелеуші шотты қолдану: Дт. Амортизацияға жұмсалатын шығындар және Кт. Жинақталған амортизация (Accumulated amortization). Осылайша, қазақстандық есепке алу жүйесінің қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттарына бағытталуы мен шетел тәжірибесін қолдануына қарамастан қазақстандық есепке алудың ұлттық әдіснамасы өзіне тән айрықша қасиеттерін сақтауда, дегенмен де оның шетелдік есепке алу стандарттары мен практикасына ұқсас жақтары көп [16]. жүктеу/скачать 91.24 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||