-2013 жылдардағы өңдеу өнеркәсібіндегі

2 кестеден көргендей, соңғы бес жылда (2008-2012 ж.ж.) азық-түлік өнімдерін (ірімшік, сүзбе, шұжық өнімдері, ұн, қант-шикізаты), химия өнеркәсібінде (сұраныстың қысқаруынан – сары фосфорды, ортофосфор қышқылын, натрий үшполифосфатын, минералды фосфорлы тыңайтқыштарды өндіру), металлургия өнеркәсібінде, машина жасауда және өзге металл емес минералды өнімдер (құрылысқа арналған жиналмалы металл қондырғылар, тұрмыстық машиналар мен құрылыс материалдарына деген сұраныстың төмендеуінен) өндіруде көлемдер айтарлықтай қысқарған.

Бірақ, 2010 жылы сары фосфорды; ет, сүт, ұн; ферросиликомарганецті, құрылыстық жиналмалы металл қондырғыларын; цементті; мұнайды қайта өңдеу өнімдерін, мотор отынын, оттық мазутты; трикотаж киімдерін өндіруде өсім қарқыны байқалуда.

«Казфосфат» ЖШС, «Тараз металлургия зауыты» ЖШС, «Қант» АҚ, «Меркі қант зауыты» ЖШС, «Имсталькон» АҚ-ның ЖМКЗ филиалы, «Ақбақай КМК» АҚ, «Жамбылгипс» АҚ, «Казтрансгаз» АҚ, «Мақсат А» АҚ компаниялары секілді өңдеу саласының кәсіпорындары облыстың өнеркәсіп өнімдері өндірісінің негізгі көлемдерін берді.

2011 жылы сары фосфор, ортофосфор қышқылын, натрий үшполифосфатын, минералды тыңайтқыштар, дизель отыны, оттық мазут, құрылыстық құрама металл қондырғылары, цемент, гипс, бетон, ферросиликомарганец, күміс, алтын, жүн, арақ бұйымдары өндірісінде айтарлықтай нәтижелерге қол жеткізілген.

2011 жылы «SUPER PHARM» ЖШС-і ҮИИДМБ шеңберінде тоқыма емес матадан (стерильденген және стерилденбеген) бір реттік пайдаланымға арналған медициналық киімдер өндіру бойынша зауытты, 2012 жылы - «Карат-V» ЖШС жиһаз ламинатын қаптау және әрлеу желісі (цех) бойынша инвестициялық жобаны іске қосты.

2012 жылы өңдеу өнеркәсібінде өндіріс көлемдерінің төмендеуіне қарамастан «Луговой жылқы зауыты» ЖШС, «Kaz-Ir-Agro», ЖШС, «Куликов сүт өнімдері» ЖШС, «Та-Мак» ЖШС, «Амангельдинский ГПЗ» ЖШС, «Казфосфат» ЖШС, «SUPER PHARM» ЖШС, МынаралТасКомпани» ЖШС, «АльБасар» ЖШС, «ТМЗ» ЖШС, «АК «Алтыналмас» АҚ, «Запчасть» АҚ, «Бином Строй-Деталь» ЖШС, «Карат-V» ЖШС секілді индустриаландыру кәсіпорындарын пайдалануға беру және жетілдендірілген кәсіпорындардың өндірісін ұлғайту ет өнімін өндіру көлемдерінің 6,7%-ға, өсімдік майын - 3,4 есеге, сүт - 1,3%-ға, сары май - 2,4%-ға, ірімшік және сүзбе - 1,1 есеге, ұн өнімдерін - 1,6 есеге, мұнай дистилятын - 2,3 есеге, фосфор - 1,4%-ға, фармацевтік препараттарды - 9,3 есеге, портландцемент - 1,7 есеге, өңделген тастан жасалатын бұйымдарды – 1,1 есеге, өңделген гранит - 10 есеге, ферросиликомарганец 1,7 есеге, күміс – 1,3 есеге, алтын - 1,4 есеге, құрама құрылыс металл конструкцияларының - 4,6%-ға өсуін қамтамасыз етті.

2013 жылдың қорытындысы бойынша өңдеу өнеркәсібі саласының өсімі 2012 жылға 8,4%-ды құрап, 174,8 млрд. теңгеге жетті, оның ЖӨӨ құрылымындағы үлесі 12,8%-ды құрады.Саладағы инвестиция көлемі 18,3 млрд. теңгені құрады.

Еңбек өнімділігі бір қызметкерге 52,8 мың АҚШ долларын құрады және 2012 жылмен салыстырғанда 1,1 есеге, ал 2008 жылмен салыстырғанда 2 есеге жуық өскен (21,2 мың АҚШ долл/адам).

НКИ басым мәндері келесі салаларда орындалған: жиһаз жасауда – 2,3 есеге, тамақ өнімдерін өндіруде – 1,5 есеге, сусындарды өндіру – 1,3 есеге, мұнай өнімдерін өңдеуде – 7,3%, резеңке және пластмасса бұйымдарын – 1,4 есеге, өзге де металл емес минералды өнімдерді – 1,1 есеге, машина жасауда – 1,3 есеге.

Химия өнеркәсібі – Жамбыл облысында барынша дамыған сала, оның облыстың өңдеу өнеркәсібіндегі үлесі 2009 жылы 24,5%-ды, ал жалпы облысы өндірісіндегі үлесі – 18,7%-ды құрайды. Химия өнеркәсібінде облыс экономикасында жұмыс істейтіндердің жалпы санының 1,4%-ға жуығы жұмыс істейді. Инвестиция көлемі 2009 жылы 1,4 млрд.теңгені құрады.

Облыстағы Қаратау фосфориттік бассейнінде біздің республикамызда ғана емес, бүкіл ТМД елдерінде теңдесі жоқ фосфат шикізатының өте ірі қорлары бар. «Казфосфат» ЖШС компаниясының құрамында фосфарит өндіретін және оны өңдейтін «Қаратау» ТӨК мен «Шолақтау» ТӨК-і, Жаңа Жамбыл фосфор зауыты өндірістік бірлестігі, «Минералды тыңайтқыштар» зауыты жұмыс істейді (3 сурет). Облыстың химия саласының негізі – құрамында фосфоры бар шикізат өндіру, тыңайтқыштарды қоса алғанда құрамында фосфоры бар өнімдер өндіру болып табылады.

Қазақстандағы минералды шикізаттар

мен минералды тыңайтқыштар өндіру

3 сурет

Химия өнеркәсіптерінің қуаттары республиканың қажеттілігін қамтамасыз етіп қана қоймайды, сонымен қатар өнімдерін әлемдік нарыққа шығаруға да мүмкіндіктері бар. Алайда, 2009 жылы әлемдік дағдарыс салдарынан машина жасаудағы, құрылыстағы, ауыл шаруашылығындағы, Евроодақтағы сары фосфор өніміне деген сұраныстың күрт төмендеуінен сары фосфор мен минералды тыңайтқыштар бағасының (3-3,5 есеге) төмендеуінен, электр қуаты (50%), табиғи газ (23%), электр қуатын тасымалдау (17%), сондай-ақ теміржол тасымалы бағасының өсімінен химия өнімдерін өндіру төмендеді. Дегенмен, қабылданған шаралардың арқасында оның салдары төмендетілді. 2010 жылы химия өнеркәсібін шығару көлемі 2009 жылмен салыстырғанда 38,9% - ға артқан және 29,0 млрд. теңгені құрған, оның үлесі өңдеу өнеркәсібі саласында 30%-дан астамға жеткен. Өнімнің негізгі түрлерін өндіруді арттыру байқалуда, 2009 жылғы 35,0 мың тоннаға қарсы 62,5 мың тонна фосфор шығарылған.

2008-2013 жылдардағы химия өнеркәсібінің серпіні

4 сурет

2011 жылы химия өнеркәсібінің өндірісін ұлғайту жалғасуда. 49,3%-ға өндіріс көлемінің өсімі натрий үшполифосфатын өндіруді 1,9 есеге, ортофосфор қышқылын - 1,8 есеге, минералды тыңайтқыштарды – 1,5 есеге, сары фосфорды - 1,4 есеге өсіру есебінен қамтамасыз етілген. Жоғары шектегі химия өнімін экспорттау 151,5 млн. АҚШ долларын құрады, бұл 2010 жылға қарағанда 1,1% артық.

Алайда, 2012 жылы өткен жылмен салыстырғанда химия өнімінің нақты көлем индексі 9,1%-ға төмендеп 50,7 млрд.теңгені құрады. Талдау нәтижесінде жұмыс қарқынының төмендеуінің негізгі себебі фосфор өніміне сұраныстың төмендеуі, ортофосфор қышқылы (28%-ға), натрий үшполифосфаты (33,3%-ға) көлемінің қысқаруы, күкірт қышқылының жоқтығы болып табылатындығы анықталған.

2013 жылдың қорытындысы бойынша химия өнеркәсібі өндірісінің көлемі 51,7 млрд. теңгені, НКИ – 97,8%-ды құрады. 2012 жылмен салыстырғанда ортофосфор қышқылының өндірісі 13,3%-ға төмендеген (2009 жылдан бастап Шымкент қаласында «Реактивті фосфорлы қосындылар» ЖШС фосфор қышқылы өндірісі нәтижесінде өткеру нарығы төмендеген, мұнда демпингтік баға орнап Ресей нарығын игеруде), натрий үшполифорсфаты – 12,8%-ға төмендеген (Польшадағы, Үндістандағы өткеру нарығын жоғалту, теміржол тарифтерінің өсуіне, долларға шаққандағы ресей рублінің өсуіне, ұсынылған баға Ресей нарығында бәсекелестікке қабілетсіз болуына байланысты). Сонымен қатар, фосфор өндірісі 3,7%-ға, азотты тыңайтқыштар – 4,3%-ға, фосфорлы тыңайтқыштар – 1,3%-ға артқан.

«Казфосфат» ЖШС химия өнімдерін әлемдік нарыққа экспорттаушы негізгі кәсіпорындардың бірі болып табылады, облысымыздың химия өнеркәсібі көлеміндегі үлесі 98,2% құрайды. Дайын өнімнің 80% астамы шет елдерге өткізіледі, атап айтқанда сары фосфор - Ұлыбританияға, Германияға, Данияға, Үндістанға, Италияға, Польшаға, АҚШ, Чехия Республикасына, Швейцарияға; минералды тыңайтқыштар – Бельгияға, Кореяға, Латвияға, Испанияға, Қытайға, Голландияға, Норвегияға, Түркияға, Финляндияға, Швецияға, Қырғызстанға; натрий үшполифосфаты – Германияға, Қытайға, Чехия Республикасына, Украинаға; ортофосфор қышқылы – Бразилияға, Ұлыбританияға, Германияға, Қытайға, Кореяға, Чехия Республикасына, Швейцарияға өткізіледі.

Осыған байланысты, «Казфосфат» ЖШС жұмыс істеп тұрған және соғылып жатқан қуаттылықтарының тұрақты жұмысы минералды тыңайтқыштар мен сары фосфордың әлемдік нарықтарындағы жағдаяттарына байланысты болады. Сонымен, 2013 жылдың қаңтар-желтоқсанында химия өнеркәсібі өнімінің экспорты 7,6 млн. АҚШ долларын құрап, 2012 жылмен салыстырғанда 1,5 есеге, оның ішінді минералды тыңайтқыштар экспорты - 1,4 есеге артқан (5,8 млн. АҚШ доллары).

Индустрияландыру Картасының шеңберінде 2012-2013 жылдар аралығында Компаниямен Тараз қаласында натрий гексаметафосфатын және тағамдық фосфаттар өндірісін құру бойынша инвестициялық жобалары іске асырылды және өз өндірісін күкірт қышқылымен қамтамасыз ету мақсатында күкірт қышқылы цехінің құрылысы бойынша инвестжобасын іске қосты, бұл құны 14 млрд. теңгені құрайтын жоғары технологиялық жоба әлемдік нарықта бәсекелестігін нығайтуға мүмкіндік береді. Бұдан бөлек, Қаратау қаласында 2014 жылдың бірінші жарты жылдығында «TalasInvestmentCompany» ЖШС-і натрий цианидінің өндірісі бойынша заутты іске қосылды, сондай-ақ, қалдықтарды өңдеу есебінен жылдық қуаттылығы 5 мың тонна аммоний сульфатын өндіруді жоспарлап отыр. 2015-2018 жылдар аралығында «Біріккен химиялық компаниясы» ЖШС-і глифосат және калий сульфатын өндіру бойынша 2 инвестжобаны іске асыруды жоспарлап отыр.

Химия өнеркәсібінің тұрақты дамуына тежеуші факторларға қарамастан, облысымызда экономиканың бұл секторын дамытуға бірнеше артықшылықтар бар. Ұзақ мерзімді және тұрақты дамудың басты басымдылығы саланың ғылыми-техникалық әлеуетін пайдалана отырып, қосымша құны жоғары өнімдерді шығару, ішкі және сыртқы нарықта химия өнеркәсібінің бәсекеге қабілетті тұстарын нығайтатын болады. Саланың болашағы одан әрі фосфориттерді, фосфорды өңдеумен, минералды тыңайтқыштардың түрін кеңейтумен және көлемін ұлғайтумен байланысты. Мұнда жылдар бойы жинақталған - ресурстық, кадрлық, технологиялық және инновациялық әлеуеттер бар.

Облыста химиялық кластерді дамытуға барлық басмыдықтар бар, онда «Казфосфат» ЖШС-і, «Еврохим» және ««Тараз» Химиялық паркі АЭЗ» ЖШС-і кәсіпорындарымен бірқатар болашағы бар жобалар жүзеге асырылуда.

«Казфосфат» ЖШС-і 2020 жылға дейін 7 жобаны іске асыруды (тау-кен байыту фабрикасын қайта жаңғырту және құру, фосфор өндірісінің қалдықтары негізінде азот-фосфор-калий тыңайтқыштары өндірісінің құрылысы; экстракционды фосфор қышқылының бөлімшесін жаңғырту; азықтық фосфат алудың замануи технологиясын әзірлеу; үшхлорлы фосфор және оны қайта өңдеуден алынған өнімдердің заманға сай өндірісінің құрылысы (1-кезең), бескүкіртті фосфор өндірісінің құрылысы; заманауи «ақ» қышқыл өндірісінің құрылысы) және жаңа өнім түрлерін игеруді жоспарлауда (сульфоаммофос, фосконцентрат, бескүкіртті фосфор, үшхлорлы фосфор және т.б.).

Кәсіпорын 2014 жылы Жаңатас қаласында тау-кен байыту комбинатын (фосмука), 2018 жылы – Жаңатас қаласында фосфор шикізатын химиялық қайта өңдеу бойынша кешенін және Қаратау қаласында қуаттылығы жылына 1 млн. тоннадан астам минералды тыңайтқыштар шығару бойынша кешенін іске қосуды жоспарлап отыр. Инвестициялардың жалпы көлемі 356 млрд. теңгеден аса құрап, 2000-ға жуық тұрақты жұмыс орындары құрылатын болады.

Ресейлік ірі кәсіби компаняларының бірін тарту арқылы салынып отырған инвестиция есебінен осы жобаны нәтижелі іске асыру Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығын барлық тыңайтқыштар гаммасымен: азоттық, фосфорлық, калий, кешендік қамтамасыз етуге және қолданыстағы егін алаңдарының өнімділігін едәуір ұлғайтуда өсіп келе жатқан қажеттілікті қанағаттандыруға, сонымен бірге, жаңа жерлерді ауыл шаруашылық айналымына тартуға мүмкіндік береді. Зауыт өнімі алыс және жақын шет елдерге экспортқа шығарылатын болады.

«Самұрық-Қазына» ҰӘҚ-ның қатысумен «Тараз» Химиялық паркі» АЭА-н құру жұмыстары жүргізілуде, онда жалпы инвестиция көлемі 390 млрд. теңгеге дейін болатын 16 жобаны іске асыру жоспарлануда. 2017 жылы алдын ала бағалау бойынша «Тараз» Химиялық паркі» АЭА-да өндірілетін өнімдер көлемі 101,0 млрд. теңгеге 890 мың тоннаны құрайды.

Дамыған алдыңғы қатардағы технологияларды пайдалану арқылы химиялық кластерді дамыту елдің химиялық өнеркәсібін дамытуға, қазақстандық үлесті ұлғайтуға, күкірт қышқылы шикізатын жеткізушілерден тәуелсіз болып, өндірілген өнімнің сапасын арттыруға, бастысы, қосымша жұмыс орындарын ашуға, аймақтың экологиялық жағдайын түзеуге, қалдықсыз өнім өндіруді ұйымдастыруға және минералды тыңайтқыштардың өзіндік құнын төмендетуге мүмкіндік береді.
Машина жасау

Машина жасау саласы республика көлемінің шамамен 0,1% болмашы үлесін, облыс өнеркәсібінің - 5,3% және өңдеу саласының 7% құрайды.

Салада кір жуу техникалары – тұрмыстық немесе кір жуатын үйлер үшін сыйымдылығы 10 кг құрайтын кір жуу машиналары; кір сығуға арналған машиналар басымды шығарылуда.

Машина жасаудағы өндірістің құлдырауы өнімге деген сұраныстың инвестициялық сипатымен байланысты, өнім шығару көлемі 2008 жылы 2007 жылға қарағанда – 31%-ға, 2009 жылы 2008 жылға қарағанда – 8,5%-ға төмендеген.

Дағдарысқа қарсы шаралардың, мемлекеттік қолдаудың арқасында салада 2010 жылы 2009 жылға қарағанда 3,8%-ға өсім байқалуда. (6 сурет).