Бағдарламасы ««Жеке тұлғаның даму психологиясы»

Тұлға теорияларының тағы бір авторы американдық психолог Э.Берннің пікірінше адамның механизмі солай жаратылған барлық ішкі және сыртқы оқиғаларында ерте ме әлде кеш пе бір тепе-теңдікті орнына келтіретін жағдай міндетті түрде болады. Тепе теңдіктен шыққан шығушы энергия (күш кетіру) адамда физикалық және психикалық болып бөлінеді. Психикалық зорығу (напряжение) мазасыз, тынымсыз, беймаза сезімдерде көрінеді, ондай қажеттіліктерді тілектер деп атайды.

Тек тірі жандылар ғана тілек тілей алады, сол күрделі тілектерден жыныстық ұмтылу, өзін жақсы көру, қолдау табуға ұмтылу тілектері шығады, солардың ішінде көптеген саналы және бейсаналық тілектер толып жатыр, психологиядағы тұлға феноменін түсінуге арналған теориялардың да міндеті осындай тілектердің табиғатын ұғыну. Адамдағы проблемада энергиядағы проблема сияқты, күш кетіруді түсіру үшін аз болсада кедергінің жолын іздейді.

Швейцар психологы, классикалық тұлға теорияларының авторларының бірі К.Г.Юнг адамдарды үшке бөлді экстраверт, интроверт, амбиверт (интроверт пен экстраверттің арасында тепе-теңдікке жеткендер). Аудиторияда кім экстраверт, кім интроверт деп сұрасаң көбі қашады, өздерін ешкім емеспіз немесе амбивертпіз деп ойлайды.

«Покровские ворота» деген фильмде оның басты кейіпкері айтады мен өте өңсізбін, қолайсызбын, ынжықпын, жалғыздыкты жақсы көремін, өз ойыма өзім батып кетемін, мен өте ұялшақпын, қарым-қатынасқа тез түсе алмаймын.

Ендеше мен интровертпін ғой, ұмытып барамын кейде қонаққа барғанды қатты ұнатамын, сол кезде көп сөйлесемін... ол сонда экстраверт пе. Адам сондай күрделі оның нүктесін табу өте қиын, бүгін экстраверт болсам, ертең интроверт боламын, шексіздік.

Ағылшын психологы, тұлға теорияларының авторларының бірі Г.Айзенк экстраверт не интроверт болу сол күнгі жұлдыздарға байланысты дейді. Міне осындай гипотезалар психологиялық типтерді жасауға итермелейді, бір типке жатқызған адамдардың өзінде айырмашылықтар болады. Соған қарамастан психология ғылымы ол айырмашылықтарды топтап адамдарды әр топқа жатқызады.

Юнг жазады «екі жас адам қала сыртында қыдырып жүріп бір замокке келеді, екеуі де замокты іштен көргісі келеді, интроверт айтады «ол іш жағынан қалай көрінеді екен», экстраверт айтады «жүр кірейік» деп бірден қақпаға жылжиды. Интроверт оны тоқтатуға тырысады «мүмкін бізге рұқсат етпейтін шығар, өзі ойша ойлап тұр, мүмкін онда полиция бар шығар, штраф салуы мүмкін, ит бар шығар». Оған экстраверт жауап береді «жақсы жүр сұрайық, олар бізді жіберер», оның қиялында қайырымды бір шал күзетші рұхсат береді, қонақ жай синьорлар рұхсат берер. Ақырында экстраверттің оптимизмінің арқасында олар замокке кіреді.

Ары қарай Юнг былай суреттейді, олар ішке кіргенде замок қайта жасалыпты, ішінде ешнәрсе жоқ, екі жәй ғана бөлмелер қалған, онда ескі бір екі экспонат ғана бар, сонда интроверт соншалықты қуанады, күзетшінің айтқандарына қызығып, беріліп кетеді, жас адамның ұялшақтығы бәрі жоғалады.

Ал экстраверттің керісінше көңіл-күйі құлдырай береді, іші пыса бастайды, беті қызарып кетеді, себебі қайырымды, қонақжай рыцарлар қарсы алмады, оқиғаға орын жоқ, музейге айналған замок ғана. Мұны үйдеде қарауға болады.

Сонымен интроверт жанданып кетеді, экстровертте көңіл күй түсіп кетеді, экспонанттар оған кітапхананы елестетеді, ал кітапхана университетпен ассоцацияланады, университет оқумен және жақындап келе жатқан емтихандармен ассоцацияланып, көңілі түсіп кетеді, алдында соншалықты қызықты болған замок оған енді ұнамайды, объект негатив бола бастайды. Интроверт айтады қандай тамаша болды, ал екіншісі айтады, ішім пысты дейді.

Интроверттің ашуы келеді, ойша ойлайды енді ешқашанда экстравертпен серуенге шықпаймын. Экстраверт ойлайды интроверт эгоист көктемнің бір күні мына экспонанттарға кетті деп. Осы тәжірибеден кейін Юнг шешті адамдарды тек интроверт және экстраверт деп ғана бөлмей, оларды жеке негізгі психологиялық функциялары бойынша да ажырату керек. Яғни олар ойлау, сезімдер, түйсінулер, интуициялар. Осыған байланысты ойлауды сезімтал, түйсінгіш, интуитивті типтер деп бөледі.

1908 жылы З.Фрейдтің «Мінез және аналды эротика» деген кітабы жарық көрді, мінезде көп кездесетін ерекше үш қыр ұқыптылық, бірбеткейлік және үнемдегіш аналды эротикамен байланысты деді яғни ануспен байланысты сезімталдық. Мінез ол салыстырмалы түрде сезімдердің тұрақты құрылымдары, Фрейд мінез арқылы типология жасағысы келгенімен онымен айналыспады.

1933 жылы В.Райхтың «мінезді анализдеу» деген кітабы шықты, әрине ол қазіргі характерологиядан алыста жатыр, дегенмен ол бастау берді, осы Райхтың шәкірті А.Лоуэн оралды сатыны талдады, себебі психикалық жұмыс жасау биоэнергетикалық процестерден тікелей байланысты.

Егерде баланы ана сүтінен ертерек айырса онда ол адамда өмір бойы қанығуға ұмтылу болады, бала сияқты тәтті ұйқыға бара береді бұл оралды саты, мұндай адамдар терең жалғыздық сезімі, көңіл қалу, дәрменсіздік жайлы жиі айтады, оларға үнемі назар аударғанды ұнатады, мақтағанды күтеді, маған тілектер айтса екен деп қатты қажетсінеді. Оралды типтегі адамдар физикалық белсенділіктен тез шаршайды, энергия жетіспей жүреді.

Тағы бір тип мазохзистік «олар субъективті болады, қайғырулары үнемі сақталады, шағымшыл болады, ылғида өзіне зиян келтіріп жүреді, өзін кінәләй береді (моральды мазохизм), басқаларды үнемі қинай береді, мұндай типтегі барлық адамдар қолапайсыз болады, қарым-қатынаста да қолапайсыз болады, ақыл ойы жетпейтін сияқты көрінеді.

Енжар әйел типтегі типтер шамадан тыс жұмсақ, көнгіш, жұмсақ, қу, дауыстар әйелдерге ұқсас, бет келбеттері де жұмсақ, иілгіш болады, агрессия болмайды.

Бұл типтердің бәрі клиникалық зерттеулерде жасалды, егерде адамда мінез-құлықтың типтік тәсілі жоқ болса, ол сау адам, ол болмыста өзін спонтанды ұстайды, ситуацияның талаптарына рационалды бейімделеді, ендеше денсаулық дегеніміз ол иілгіш күйі.

Мысалы адам үйдің терезелерін санай бергісі келсе соған қатты қажеттілік болса, онда ол қажеттіліктің астында, негізінде қандайда бір итермелейтін ішкі ұмтылулар бар (невротиктер), ал сау адам ақылмен, болмыстың жағдайларына қатысты ойланып жасайды. Осы рационалды мінез-құлық тұлғаның құрылымын анықтайды. Осы әлеуметтік мінез-құлықтың функциясы неде.

Мысалы адам артық затты, қобырап жатқанды ұнатпайды, егерде ол магазинде істесе, онда оған пайдалы себебі үнемшіл болуға ол міндетті, осы мінездің экономикалық функциясынан басқа психологиялық функциясы да болады, адамға оның тұлғасында жатқан жинақтағыш қажеттілік болып табылса, онда ол терең психологиялық қанағаттану алады, ол әрі экономикалық, әрі психологиялық ұтады.

Ендеше нормалды адам үшін өз әрекетін практикалық қажеттіліктерге сәйкес бағыттауы керек және өз іс-әрекетінен психологиялық қанағаттану алуы керек. Әлеуметтік шарттарға бейімделе отырып адам мінез қырларын қалыптастыра бастайды, ол сол ортаның талабына қарай әрекет етеді, сондықтанда психологиялық энергиялар өндіргіш күштерге айналады, ол қоғамға қажет, ал адамда сыртқы күштеуден басқа еңбекке деген психологиялық мәнге ие ішкі қажеттілік болады, ол адам өзін тұлға ретінде сезіну үшін маңызды.

Адам сыртқы билікке бағынумен қатар өзінде ішкі билікті жасайды ол дегеніміз парыз бен ар ұят, оларсыз бірде бір сыртқы билік басқара алмас еді. Сонымен әлеуметтік мінездер сыртқы мұқтаждықтарды ішкі қажеттіліктерге айналдырады, адамның энергиясы әлеуметтік экономикалык жүйенің міндеттерін орындауға жұмсайды, соған сәйкес мінез-құлық қалыптасады. Егерде мінезде белгілі бір қажеттіліктер дамыса онда оған сәйкес мінез-құлық оған психологиялық қанағаттану береді, әрі материалдық табыста практикалық пайда келеді.

Қоғам индивидке бір уақытта осы екі сфераны қамтамасыз етсе, сыртқы және ішкі қажеттіліктерді қанағаттандыруды қамтамасыз етсе (материалды және рухани) онда психологиялық күштер әлеуметтік құрылымдарды цементтейді. Алайда ерте ме кеш пе ажырау болады, бұрынғы мінез қырлар сақталады, олар жаңа эконмикалық жағдайға сәйкес келмейді, пайдасыз болады, ендеше психологиялық адаптация өзгереді, бұрынғы құндылықтар нарыққа қарай басқаша қабылданады.

Қай заманды алсаңда адамдардың күнәлері көп, патша болсын, жәй адам болсын, тіпті құдайлар туралы аңыздарда да (Прометей). Адамдардағы кінәлі болу сезімі міндетті түрде болатын процесс, оны қорқыныштар, қанды үстемдіктерді игерген, олардан шығатын жол іздеу керек, алайда дамудағы ынтығуларды жеңу мүмкін емес, ендеше ішкі әлемде гармония жоқ.

Әлемдегі барлық жануарлар инстинкті программасы аяқтайды, аралар ұясын жасап шығарды, тек адам ғана бітпей қалған ... сондықтанда өмір бойы адам зерттеледі. Адам қолы тар ал оны тұлға деп айта аламыз ба? Адам психикасы өте сая қырлы, тұлға теориясының бір авторы Ассаджиолидің психика моделінде бірнеше қабаттар бар:

Тұлға феноменіндегі терең психика жұмбақтары — бейсаналық ашылмаған материк, онда кейбір орнықты стандарттарды көруге болады, олар бізге көру ( ағындарын береді, ғалымдар төрт түрлі сағымдардың бар екенін дәлелдеді, олардың қайнар көздері бар, табиғаты ерекше.

Бұл адам дүниеге келіп жатқандағы, өміріндегі ең сынды кезең, бала ана құрсағынан бөлінеді, бұрынғы биологиялық байланыстар үзіледі. Өліммен эмоциялық және физикалық қағтығысулардың нәтижесінде ұрықтың (плод) психикасында терең өзгерістер болады, қорқыныш сезімі, қауіпсіздік сезімі пайда болады.

Енді ең соңғы саты жақындап келеді, туу процесінің қорытынды сатысы, қатты ауырлықтан кейін, зорығудан кейін толық босаңсу кезеңі басталады, бұлыңғырлық өте жарқыраған жарықпен алмасады, кіндігі кесіледі, адам енді тәуелсіз өмір сүре бастайды, енді архитип символикалар жоғалып, индивидуалды болмыс пайда болуы керек, алайда осы кезеңдегі жады матрицасында, сондағы символикалар адам есіне сақталады.

Ал шындығында ол олай емес, психиканың тереңінде өз ақпараттары шегінен шығатын бейнелер болады, адам көне замандағы символикаларды көреді, оларды көру ешнәрсемен бекітілмейді., алайда әсерлер өте анык көрінеді, адам бұрынғы оқиғаның бәрін көре алады барлық адамзатқа тән ес бар, алайда бұл тек гипотеза жаңа тұлға теорияларнда ашық тұрған сұрақ.

Яғни адамдардың түпкі негізі бір. АДАМ жанталасқан жан, үнемі өзі жайлы түсініктерді өзгерте береді.

9. Тұлға теориялары және психология тарихы.

Тұлға теорияларын талдау ұлы классиктер Гиппократ, Аристотель, Платоннан басталады. Ондаған ойшылдарда оған кіреді Аквинат, Кант, Гоббс, Локк, Ницше. Тұлға теорияларын жасауға клиникалық зерттеулер негіз болды (әдеби кезед, клиникалық, эксперименттік, психометрикалық) Шарко, Фрейд, Юнг. Гештальттық бағдар В.Штерн мінез-құлықты жеке бір жақтарын немесе фрагментарлы зерттеу ақиқатқа әкеледі деп түсінді.

Эксперименттік психология бақылауға көнетін эмпирикалық зерггеулер арқылы мінез-құлықты модификациялау негізінде теориялар жасады, психометрика арқылы индивидуалды айырмашылықтар өлшеніп тұлға теориялары құрылды.

Мысалы мінез-кұлықты шкалалау. Классикалық тұлға теориялары Шарко, Фрейд, Жане, ал эксперименттік психологияда Павлов, Торндайк, Гельмгольц теориялары негізделді. Олар инсайт пен интуиция арқылы тұлғаны зерттеуге тырысты, кейбіреулері клиникалық зерттеуге қарсы болды.

Тарихта тұлға теориялары басқаша ойлау (инакомыслие) деп саналды, клиникалық зерттеулер теория мен практиканы үйлестірді. Тұлға теориялары барлығы практикамен тығыз байланысты дамыды. Психологиядағы көптеген құбылыстарды ашты, бірақ оларды кейде қоғам қабылдамады, психологтардың өздері күмәндәнді, «тұқым қуалаушылықпен» алады деген ұнамады.

Тұлға теориялары индивидтің тірі қалуына, оның психологиялық табиғатын түсінуге негіз болады. Тұлға теорияларының фундаменталды жағдайларын лабораториялық жағдайда көруге болады, практикада дәлелденеді, теориялардың негізгі мақсаты тұлға феноменін тұтастық жүйесі.

Адамның мінез-қүлқын оның тұтастығында зерттеу ғана онын табиғатын ашады деді. Тұлға теориялары интегративті сипатқа, адамдағы барлық психикалық процестердің интеграциясын жасайды, Психологиядағы практикамен бекітілмеген теоретиктер тұлға теориясын жасаушы теоретиктерге үнемі қарсы болды, тұлға феномені толық ашылмайды деп санады?

Тұлға феномені, түсінігі ағылшын тілінде екі мағынаны береді біріншісінде бұл термин ептілік немесе икемді, оқушының тұлғалық проблемасы жайлы айтқанда оқушының әлеуметтік ептіліктері басқа оқушьшармен, педагогаен қанағаттандыралық қатынас жасауға адекватты емес, екіншісінде индивидтің қоршағандарға қалдыратын әсері, яғни мұнда индивид үшін «агрессивті түлға» немесе «тіл алғыш түлға» дегендерге ие болады.

Теория пайдалы немесе пайдасыз болады, теория эмпирикалық және практикалық бекітілуі керек, зерттеудің эвристикалық және жүйелік сипаты болуы керек, осы сипаттағы тұлға теориялары психология тарихында зерттеу анализі мен объектісі болып отыр, практикалық психологияның негізін құрады.

• 
  бірінші кластер Адлер, Фромм, Хорни, Меррей, Салливан әлеуметтік теориялардың функционалистік теориялары;
  
• 
  екінші кластер Фрейд, Адлер, Юнг даму тұрғысынан тұлғаньң құрылымдары мен бейсаналы комплекстері;
  

- төртінші кластер Адлер, Фрейд, Меррей, Салливан әлеуметтік қоршағандармен өзара әрекеттегі үздіксіз даму;

- бесінші кластер Оллпорт, Кэттелл, Адлер, Фрейд, Юнг, Шелдон тұлғаның конституционалды құрылымдары.

Тұлға теорияларының кемшіліктеріне қарамастан психологияның практикалық негізін жасай алды. Нарық заманының -тұлғасы ол аффектісіз интеллект, бәсекеге қабілетті адам, жаңа әлеуметтік экономикалық жағдайларға психологиялык адаптация, жаңа өзгерістер, жаңа әлеуметтік мінез бен мінез-құлық. Ішкі гармония мен психикалық дені саулық, рухани бостандық, үлкен бостандыққа қозғалыс, өз индивидуаддылығыңды табу, творчестволық күш, басым болу үшін күрес, мінез-кұлық паттерндері, автономды адам, психологиялық өсу, өзіңе қызығу, өзіңді басқару, икемділік, өзіңді қабылдау, тәуекелге бару, махаббат, жағымды эмоциялар, психологиялык қанағаттану, индивидуалдылық, интеллектуалды потенциал, шыдамдылық, рефлексия.

Тұлға теорияларының негізгі авторлары:

1. 3. Фрейд - классикалық психоанализ

2. К.Г. Юнг - аналитикалық психологая

3. А. Адлер,

4. 4.Э. Фромм,

5. К. Хорни,

6. Г.С. Салииван - әлеуметтік-психологаялық теориялар

7. Г. Меррей - персонологиялық психология

8. К. Гольдштейн,

9. А. Ангьял,

10. А. Маслоу - организменді психология

11. К.Роджерс - адамға негізделген, орталықтандырынған теория

12. Л. Бинсвангер,

13. М. Босс - экзистенциалды (ерік бостандығы, индивидуалды таңдау)

психология

14.К. Левин - өріс теориясы

15.Г. Оллпорт - индивидулды психологая

16.Э. Шелдон - конституционалды психология

17.Р. Кэттелл - факторлық теория

18.Д. Доллард,

19.Н. Миллер - стимул - реакция теориясы

20.Г. Айзенк - факторлық анализ

21.А.Бандура,

22.Б. Скиниер - оперантты бекітілу теориясы.

Қазіргі жаңа тұлға теориялары: I. Гуманистік бағыттағы теориялар:

1. А. Маслоу (1908-1970) - өзіндік маңыздану (самоактуализация)

2. К. Роджерс (] 902-1987) - тұлғаның өзіндігі (самость).

ІІ.Психоаналитикалық бағыттағы теориялар:

1. Г. Оллпорт (1897-1967) - тұлғаның уникалдылығы

2. Г. Меррей (1893-1988)-персонологая

3. Э. Эриксон (1902-1994) - әлеуметтік тұлға психологиясы, тұлға периодизациясы.

III. Бихевиористік бағыттағы теория:

1. Б. Скиннер (1904-1990) - радикалды бихевиоризм, позитивизм, мінез -құлықты басқару.

ІУ. Когнитивті бағдардағы тұлғалар теориясы:

2. Дж. Келли (1905-1966) - конструктивті теория

3. К. Кольберг (1927-1987) - адамгершілік дилеммасы

У. Синтетикалық бағыттағы теориялар:

1. К. Левин (1890-1947) - өріс психологиясы

2. Р. Ассаджиоли (1888-1974) - психосинтез.

У1. Жаца психотерапевтік теориялар:

1. Э. Берн трансактілік анализ

2. Когнитивті психологиялық ақпаратгар теориясы

3. Терең психология (глубинная психология)

4. Генетикалық психология (Ж. Пиаже)

5. Феноменологиялык психология

6. Характерология

7. Эго психология

8. Экзистенциалды психология

9. Интеллект психологиясы

10. Түсіну психологиясы

11. Парапсихология

12. Теориялық психология

13. Эмоцияның когнитивті теориясы

14. 0йлаудағы бейнелік компоненттер

15. Индивидуалды айырмашьшықтар теориясы

16. Когаитивті диссонанс теориясы. 17. Құрылымдық баланс теориясы

17. Конгруэнтті теория (теория изменения отношения)

18. Трансперсоналды психология (космостық сана)

19. Рөлдер теориясы.

2 0. Психодинамика

Қазіргі Ресейдегі бағыттар:

Қазір іс әрекет ықпалын дамытушылар: А.Г. Асмолов, Б.С. Братусь, Ф.Е. Василюк, Д.А. Леонтьев, А.В. Петровский, В.И. Слобадчиков, ал С.Л. Рубинштейннің мектебін К.А. Абульханова - Славская, Л.И. Анцыферова, И.С. Кон жалғастыруда. Тұлға психологиясьна қызығулар болсада жеке бір оқулық жоқ.

Адам туған кезде өзін индивид ретінде сезінеді, өзін «Мен» деп атайды, ендеше оның тұлғасы қалыптасты деп айта аламыз ба, жоқ. «Мен» деген ол тек бастау ғана, түлға дамиды, байытылады. ТҰЛҒА ОЛ ТҰТАСТЫҚ, БІРЛІК. Тұлға түсінігі көггқырлы, оларға оның құрылымдары, психологиялық типтері, мотивациялары, қабілеттері, дарындылығы, темпераменті жатады. Әлеуметтік мінез нақты сызылған бағдарланулар жүйесі, әрбір қоғамда бағдарланудың бірнеше типтері болады, олар адаптацияға эртүрлі әсер етеді.

Тұлға болып туылмайды, қалыптасады. Осы қалыптасу организмнің дамуынан мәнді айырмасы болады. Адамның тұлғасы өзінін аяқталуын мына жағдайдан табады, ол барлық организм сияқты дамьп ғана қоймайды, әрі өзінің тарихы болады.

Басқа тірі жандыларға қарағанда адамзатта тарих болады, ол тек дамуды қайталау емес, ұрпақтан - ұрпаққа берілетін іс-әрекет өз болмысын өзгертіп отырады. Адамзатқа жататындардың бәрін әрбір адамға жатқызуға болады, әрбір адам сол тарихтың субъектісі, соған қатысушы. Өзінің даму жолын түсіну үшін оны белгілі бір аспектіде қарастыру керек: не болды?, мен не істедім?, не болдым? деген сұрақтар.

Мәнді бір нәрсені жасаған адам басқа адам бола бастайды. Ол үшін ішкі мүмкіндіктер болуы керек. Тұлғаның дамуын түсіну кілтін өзінің өмірлік жолын жасай отырып, қалыптасады. Оның психикалық кабілеттері тек алғы шарт ғана емес, оның істерінің нәтижесі. Адамның мінезі оның істерінде көрінеді, әрі сонда қалыптасады, адамньщ мінезі әрі оның алғы шарты, мінез-кұлқының нәтижесі және сол мінез-құлықта қалыптасады.

Адам үшін оның өмір баяны, өмір жолы писхологиялық тұрғыдан қажетті мән болып табылады. Адамның саналылығы оның болмысымен тығыз байланысты, ал болмыс саналылықпен байланысты. Өзінің еңбегі, творчествосы арқылы ылғида қоғамдық еңбектің, қоғамдық творчествоның өнімі больш табылады, себебі әрбір адам қоғамдық маңызы болып табылады,

Тұлға түсінігі психологиядағы негізгі бір «бөлімдердің атауы» болып табылады. Яғни бұл термин сондай күрделі, қолдану облысы өте кең, сондықтан да даналы автор оны тақырып атауы ретінде алады да, ол түсінікті кең қолдана береді, оған өзі жауапкершілік алмайды.