Бағдарламасы «Педагогикалық психология»

• 
  дамыта отырып оқыту әдістемесі / Л.Занков; Д.Эльконин, В.Давыдов, В.Репкин, В.Левин/
  
• 
  дидактикалық бірліктердің ірілендірілуі / П.Эрдниев/;
  
• 
  түсініктерді қабылдау /С.Лысенкова/,
  
• 
  нәтижелі әдістемелеу және оны қабылдау;
  
• 
  іс-әрекетті бақылау /Ш.Амонашвили, И.Волков/;
  
• 
  оқулықсыз оқыту / В.Агеев/;
  
• 
  ойын әдістемесі және оны қабылдау;
  
• 
  М.Монтессори, Р.Штейнердің жүйесін қабылдау.
  

• 
  мәселелік оқыту;
  
• 
  іздену, зерттеу әдістері;
  
• 
  топпен оқыту тәсілі / В.Дьяченко/;
  
• 
  нәтижелі технологиялар;
  
• 
  тірек және тірек конспектісінің көмегі арқылы оқыту /В.Шаталов/;
  
• 
  өзіндік жұмыс әдістері;
  
• 
  бағдарлы оқыту / машинасыз және компьютерсіз/;
  
• 
  оқытудың коммуникативті әдісі / қарым-қатынастық/;
  
• 
  дискуссиялық әдіс;
  
• 
  дидактикалық ойындар.
  

• 
  Оқытудың вариативті элементтерін өз еркімен таңдау;
  
• 
  өзіндік жұмыстың әдістемесі;
  
• 
  іздену, зерттеу әдістері;
  
• 
  нәтижелі технология, жобалау әдісі;
  
• 
  даралап, /жекеше/ оқыту, «мектеп-парк» моделін қабылдау /М.Балабан/;
  
• 
  оқушының іс-әрекеті бойынша ұйымдастырылған ойындар;
  
• 
  «өнертапқыштық тапсырмаларды шешу теориясы» әдістемесі /ТРИЗ/ /Г.Альтшулер/;
  
• 
  Бағдарламалы оқыту;
  
• 
  әлеуметтік-педагогикалық сынау, әлеуметтік мәні бар ойындар;
  
• 
  профильді және кәсіптік бағдар бере отырып оқыту;
  
• 
  модулдік технология;
  
• 
  семинар-сынақ түрлері;
  
• 
  өз бетімен білім алу / компьютерлік варианттар/.
  

Іс-әрекеттік компоненттің тұлғалық-іс-әрекеттік бағытты

қалыптастыру үшін жан-жақты алғышарттары бар: жалпыпедагогикалық жоспарда - оқытушы мен оқушының субъекттік-субъекттік қатынасы (А.Дистерверг) және оқушының белсенділігі (И.Песталоцци, А.Дистерверг, Л.Н.Толстой, П.Ф.Каптерев) туралы негізі; жалпы психолгиялықта -А.Н.Леонтьевтің іс-әрекет теориясы, тұлғалық-іс-әрекеттік жанамалылық (С.Л.Рубинштейн, А.Н.Леонтьев, А.В.Петровский), оку іс-әрекетінің теориясы (Д.БЭльконин, В.В.Давыдов, А.К.Маркова, И.И.Ильясов).

«Іс-әрекет» категориясының өзін тұлғалық-іс-әрекеттік бағыттағы іс-әрекеттік компоненттің негізі ретінде тереңірек қарастырайық.

Тұлғалық-іс-әрекеттік бағыт оның компоненттерінің жиынтығында жалпы формасында (және әсіресе тұлғалық) оқытушының тарапынан оқушының мақсатқа бағытталған оқу іс-әрекетін ұйымдастыру және басқаруды білдіреді. Тұлғалық-іс-әрекеттік бағыт мұғалімнің оқыту процесін білімдерді жеткізу, дағдылар мен іскерліктерді дамыту, яғни, оқу материалын меңгеруді ұйымдастыру ретінде ғана анықтауды қайта қарастыруды білдіреді.

Тұлғалық-іс-әрекеттік бағыт оқыту процесінің өзін оқушылардың оқу іс-әрекетін ұйымдастыру (және басқару) ретінде қарастыра отырып осы процесті олардың өздерімен нақты бір оқу тапсырмаларын қою және шешуге (таным, зерттеу, жобалық және т.с.с.) қайта бағдарлауды білдіреді. Әрине іс-әрекеттік бағытта мұғалім оқу тапсырмаларының тізімдемесін анықтауға, олардың иерархиясын, көрсету формасын анықтауға және оқушылардың осы әрекеттерді олар оларды орындаудың бағдарлы негізін және алгоритмін меңгерген жағдайда ғана орындауды ұйымдастыруға тура келеді.

Кез келген іс-әрекет, сондай-ақ оқу іс-әрекетінің де алғышарты тұлғалық-іс-әрекеттік бағытты жүзеге асырушы мұғалімнің, оқытушының қажеттілігі болғандықтан, негізгі және келесі сұрақтар бұл оқушылардың, студенттердің онымен қарым-қатынаста коммуникативті және оқу-танымдық қажеттілігін қалыптастыру ғана емес, сондай-ақ олардың өздерінің оқу іс-әрекетінің жалпылама әдістері мен тәсілдерін үйренуде, жаңа білімдерді меңгеруде, оқытылатын іс-әрекеттің барлық түрлерінде неғұрлым

жетілдірілген іскерліктерш қалыптастыруда оқу қажеттілігін қалыптастыру болып табылады.

Тұлғалық-іс-әрекеттік бағыт оқыту процесі мен объектісінің

Л.С.Выготскийдің өзі айтқан.

Тұлғалық-іс-әрекеттік бағыттың шартарындағы оқыту мен педагогикалық қарым-қатынас осылайша S1 – S2 сызбасы бойынша жүзеге асырылуы тиіс, мұндағы S1 — мұғалім, оқытушы, қарым-қатынас затына деген, өзіне серіктес ретінде шынайы қызығушылық тудыратын адам, оқушылар үшін ақпараттық мазмұнды тұлға, қызық әңгімелесуші, S2 -оқушы, студент, оқытушы, мұғалім онымен қарым-қатынасы оның ұйымдастырушы, үйлестіруші, көмекші реакциясымен оқу тапсырмаларын шешудегі серіктестік ретінде қарастырады. Бұл жерде ұжымдық субъект қалыптасуы және оқытудың ұжымдық коммуникативтілігі принципі жүзеге асырылуы үшін оқу тапсырмаларын орындауда оқушылардың өздерінің оқулық серіктестігі ұйымдастырылуы қажет. Жоғарыда аталған принцип жүзеге асырылған ересектерді Г.А.Китайгородский бойынша тұлғаның резервтік мүмкіншіліктерін белсендендіру әдсінің үшінші принципімен сәйкестендірілуі тиіс. Басқаша айтқанда оқу процесінде «субъект» сызбасы жұмыс істеуі керек: S1 (окушы, мұғалім) <-> S2+ Sз+ S4+ ... + S5 (оқушылар, студенттер), осының нәтижесінде бір өзара әрекеттесуші ұжымдық, жиынтық субъект пайда болады (S_П).

Оқушының позициясынан тұлғалық—іс-әрекеттік бағыт.

Окушы позициясынан тұлғалық-іс-әрекеттік бағыт (оқытушының субъекттік-субъекттік оқу өзара әрекеттестігінің ұйымдастырылуын қатаң ескерумен) оқушылардың окулықтарды, әдістерді, бөлек жағдайдарда оқудың серіктесін де таңдаудағы еркіндікті білдіреді. Осындай бағыт психологиялық жағынан біріншіден оқушының барлық оқу жағдайдларындағы тұлғалық өзін білдіру қауіпсіздігін, оның өзін-өзі белсендендіруіне және жеке өсуіне шарт жасауды білдіреді. Екіншіден, бұл бағыт оқушының өзінің белсенділігін, оның оқу іс-әрекетіне, оқытушымен тең партнерлік сенімді субъекттік-субъекттік қарым-қатынасының есебінен.

Мәселелі тапсырмаларды өзбетті шешуге дайындығын қалыптастырады. Үшіншіден, оқушы позициясынан үйренуге тұлғалық-іс-әрекеттік бағыт ішкі және сыртқы мотивтердің бірлігін білдіреді, сыртқысы жетістік мотиві, ішкілері мотиві. Төртіншіден, бұл бағыт оқу тапсырмасьш қабылдауды және басқа оқушылармен серіктестікте оны шешуден қанағаттануды білдіреді. Бұл хабардарлық және аффилиация сезімдерінің өзінің жағымды жақтарының компоненттері ретінде дамуының негізі ғана емес, өзін-өзі белсендендірудің алғышарттары болып табылатын өзіне деген сенімділік сезімінің дамуының негізі болып табылады. Оқушы позициясынан үйренуге тұлғалық-іс-әрекеттік бағыт сондай-ақ әлеуметтік-кәсіби-коммуникативті іс-әрекеттің жаңа формаларын, ережелерін, әдістері мен құралдарын интернализациялау жағдайының болуын да білдіреді, яғни, оқушының кәсіби хабардарлығының ғана немесе жалпы тұлғаның дамуы. Бұл, оқушыда, студентте ішкіден сыртқыға ауысуының негізінде өзін реттеу, өзін бағалау нәтижелі дами бастайды.

Қарастырылғанның барлығы үйренуге тұлгалық-іс-әрекеттік бағыт (оқушы позициясынан) мәселесі оқуға тұлғалық-іс-әрекеттік бағытқа (оқытушы позициясынан) қосымша оқытудың дара әдістемелерінің алдына бірқатар мәселелер қояды: оқытушы-ақпарат беруші кең таралған позициясын, білім көзін, фасилитатор позициясына бақылаушыны өзгерту мәселесі, адамды ашатын, педагогикалық қарым-қатынасты қиындататын әлеуметтік кедергілерді шешетін оқу жағдайларын құру мәселесі.

Жалпы алғанда оқудағы тұлғалық-іс-әрекеттік бағыт бұл процесте білім беріудің негізгі міндеті қойылатынын және шешілетінін білдіреді -гармониялы, ішкі резервтерін белсендендіру арқылы әлеуметтік белсенді, кәсіби хабардар және өзбетті дами алатын тұғаның даму шарттарын кұру. Осы бағыттың «тұлғалық» компоненті барлық оқыту оқушының өткен тәжірибесін, субъекттік-субъекттік өзара әрекеттестіктегі оның жеке ерекшеліктерін ескере отырып құрылатынын білдереді. Оқыту оқушының тұлғасы арқылы, оның мотивтері, құндылықтық бағдарлары, мақсаттары, қызығушылықтары, перспективалары арқылы өзгереді, ол оларды қабылдап олармен сәйкестендіреді.

Тұлға оқытудың білім берудің орталығында орналасады. Сәйкесінше бүкіл білім беру оқушыда, оның тұлғасында орталықтандырыла отырып мақсаты бойынша, мазмұны және ұйымдастыру формалары бойынша антропоценрикалыққа айнала бастайды.

Қазіргі заманғы білім беру әлеуметік институт, жүйе, процесс, нәтиже қарастырыла отырып, оның ақпараттық, мәлім етуші парадигмасының оқушының дамушы өзбетті танымдық белсенділігіне ауысуының негізгі принциптерін жүзеге асыратын оқыту мен тәрбиелеудің барлығын білдіреді. Білім беру процесінде оқыту бағыттары осы процесті оптимизациялауды табуды бейнелейді, бұны тұлғалық-іс-әрекеттік бағыт қамтамасыз етуге міндетті.
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:

1. Дәстүрлі және проблемалық, бағдарламаланған және алгоритмделген оқытудың айырмашылықтары қандай?

2.Контекстік оқытудың мәні неде?
4 тақырып. Отандық білім беру жүйесінде дамыта оқыту

1.Оқыту процесінде дамыту.

2.Занков жүйесі бойынша дамыта оқыту.

3.Давыдов бойынша дамыта оқыту.

4. Эмпирикалық және теоретикалық білімдер өзара қалайша ажыратылады?

5. Дәстүрлі оқытумен салысстырғанда дамыта оқытудың артықшылығы неде?

1. Возрастная и педагогическая психология.2-е изд/ Под ред. А.В.Петровского.М.,1979.

2.Выготский Л.С. Детская психология. Ч.2: Вопросы детской (возратной) психологии// Собр.со. В 6 т.М.,1984. Т.4.

3. Давыдов В.В.Проблемы развивающего обучения.М.,1986.

4.Ильясов И.И. Структура процесса учения. М.,1986.

5.Лингарт Й. Процесс и структура человеческого учения. М.,1970.

6.Мухина В.С. Возрастная психология. М.,1997. с.9-97.

7.Хрестоматия по возрастной и педагогической психологии//Под ред.И.И.Ильясова,В.Я.Ляудис.М.,1981.

8.Чуприкова Н.И.Умственное развитие и обучение// Психологические основы развивающего оубчения. М.,1996.

Оқу үрдісіндегі даму

Өткен жүз жылдықтың 30-шы жылдары Л.С.Выготский жаңа оқудың концептуалды ұстанымын қалыптастырды: «Оқу дамудың соңынан жүрмейді, оны соңынан ертеді». Егер бұл жағдайдың бірінші бөлімі психикалық даму мен оқудың жағдайын ұйғарса, екішісі - сұраққа жауап беруді, қандай психолгиялық механизмдерді,оқудың осындай рөлін қамтамасыз етуді ұйғарады. Сонымен қатар Л.С.Выготский бала дамуы «... ішкі мінезі бар, бұл жалғыз процесс ретінде, таным ықпалы мен оқу екеуі бір арнаға бірігеді» деп ескереді [46, с.286]. Л.С.Выготскийдің,Д.Б.Элькониннің,В.В.Давыдовтың зертеулері отандық дамыта оқудың тұжырымдамаларының негізін қалады,баланы әлемге тбелсенді тартудың төрт ипотасиясын көрсетті: .... табиғат әлеміне ену, адамзат мәдениетінің әлемі, басқа белгілілердің әлемі, сонымен қатар бала ойының дамуы [169].

Қазіргі уақытта дамыта оқытудың екі негізгі бағыты жасалған: В.В.Давыдов пен Л.В.Занковтың. Егер біріншісі Л.С.Выготскийдің, Д.Б.Элькониннің, А.Н.Леонтьевтің жағдайларына негізделеді, екіншісі барлық психологиялық,педагогикалық Л.В.Занковтың қайта жасап шығарған шығармашылығы және сыни ойлауының жетістіктері.Сонымен қатар, Л.В.Занков бұл тәжірибені өзінің зерттеу жұмысын аяқтағанда да скептикалық тұрғыдан бағалады.Ол педагогика мен психология жетістігіне сүйену мүмкіндігі өткен кезеңмен салыстырғанда еш кеңіген жоқ деп санады.
Занков жүйесімен дамыта оқыту

Л.В.Занков оқушыларды интенсивті дамыту мақсатын қойып, өз көзқарасы бойынша сыни тұрғыдан бағалайды,оқу материалын жеңілдетуді, оны қайталап оқуды және баяу қарқынын ақтамайды[72]. Дәл осы уақытта оқу материалының өзін Л.В.Занков «теориялық білімдердің тапшылығын,олардың шала-шарпы мінезімен,дағдыларды қалыптастыруға бағыныштылығы» сипатталады. Дамыта оқыту,Л.В.Занков бойынша оқудың осындай кемшіліктерін жоюға бағытталған. Жазылған дамыта оқытудың зерттеулерінде , Л.В.Занков келесі ұстанымдарды жасады:

- қиындықтың жоғары деңгейіндегі оқу ұстанымы. Оның жүзеге асыруы қиындық мөлшерін сақтауға, кедергілерден өту,оқып жатқан құбылыстардың өзара байланысы мен жүйесін сақтау; - теориялық білімнің жетекші рөлінің ұстанымы, түсінік,қатынас, оқу пәндері арасындағы байланыстар, және маңызы аз емес пәндердегі дағдыны қайта орындау;

- танымдық ұстанымы оқушылада өзін оқыту. Оқу рефлесияның дамуына,оқуда өзін субьект ретінде сезінуге бағытталған;

- барлық оқушыларды дамыту жұмысы ұстанымы; Оған сәйкес, жеке ерекшеліктері ескерілуі керек, бірақ оқу барлығын дамыту керек, немесе «даму оқудың жалғасы» (бұл үрдістің мазмұны білім үрдісін гуманизациялаумен байланысты болуы мүмкін)

Л.В.Занков жүйесінің ерекше белгілері болып: оқушылардың жоғары дамуына бағыттау(бұл жүйенің негізгі сипаттамасы); оқу жүргізілетін қиындықтың жоғары кезеңі; оқу материалын жылдам өту қарқыны, теориялық білімнің шұғыл көтерілуі.Берілген оқу жүйесі оқушының эмоциональды жағын, ойын дамытады, оқығанның негізгі мазмұнын ортақ ойды түсініп қорытып шығаруды дамытады.

И.И.Аргинскаяның, Н.Я.Дмитриеваның, А.В.Полякованың, З.И.Романовская және т.б жұмыстарында « Л.В.Занков жүйесімен оқытамыз» (1991), оқудың толықтай жүйесі келтірілген, Л.В.Занков ұстанымдарына негізделген.Сонымен қатар оқудың басында, мысалы, бастауыш сыныптарда оқуға үйретуде, «толықтай эмоциональды-эстетикалық мазасыздану» болуы тиіс деп ескеріледі. Жасаушы бейненің толықтығы, қабылдау толықтығы, мәтінді толықтай түсіну негізі және пәндерді меңгеруді тереңдетуді қалыптастыру.

Давыдов жүйесімен дамыта оқыту

В.В.Давыдовтың дамыта оқыту жүйесі олжасаған білім жүйесіне қарама-қарсы, ең алдымен ұстанымдық бағыт бойынша, оқушының танымдық қызметі. Бізге белгілі, қалыптасқан оқу жекеден, нақтыдан, біріңғай жалпыға, абстрактіліге, тұтасқа , фактіден жүйеге; құбылыстан мәнге бағытталған. Бала ойының мұндай оқуда дамуы В.В.Давыдовпен эмпирикалық деп аталды.Жалпы теориялық контексте Л.С.Выготский, Д.Б.Эльконин,В.В.Давыдов жұмыстарында оқудың жаңа жүйесінің теориялық жазуы қайта дәстүрліге бағытталып: жалпыдан жекеге, абстрактіліден нақтыға, жүйеліліктен бірлікке ауысады.Оқудың мұндай үрдісінде бала ойының дамуын В.В.Давыдов теориялық деп атаса, ал оқудың өзі дамытушылық деп аталды.Сонымен қатар В.В.Давыдов Л.С.выготскийдің, Д.Б.Элькониннің жағдайына сүйене отырып, оқудың жетекші маңызы ой дамуында көрінеді, меңгерілген білім мазмұны арқылы(Д.Б.Эльконин), оқуды ұйымдастыру әдістері жасаушы болып табылады. В.В.Давыдов алты эмпирикалық және теориялық білімнің негізгі айырмашылықтарын келтіреді (мұнда «білім» термині «абстракцияға», «жалпылауға», «түсінікке» ортақ болып табылады) [ 63, с. 129-130]:
Эмпирикалық білім Теориялық білім

1.Білім пәндермен жасалады, олар 1.Білім жалпы жүйе ішінде кейбір ерекше

Туралы елестеулер арқылы; қатынастардың рөлі мен функциясын

нәтижесінде оларға ортақ қасиет талдау нәтижесінде болады.

пайда болады.

Кейбір жиынтығы ерекшеленеді, ашылады, ортақ негіз,жалпы жүйенің

Белгілі топқа қатысты. Мән-мағынасы.
3.Бақылауға негізделген білім 3.Пәнде ойлау арқылы пайда болған білім

Пәнді таныстырғанда оның сыртқы олардың ішкі қатынас және байланысты

Қасиеттерін бейнелейді. Көрсетеді,ұсыну шегінен «шығып»
В.В.Давыдов теориялық білімнің жалпылау мен абстракциялау нәтижесінде алынған мазмұнға сипаттамасын келтірді. Ол дамыта оқудың негізін құрайды. Талдаудың ой әрекетінің маңыздылығы (синтезге сай), генетикалық негіз жасаудың тек салыстыруы ғана емес және барлық қасиеттердің ой қызметін жалпы әдіспен көрсету, жасау негізі. Теориялық білімнің тағы бір маңызды ерекшелігі , оның қалыптасуы кезінде, жалпы және бірлік байланыстар жасалады, жалпы жүйе ішіндегі байланыстар, оның мағыналық түсінігі, белсенді ой қызметін болжау (тек қойылым ғана емес) қалыптасады. Үшіншіден, ескеретін жағдай, - теориялық білімнің болу түрі. В.В.Давыдовтың теориясында ол ең алдымен ой қызметінің әдістері, қызмет әрекеттерін жалпылау.

Теориялық білім мен оқудың негізгі бағытының негізгі түсінігі абстрактіліден нақтыға негізделеді, қалыптасқан дидактикалық ұстанымдардың психологиялық интерпретациясы. Осылай В.В.Давыдов жалпы дидкатикалық таным, көрнекілік, жеткіліктілік, ғылымилық ұстанымдарын басқа психолого – педагогикалық табиғатты бекітеді [61].

Біріншіден, басымдылық ұстанымы оқу кезеңінің түрлі сапалы ұстанымына өзгереді,әрқайсысы психикалық дамудың түрлі кезеңдерімен байланысты. Екіншіден, жеткіліктілік ұстанымы дамыта оқыту ұстанымына өзгереді, жаңа мазмұнға толады, «қарқын мен даму мазмұнын заңды басқару, өзара әрекетке оқыту ұйымының есебінен». Үшіншіден, танымдық ұстанымы қызмет ұстанымы ретінде жаңа мазмұнға ие. Мұнда оқушылар ақпаратты дайын күйінде қабылдамайды, олардың қызмет әдістері ретінде шығу тарихының шартын құрып,анықтайды. Бұл үшінші ұстаным (В.В.Давыдов, В.В.Рубцов) оқудың жаңа үлгісін қалыптастыру негізі болды, оқушылардың жаңа құрудан –қайта құруға қызметін бағыттау. Төртіншіден, көрнекілік ұстанымы В.В.Давыдовпен заттық ұстаным ретінде бекітілді.Бұл ұстанымды жүзеге асыра отырып, оқушы затты көрсетіп, оны үлгі ретінде ұсына білуі керек. Бұл оқу қызметінің қалыптасқан испаттамасы, үлгілілік болса, оның таңба-белгілік ұсыну үрдісі және нәтижесі белгілі орын алады.

Оқу қызметіндегі оқу пәндері мазмұнын меңгеру негізіндегі дамыта оқыту оның құрылым мен ерекшеліктеріне байланысты жасалуы керек. В.В.Давыдов оқу пәндері мазмұнының сипаттамасы ғана емес сонымен қатар оқушылардыа оқу қызметі барысында меңгеріліп, қалыптасатын қабілеттерінің негізгі жағдайын тұжырымдайды:

«1. Жалпы және абстрактілі сипатты білімді меңгеру , оқушыға жекеше және нақты біліммен танысудың алдын алады; соңғысы оқушылармен жалпыдан абстрактіліге біріңғай ауысуын қадағалайды.

2 .Берілген оқу пәнін құрайтын білім, немесе оның негізгі бөлімдерін оқушылар шартты талдау негізінде меңгереді, олардың шығу тегі мен олар қажетті болып қалыптасады.

3. Пәндік негізді анықтау барысында немесе басқаларды оқушылар ең алдымен оқу материалында генетикалық жағдайды,қалыптасуды,жалпы қатынасты, берілген білім обьектісінің мазмұны мен құрылымын анықтай білуі керек .

4. Бұл қатынас оқушыларда ерекше пәндік, графикалық немесе әріптік үлгіде болады,оның қасиеттерін таза күйінде зерттеуге мүмкіндік береді.

5. Оқушылар генетикалық жағдайды нақтылай білуі керек,осындай бірлікте берілген обьектінің жеке білім жүйесінің жалпы қатынасы, ол жалпыдан жекеге және қайталануға ойша ауысуды қамтамасыз етеді.

6. Оқушылар әрекет орындауды ой жоспарынан оларды сыртқы және қайта орындауға көше білу керек» [63, с.164] (менімен ерекшеленген.- И.З.)

Д.Б.Эльконин – В.В.Давыдов жүйесімен дамыта оқу, мектеп оқуының тәжірибесіне енген, Л.И.Айдаровтың, А.К.Макрованың, В.В.Рубцовтың, А.З.Зактың, В.В.Репкиннің, М.М.Разумовскаяның, Г.Г.Гранинің және т.б. жұмыстарында жан-жақты интерпретаци алды. Дамыта оқыту идеясының өзі Д.Н.Богоявленскийдің, С.Ф.Жуйковтың, М.Ф.Косилованың, И.Я.Каплуновичтің, Б.Е.Хаевтың тәжірибелік оқу жүйесінде іске асты [кеңірек 231 бетті қар.], сонымен қатар Т.В.Некрасованың, Г.Н.Кудинаның, Р.Г.Мильрудтің және т.б жұмыс тәжірибесінде іске асты. Л.В.Тарасовтың «Ортақ білімнің жаңа үлгілері. Экология және диалектика.» ұсынған, негізінде Д.В.Элькониннің, В.В.Давыдовтың дамыта оқыту жағдайлары негізінде қолданады. Мұның бәрі дамыта оқыту оқушының психикалық дамуының мұғалім арқылы ғана басқарылуы керектігін , потенциалды мүмкіндіктермен,кең жобамен оқу тәжірибесіне енуі керектігін көрсетеді Адамның қоршаған ортадан жекелей тәжірибе алуы, арнайы білім беру мекемелерінде даму, оқу, тәрбиенің күрделі байланысының нәтижесі бар, онда даму – оқудың соңғы мақсаты, ал оның өзі (тәрбиемен бірге) – дамудың шарты мен негізі, өзіндік деңгейі, бағыты қалыптақан. Дамыта оқу Л.С.выготский бойынша дамыта оқудың өнімді іске асыруының озық ұстанымы.

5. 
   тақырып. Білім беру процесінің субъектілері
   

2.Білім беру іс-әрекеті субъектілерінің мотивациялық аясы.

3. Білім беру процесіндегі субъект іс-әрекетінің пәні.

4.Субъектілердің дамуы және өзін-өзі дамытуы. Субъект қатынастар жүйесінде.

5.Субьект категориясының жалпы сипаттамасы

Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:

1.Объект пен субъектінің танымда және іс-әрекетте қатар болуы жайлы қағида нені ұйғарады?

2.Білім беру процесінде субъектінің қандай сипаттамаларын негізгілер ретінде қарастыруға болады?

Әдебиет:

1. Абульханова К.А. О субъекте психической деятельности.М.,1973.

2. Брушлинский А..Проблемы психологии субъекта.М.,1994.

3.Леонтьев А.Н. Избр.психологические произведения.М.,1983.Т.1,2.

4.Лекторский В.А. Коллективный субъект.Индивдуальный субъект//Субъект, объект, познание.м.,1980.

Оқу үрдісінің субьектілері

Субьект дәрежесі

Субьект дәрежесі, бізге белгілідей, - философияда , әсіресе онтологияда орталықтың бірі (Аристотель, Декарт, Кант, Гегель ).Ол жаңа заманғы психология ғылымында да үлкен назар алады (С.Л.Рубинштейн, К.А.Абульханова – Славская, А.В.Брушлинский, В.А.Лекторский). С.Л.Рубинштейннің ескеруі бойынша, «философияның (онтологияның) негізгі мақсаты ... түрлі формадағы субьектілерді ашу, қалыптасудың әдістері, қозғалудың түрлі формалары» [193, с. 275]. Мұнда ашу тапсырмасы да енеді, қозғалыстың бір формасы негізі ретінде субьект қызметін анықтау. Білім қызметінде субьектіні талдау, өзінде оның түрлі екі байланысын құрайды – педагогикалық және оқудың, ол жалпыфилософиялық және нақты педагогикалық тапсырмалар арнасында жатыр.

Жалпыфилософиялық жағдайдағы субьектінің сипаттамасы қандай? С.Л.Рубинштейн бойынша бұл сипатамларды қарастырайық.

Біріншіден, субьект дәрежесі әрқашан обьект дәрежесімен сәйкес.Тұрмыстық танымның бұл күшіне, «тұрмыстық танымды ашу», бұған қатысты «танылған тұрмыс» зерттейтін адамға, С.Л.Рубинштейн екі өзара байланысқан жақты бекітті: « 1) тұрмыс обьективті шындық ретінде, адам танитын обьект ретінде; 2) адам субьект ретінде, тұрмысты танушы, ашушы, оны жүзеге асырушы ретінде * [193, с.326].

Екіншіден, танушы субьект, немесе «ғылыми танымның субьектісі – бұл қоғамдық субьект, қоғамдық-тарихи түрде тұрмысты танушы» [193, с.326]. Мұнда А.Н.Леонтьевтің жағдайын ескеру керек, субьект және обьект арасындағы қарама – қайшылық шексіз емес. «Олардың қарама –қайшылығы дамумен жалғасады, оның үстіне жалғасында оның олардың арасындағы өзара ауысуы сақталады, олардың “ біржақтылығын”» жою [111, с.157].

Үшіншіден, қоғамдық субьект қызмет пен нақты тұлғаның тұрмыста шынымен дамуы болады.

Төртіншіден, «Мен» қатынасы мен басқа адам мәселесін қарастыра, С.Л.Рубинштейн «Мен» кейбір қызметті атқара алатынын айтады, «тәуелсіз, басқармалы, танымды қызмет жүйесі қатысты жаққа қажетті, осы қызметтің субьектісі – “Мен” берілген тұлғаның» [193 , с. 334]. Бұл анықтама С.Л.Рубинштейннің «Адам өмір субьектісі» афоризмін алады.

Алтыншыдан, әр нақты субьект өзінің басқаға қатынасымен анықталады (бұған дейін А.Смит,К.Маркс ескергендей шыны теориясында, осыған сай Петр адам, Павелға айнадағыдай қарап, оның бағалауын қарап, өзіндік бағалауды қалыптастырады).

Жетіншіден, әр “мен”, бірлік және жалпыны қарастыра отырып, ұжымдық субьект болып табылады. «Әр “Мен”, ол “меннің” жалпыламасы болғандықтан,ұжымдық субьект, субьектілердің достастығы, “субьектілер республикасы”, тұлғалар достастығы; “Мен” шындығында “Біз” болып табылады» [193 , с.337].

Субьектінің сегізінші сипаттамасы қызмет субьектісі өзі қалыптасады, және осы қызметте пайда болады, ол субьектінің өзін анықтап, көрсетуі мүмкін.С.Л.Рубинштейнге сәйкес, субьект өз қызметі, әрекетінде шығармашылық қызметінде тек табылып қана қоймай,көрсетіледі; ол онда анықталады. Сондықтан, оның ісінен не екенін білуге болады; оның қызмет бағытынан анықтап,өзін қалыптастыруға болады.Осыдан педагогика мүмкіндігі көрінеді, ең аз дегенде үлкен тильдегі педагогика» [ цит. 35 тен, с. 6].

Субьектінің тағы бір тоғызыншы сипаттамасын ескерейік, ол гносеологиялық және психикалық талдау үрдісінің көрінісі, «субьективті» образ дәрежесі (А.Н.Леонтьев бойынша). А.Н.Леонтьевке сүйенсек, танымда қызмет көрінісі әрқашан ол орналасқан белсенді, үлгілі, және байланыс субьектісі болды.Жалпыпсихологиялық тезиске негізделе субьектіні орналастыру, сезім,дәлел қызметімен шарттанған, А.Н.Леонтьев «әуесқойлық», оны субьект қызметінің көрінісі ретінде ұғымын енгізді [112, с. 125-126].

Ескере кету керек, субьект ұғымына басқа операциялық жағынан қарағанда, Ж.Пиаже сонымен қатар белсенділікті сипаттама ретінде қарастырда. «Ол сондай-ақ, обьект субьектіге дайын күйінде берілмей , білімнің соңғы құрылымда құрылады, субьект өзіндік операцияларын қарастырады, өзі үшін өзін шындық етеді» [104, с. 50].

Ж..Пиаже айтуынша субьект орта мен үнемі қарым қатынаста болады; Оған әсер еткен орта арқылы белсенділік функциясының құрылымын құрайды. Белсенділік ортада, әрекетте көрінеді. Олар обьекғтінің құрылымын құруда жетекші рөл атқарады. Ж.Пиаже педагогикалық психология ойына қатысты обьекті мен субьекті әрқашан өзара байланыста субьект реакциясы арқылы алдыда болады. Ж.Пиаже және барлық Женевская мектебінің бұл ұстанымын талдай отырып , Л.Ф.Обухоба ескереді. «ынта-реакция» формуласы Ж.Пиажеге сәйкес «ынта-субьектінің ұйымдастырушылық қызметі-реакция» Басқа сөздермен субьект әрекеті, қызметі кең мағанада- өзара байланыс, обьектімен байланыс белсенді бастаманы ұсынады. Бұл әрқашан қызмет.

Субьект және тұлға

Субьектілік мәселесі соңғы жылда психологиялық тұлғаны зерттеуде арнайы обьект болады. Адам субьектілігінің идеясы, «... Оның әлемде болу қасиеті» білдіреді, психология саласында тірек ретінде қарастырылады. «Тұлға болу... субьект қызметін, қатынас танымды білдіреді»,- деп В.А.Петровский ескереді, бұл дәреже арқылы тұлғамен субьектінің арасындағы ішкі байланысты қарастырады.

В.А.Петровскийдің тұжырымдарын келтірейік:

«Біріншіден, тұлға болу- өз өмірінің субьектісі болу, әлеммен кең байланыс құру». Бұл физикалық , психофизикалық, психологиялық, әлеуметтік және басқа қатынас аснектілері адам табиғаты және әлеуметтік ортамен байланысын құрайды.

«Екіншіден, тұлға болу- заттық қызметтің субьектісі болу», мұнда адам қызмет етеді.

«Үшіншіден, тұлға болу- қатынас субьектісі болу», мұнда В.А.Петровскийге сәйкес қарым- қатынас жасаушы жақтардың өзара ортақ әрекеті қалыптасады. В.А.Петровский ой дәрежесінің түсінігін ,«...тұлға болу қатынас субьектісі ретінде адам басқа адамдар өмірінде шынайы деңгейде көріне алмайды».

Төртіншіден, В.А.Петровскийге сәйкес тұлға болу өзін-өзі танудың субьектісі болу, бұған өзіндік бағалауды, өзіндік «Менін» ашуы және тағы басқа жеке тұлғалық қасиеттер. В .А.Петровский субьектіні тұлғаның сыйпаты ретінде қарстырып педагогикалық психоогияға маңызды ұғым енгізеді: «виртуалды субьектілік» ұғымы адамның тұлғалық даму жағдайына ауысуда «сәулелілік субьектісі » ұғымы- «жасанды субьект өзі және басқалары үшін субьект болуы мүмкін емес»

Субьектілік сипаттаманың психолого-педагогикалық көріністері

Тағы бір рет негізгі субьект сипаттамаларын білім беру үрдісінде осы дәрежемен барлық мүмкіндіктерді талдауды қарастырайық.. Бұл сипаттамалар мынадай: субьект обьектіні ұйғарады; субьект қызмет түріне байланысты қоғамдық болады; қоғамдық субьект жүзеге асырудың нақты, жеке формасы бар; Ұжымдық субьект әр жеке тұлғада және керісінше көрсетілген; танымдық жүйелі қызметте субьект өзі қалыптасады; субьект жеке қызмет- саналы әрекет етуші адам; субьектілік басқа адамдармен қатынаста анықталады- бұл белсенділік , қызығушылық; субьектілік бұл бөлінбейтін қатынас, қызмет, танымның тұтастығы; субьектілік динамикалық бастама, өзара қатынассыз қалыптаспайды; субьектілік бұл интер психикалық дәреже. Адамның бұл субьектілік сипаттамасына субьект ртінде тұлғалық мінездемесін де қосу керек. Е.А.Климов бойынша ол өзіне бағытты, дәлелді ортаға, қызметке, өзіне деген қатынасты; жүйелендіруді жинақтылықты, ұйымдастырушылықты, шыдамылықты, тәртіпті тұлғалық интеллектуалды қасиетті, сезімділікті құрайды. Бұл барлық сипаттамалар толықтай турде оқу үрдісінің субьектісіне тән.

Оқу үрдісі субьектілерінің спецификалық ерекшеліктері

Білім беру қызметінің жиынтық субьектісі

Педагогикалық және оқу қызметінің субьектілерін сипаттай отырып ең алдымен әр педагог және оқушы өзара қоғамдық субьектіні ұсынады, бірге оқу үрдісінің жиынтық субьектісі болып табылатынын ескеру керек. Жиынтық субьект әр білім жүйесінде қоғамдық құндылықтарды ұсына отырып әкәімшілік, мұғалімдер ұжымы, оқушылар кеңесі (институтта ректорат, кафедра,деканат,оқу топтары) Бұл жиынтық субьектілері қызметі нормативтік- құықтық және бағдарламалық құжаттармен бағытталады.

Білім беру үрдісіндегі субъектілер ара-қатынасы.

Білім беру үрдісі ол - өзара қарым-қатынас. Білім беру үрдісі көп жоспарлы және полифорумдық қатынас болып есептеледі, бұл оқушы мен оқытушының біліми-педагогикалық қарым-қатынасы және оқушылар арасындағы біріңғай тұлғалық ара-қатынас, ол әр-түрлі біліми-педагогикалық үрдіске тигізе алады.

Алғашқы жоспарын «оқушы-оқытушы» , деп қарастырайық. Ол тарихта: МСаманмен жеке жұмыста, Мұғаліммен, сынып сағатында (Я.А. Каменскийдің кезінен), мұғаліммен оқушының кеңес алу жұмыстарында, отызыншы жылдардағы Ресейдегі бригадалық-зертханалар әдісімен әр-түрлі әдістермен жүзеге асқан. Алайда әрбір өзара қарым-қатынастағы жақтар қай нұсқауда болмасын өз субъектілік белсенділігін көрсеткен. Көбінесе ол оқушының сократтық әңгімелесу, жеке жұмыс барысында, кеңес алуда байқалған.

Қазіргі кезде біліми-педагогоикалық өзара қарым-қатынас мынадай ұйымдастырылған шараларда: кәсіптік, біріктіріліп бөлінген жұмыстар, топтардағы жұмыс, треннинг-сыныптары, кең алқымалады. Сол орайда, қызметтестік алдымен оқушылардың бір-бірімен ара-қатынасын болжайды.

Білім беру үрдісінде жоспарлардың көптігі және білім берудің әр-түрлілігі жүйелі түрде қиындай түседі.

Субъект-субъектілі біліми ара-қатынас жүйесі.

Біліми ара-қатынас мынадай жүйемен көбінесе жазылады. S-O, ондағы S бұл –белсенді субъект, білім беретін, ептілікті қалыптастыратын, бағалаушы және бақылаушы. Оқушы білім, тәрбие алушы ретінде қарастырылады. Бұл мінездемеге жүгіне отыра соңғы жылдары екі түрлі: субъекті- субъектілі ара-қатынас деп насихатталады S1-S2, мұндағы S1 – мұғалім және S2 – оқушы (студент) өзара байланыс S3 бірлескен мақсатымен мінездемеленетін субъект құрастырады.

Мынаны ескере отырып мұғалімнің жұмыс барысында сыныпта, топта, өзара қарым-қатынаста болатын мүшелерінің сол сыныптың бірлескен байланысын қалыптастыруға және де ортақ мақсатқа жетуге ол бар күшін салуы тиіс біліми-бірлестіктің орнатылған жүйенің өз алдына көп ярустық, білім беру, барлық бірлестіктің қатысушыларының арасындағы психологиялық әрекеттің құрылуынан беріктігі орнайды.

Бірлестіктегі психологиялық қатынас.
Адамдардың психологиялық жағдайының бірлесуінен, жалпылануынан олардың бір-біріне деген түсіністегі өзара қызығушылығы мен сенімділігімен психологиялық қатынас пайда болады. Н.Д.Левитовтың соңынан кейіп психологиялық күйде болу адамның белгілі бір уақыттағы толықтай психологиялық мінездемесі оның психологиялық үрдістері біріңғай ағымын, тұлғаның қасиеті мен жағдайын айқындайтын, осылай психологиялық жағдай анықталады.

Қатынас субъектілерде қалыптастырушы, жағымды түрде сезілетін өзара әрекет факторы болып табылады. Қатынас барысында субъектілердің жеке қасиеттері өзара әрекеттесу кезінде кеңінен таралады және оларға интеллектуалды, эмоционалды қанағат әкеледі. Өзгеше сөздермен айтқанда эмоциялық және интеллектуалдық ой бөлісу, қатысу, қатынастың ішкі механизмдері болып есептеледі. Эмоциялы ортақ ой бөлісудің түп нұсқасында психологиялық құбылыс «жұқпалы» жатыр, бұл әлеуметтік психологияда топтық қызметтесудің интеграциялық әдісі болып табылады. Өзінің ертедегі шығу тегіне байланысты жұғу көп түрлі болып аяқ асты болатын адам әрекетінен байқалатын түрі болады (Т.М.Андреева). Жұғу көбінесе адамның түсініксіз, еріксіз белгілі бір психологиялық жағдайларда, психологиялық бағытталу беру кезінде, үлкен эмоциялық әсер алу, сезімдер және құштарлық жиынтығында баға береді. Эмоциялық субъектілердің білім алудағы дара қолдау көрсетуі қатынасы бастапқы және фондық механизмі болып табылады. Эмоциялық өзара қолдау көрсету қатынас механизмі ретінде, біріншіден, өзара әрекеттесетін субъектілердің жеке ерекшеліктерімен, заттың құндылығымен, жақтардың бұл үрдіске қатысын ескере кету керек. Бұл өзара әрекеттесудің келісімділігіне, түсіністігіне, біріктірілуіне ықпалын тигізеді.

Өзгеше механизм бұл өзара әрекеттесетін жақтардың ойша қолдауын, екіжақты мәселені бірігіп шешудегі, ой бөлісулерін көрсететін қатынас. Бұл механизм интеллектуалды қолдау болғандықтан, субъектілердің интеллектуалды бірлесіп қызмет етуінен (мысалы, мұғалім және оқушы) байқалады. Қатынастың ішкі жағдайының туындысы болып өзара әрекет ететін жақтардың бір-біріне деген шынайы сыйластығы, сиипатиялығы, толеранттығы табылады. Қатынастың сыртқы көрсеткіші болып өзара әрекеттесетін субъектілердің іс-әрекеттері есептеледі.

Солай қатынаста сыныптағы мұғалімнің тұрған тұрысы, көзқарасы қимылдары, қолдайтын, жұмыс барысындағы, тыныштық, тосу, үнсіздік, толқу, ойлау көрсеткіш ретінде қарастырылады. Бұл және өзгелері (арнайы) праксемика-арнайы қарым-қатынас теориясы бөлімінде жазылады.

Қатынас-бұл субъектілердің өнімдік ара-қатынасының негізі pufe солдары, ол бұл үрдістің әсерін және қорытындысын көрсетеді. Біліми өзара- әрекеттесу кезіенде психологиялық қатынас қиындықсыз еркін қарым-қатынаста болудың ол субъектілерге нәтижелі қызметтестікке қажетті.

Біліми өзара әрекеттесу белсенділікпен, бір мақсатта бағытталуымен, нақты баға берілгендігімен мінезделеді, екі жақтың да әрекетінен мұғалім мен оқушының, субъектілердің әрекеті бекітілген құбылыспен қатынастың психикалық жағдайымен қорытындыланады.

5. 
   
   жүктеу/скачать 0.81 Mb.
   
   Достарыңызбен бөлісу: