Батыс Алашорда Тарихы орал 2011 Пікір жазғандар: М.Қ.Қойгелдиев
Иса (Ғайса) Таумышұлы Қашқынбаев
жүктеу/скачать 3.48 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 15. Кәрім Жәленов
- 16. Ипмағамбетов Нұрғали
- 17. Төлеген Иманғазыұлы Иманғазиев
14. Иса (Ғайса) Таумышұлы Қашқынбаев 1891жылы 15 қыркүйекте Орал облысы Ілбішін уезі Қурайлы болысы 3- ауылында (қазіргі Ақжайық ауданы) дүниеге келген, өлген жылы белгісіз. Әкесі дәулетті әрі сауатты кісі болған. Тегі –Байұлына жататын тана руы. 1903 жылы Қарасу-Шалқар болыстық орыс-қазақ мектебін үздік бітірді. 1903-1910 жылдары Орал әскери-реалды училищесінде оқыды. 1911 жылы осы училище жанындағы жоғары оқу орнына түсуге мүмкіндік беретін қосымша класты тамамдайды. 1912 жылы Орынбор Халық ағарту округінің сынақ комитетінде ер балалар гимназиясының 8 класы көлемінде латын тілінен қанағаттанарлық бағаға емтихан тапсырып, құжаттарын Мәскеу университетінің медицина факультетіне жолдады. Мәскеу университеті қабылдаудан бас тартқан соң, сол жылы Қазан университетінің медицина факультетіне түседі. Орал облыстық земство жиынының стипендиясына оқыды. 1905 жылы студенттік толқуларға қатысты, татар М.Уахитов, чуваш-мары Н.Никольский, В.Охотников, қазақ Н.Залиев, Ә.Имамбаевтармен бірге РСДРП ұйымының оқушы ячейкасына кірді, полицияның жасырын бақылауына ілікті. Бірінші дүниежүзілік соғысқа байланысты 4-5 курстарды экстерн бітірді. 1917 жылы Ақпан төңкерісінен соң Петроград қаласына келіп, саяси оқиғаларға араласты. I Бүкілресейлік мұсылмандар съезі қарсаңында шығыс зиялылары мен саяси қайраткерлерлерінің арасында мұсылман аймақтарының болашақ мемлекеттік құрылымдарының унитарлық (Ресейден бөлінбейтін) және федеративтік түзілімін таңдау жөніндегі айтысына қатысты. Наурыздың ортасында мұсылман қайырымдылық қоғамында өткен жиында Лутфи Исхаки, Сұлтанбек Мәмлиев сияқты татар зиялыларымен бірге федеративтік құрылымды қолдап сөйледі. Елде саяси оқиғалардың өрістеуіне орай Орынбор қаласына келіп, 1917 жылы сәуірдің басында өткен Торғай және Орал қазақтарының съезіне қатысты. 1917 жылы сәуір ортасында өткен 1-інші Орал облыстық қазақ съезінің делегаты. Съезді құттықтауға келген қазақтың оқыған қыздары Меңдіқыз Шәпенова мен Қашқынбаевтың зайыбы Жамал Дәулетдинқызы Қашқынбаева бастаған қыз-келіншектер тобын съезден шығарып жіберу жөнінде мәселе көтерген дін иелеріне қарсы шықты. Осы кезде Түркістан губерниясында қызмет етсе керек, себебі 1917 жылы шілдеде өткен I жалпықазақ съезінде Құрылтай жиналысы депутаттығына кандидат ретінде М.Шоқай, Ғабдірасул Мәмбеевпен бірге Әмудария бөлімінен аталды. Депутаттыққа кандидаттар тізімін жасаған съезд бюросы «Қазақ» газетінің бетінде оған «Жас доктор, жігерлі, білімді, ұлтшыл жігіт» деген мінездеме берді. Шамамен 1917 жылы жазда Орал облыстық земство управасында, оның халық денсаулығын сақтау бөлімінің меңгерушісі А.Генкенің көмекшісі болып істеді. Земство съезін шақыру жөніндегі Жымпиты уездік ұйымдастыру комитетінің жұмысына қатысты. Осы орайда әкімшілік-аумақтық бөліністі ру жігі бойынша жүргізу көзқарасы салдарынан орын алған қақтығыстар тұсында Киев политехникалық институтының түлегі М.Балтановпен бірге Есенғали Қасаболатов тобына қарсы шықты. 1917 жылы желтоқсанда өткен II жалпықазақ съезінде Уақытша Ұлт Кеңесі (Алашорда) мүшелігіне кандидат (Ұлт Кеңесі мүшесінің орынбасары) болып сайланды. 1918 жылы қаңтарда Қаратөбеде өткен 3-Орал облыстық қазақ съезінде салық мәселесі туралы айтыста Жаһанша және Халел Досмұхамедовтер тобын қызу қолдады. Сол жылғы мамырда Жымпитыда өткен 4-інші Орал облыстық қазақ съезінің делегаты, «Ойыл уәлаятының» Уақытша үкіметіне мүше болып сайланды. Облыстық земство жанындағы үкімет мүшесі ретінде әскери құрама жасақтау, халыққа дәрігерлік, тұрмыстық қызмет көрсету мәселелерімен шұғылданды. 1918 жылғы желтоқсандағы Жымпиты Алаш гарнизонының бас көтеруі кезінде өткізілген Батыс Алашорда үкіметі мен облыстық земство басқармасының төтенше мәжілісіне қатысты. Бас көтерулерден соң әскери құрамаларды зиялы топ өкілдері мен ел ішіндегі сыйлы адамдардың балаларынан жасақтау, сапалық тұрғыдан жақсарту шараларын қолдады. 1920 жылы ақпан айының басында Батыс Алашорда тізе бүккеннен кейін, оның белсенді үкімет мүшелері арасынан Жаһанша және Халел Досмұхамедовтермен бірге Орынбор арқылы Мәскеуге жөнелтілді. Маусым айында кеңес басшылығына табыс етілген Батыс Алашорда үкіметінің қызметі туралы мәлімдемені әзірлегендердің бірі. Сол жылғы 3 маусымдағы БОАК қаулысымен Қазәсревком қызметіне ұсынылды. Қазәсревком бұл ұсынысты негізінен құптағанмен, РК (б) П ОК-нің осы мазмұнды жеделхатына Қазақ РК (б) П ОК-нің облыстық комитеті келісім бермеді. Әсіресе 1920 жылы 21 маусымдағы мәжілісінде «әлеумет үшін қауіпті» адам ретінде Қашқынбаевты айрықша мінездемемен Заволжье әскери округіне жіберу жөнінде шешім қабылдады. Алайда Қазақ халық ағарту комиссариатының ара түсуімен сол жылғы тамыз айында осы органның Түркістан Кеңес Республикасындағы уәкілі ретінде Ташкент қаласына жіберілді. 1920 жылы осында өлкелік мұсылмандардың фельдшерлік мектебін ұйымдастыруға белсене қатысты. 1920 жылдың аяғынан Орта Азия мемлекеттік университетінің педагогикалық факультетінде ассистент. 1930 жылы 1 қазанда университет аспиранттары М.Әуезов, Қ.Кемеңгеровпен бірге тұтқындалып, Алматы қаласына айдалды. Осыдан Қазақ КСР Біріккен саяси басқармасы комендатурасының арнаулы түрмесіне 32 қайраткермен бірге қамалады. Иса Қашқынбаев 1930 жылы барлық Алаш қайраткерлерімен бірге тұтқындалған, бірақ Иса Қашқынбаев Алиханов және т.б. барлығы 18 адам қылмыстық істері жоқтығына байланысты тұтқыннан 1932 жылы сәуірде босатылған [221]. Қауіпсіздік органдары архивінде оның үстінен қозғалған істің құжаттары жоқ. Иса Қашқынбаев 30- жылдардың ортасында Ташкенттегі Семашко атындағы функционалдық диагностика институтында бөлім меңгерушісі болды. 1938 жылы 23 сәуірде Өзбек КСР Мемлекеттік Қауіпсіздік басқармасы тарапынан ұсталып, «халықтар буржуазиялық реакциялық бөлігіне көмек көрсетті», «контрреволюциялық ұйымға қатысты» деген айыппен қылмыстық жауапкершілікке тартылды. Өзбек КСР IIXК-ның 1939 жылғы 1 желтоқсандағы қаулысымен қылмысы дәлелденбеу себепті Иса Қашқынбаев қамаудан босатылған. Бұдан кейінгі тағдыры белгісіз. Иса Қашқынбаевтың кейінгі кезеңдердегі тағдырын анықтау үшін әлі де ізденіс жұмыстарын жүргізу қажет. Иса Қашқынбаев – Батыс Алашорда қайраткері, алғашқы қазақ дәрігерлерінің бірі.
1917 жылы күздегі уездік земство басқармасын сайлау кезінде Кәрім Жәленов оның мүшелігіне сайланбай қалды. 1917 жылы қазан айындағы Жайық сырты қазақтарының облыстық земство басқармасына баламалы негізде төраға сайлануы кезінде Досмұхамедовтің кандидатурасын қолдады. Облыстық қазақ атқару комитеті төрағасының міндетін уақытша атқарады. Жайықтың сол жағалауындағы құнарлы жерлерді казактардан қайтарып алу мәселесін Құрылтай жиналысы негізінде қазақтарды жерге орналастырып барып шешу жағында болды. 1918 жылы қыста Қаратөбеде өткен 3-інші Орал облыстық қазақ съезінде кедейлерге салынатын салық ауыртпалығын жеңілдету үшін салықты түтін басына емес, ауыл-ауыл, қауым-қауым бойынша бөліп салуды ұсынған Әлібеков тобын қолдады. Өзге мәселелер бойынша Жаһанша және Халел Досмұхамедовтер жағында қалды. Осы кезеңде үйде қару сақтағаны үшін Орал казактары әскери үкіметі тарапынан тұтқындалған Е.Қасаболатовты, Ә.Әлібековті, М.Х.Мырзағалиевты кепіл болып босатып алды. 1918 жылы бас кезінде өткен Орал большевиктері съезінің іс-әрекетінің жүгенсіз, анархияшыл сипатын әшкерелеп, оларға жақтас болғандар революциялық заң жолымен қатаң жазаланатыны жөнінде облыстық атқару комитеті бұйрығын шығарады. Оларда оқитын қазақ жастарының мәдени-ағарту, өзара көмек көрсету бағытындағы «Ақ ниет» ұйымының Құрылтай жиналысына қатысып, ұйымға қолдау көрсетті. Ұйымды құраушы А.Арыстанов, Б.Бисенов, А.Арғыншиев, Ғ.Ниязов, С.Жетімеков, Ә.Ипмағамбетов секілді жастарға қамқорлық жасады. 1918 жылы қаңтарда Орал қаласында қайта өткен облыстық земство басқармасын сайлау кезінде облземуправа төрағасы Х.Досмұхамедовтің орынбасары болып сайланды. 1918 жылы наурыз-сәуірде Жаһанша және Халел Досмұхамедовтер басқарған делегация құрамында Мәскеуге барып, Совнарком Кіші коллегиясында екі жақты келісімшарт әзірлеу ісіне қатысты. Сәуір аяғында Барбастауда Орал казактары әскери үкіметі мен облземуправа арасында жасалған одақтық келісімшартқа қол қойғандардың бірі. 1918 жылы мамырда Жымпитыда өткен 4-Орал облыстық қазақ съезіне президиум хатшысы болып сайланды. «Ойыл уәлаяты» құрылғаннан кейін, Жымпиты уездік земство басқармасының төрағасы қызметін атқарды. Облыстық уездік және деңгейдегі земство басшысы кезінде Алаш милициясын, кейін Батыс Алашорда Халық әскерін жасақтау ісін ұйымдастырушылардың бірі. Батыс Алашорда тізе бүккеннен кейін, оның ең беделді қайраткерлерінің бірі ретінде Қазақстаннан аулақтатылып, 1920 жылдың басында Жаһанша және Халел Досмұхамедовтермен бірге Бүкілресейлік ОАК қарамағына жіберілді. Батыс Алашорда басшылары атынан Кеңес өкіметі басшылығына тапсырылған Батыс Алашорда үкіметінің қызметі жайындағы хат-баяндаманы әзірлеп, оған қол қойғандардың бірі. 1920 жылы маусымда БОАК шешімімен Орынборға, Қазәсревком қарамағында қызметке пайдалануға жіберілді. Қазәсревком Президиумның хатшысы болып істеді (1920, маусым-тамыз). 1920 жылы қыркүйекте Қазақ Халық ағарту комиссариатының қатынас қағазымен, Түркістан Кеңес Республикасының төрағасы Т.Рысқұловтың сұруына орай Түрік республикасы қарамағына қызметке жіберілді. 1920-1923 жылдары аралығында Ташкенттегі Қазақ ағарту интитутында және Орта Азия университетінің агрономия бөлімінде оқытушы, Түрік Республикасы Халық ағарту комиссариаты жанынан Х.Досмұхамедов ұйымдастырған Білім комиссиясының жұмысына қатысты. 1 және 2-басқыш мектептеріне арналған физика және арифметика оқулығын жазуымен айналысты. Соңғы оқулығын Ташкентте «Есептану» деген атпен жарыққа шығарды. 1923 жылдың басында Х.Досмұхамедов, проф. А.Шмидт, Ә.Диваев, М.Жұмабаев, Н.Архангельскиймен бірге «Талап» қазақ мәдениетін көркейтушілер қауымын құрысты. Сол жылы қыста Мәскеу ауылшаруашылығы кооператив инситутына оқуға кетуіне байланысты «Талап» қауымы басқармасының құрамына енген жоқ. Ташкентте жүрген кезде К.Жәленов қаламынан «Химия өзгерістері», «Қазақ-қырғыз мектептері» («Сана», 1923, №1), «Емшек баласын асыраудың һәм тәрбиелеудің реті», «Өсімдіктердің түзілісі», («Шолпан», 1923, №6-8) мақалалары туды. 1921-1922 ж.ж. Қазақстандағы ашаршылыққа байланысты өткен қазақ зиялыларының Ташкент кеңесінің қатысушысы. 1924 жылы Орал губерниясы жоспарлау комитетінде а.ш. секциясының меңгерушісі. 1924-1925ж.ж. латын әліппесін тарату жөніндегі қоғам жарғысын жасады. Белсенді қызметкерлер жиналысында бірауыздан қабылданған жарғы негізінде құрылған латын әліппесі жөніндегі комитетке мүше болады. Кейінірек Гурьев округтік бөлімшесі тарапынан тұтқындалады. 1930 жылы сәуірде 5 жылға Воронежге жер аударылды. Жазаны өтеп келгеннен кейін 1937 жылы қайтадан тұтқындалып, 1938 жылы 26 ақпанда атылды. 1988 жылы қарашада ақталды. 1988 жылы зайыбы Полина Сергеевна Жәленова Атырау қаласында тұрған. Кәрім Жәленовтің ұрпақтары туралы деректер жоқ. Батыс Алашорда қайраткері, қазақтың алғашқы ауыл шаруашылығының мамандарының бірі. 16. Ипмағамбетов Нұрғали 1883 жылы Орал облысы Орал уезі 1-Қараоба болысы Төлектөбе ауылында (қазіргі Теректі ауданы) дүниеге келген. Әкесі Ипмағамбет орта шаруалы адам болған. Тегі – қарақалпақ этнографиялық тобының бөкеней бөлімі. 1896 жылы Қараоба болыстық төрт класты орыс-қазақ мектебін мақтау граматосымен бітірген соң, ағасы, кейін Жайық өңірінде революциялық қозғалысқа белсене қатысқан Меңдігерей Ипмағамбетовтің көмегімен және Қараоба болыстық мектебінің директоры Василий Романовтың, Б.Қаратаевтың қолдауымен Орал әскери- реалды училищесіне оқуға түсті. Батыс Қазақстан облыстық мұражайының Нұрғали Ипмағамбетов ісінің № 27109, 89-бетінде оның аттестаты бар. Онда бұл аттестат Орал облысы Орал уезі № 5 ауылда 1882 жылы дүниеге келген, магоментандық діннің өкілі 1895 жылы тамызда әскери училищеге түсіп, 1902 жылы 1 маусымда оның толық курсын аяқтаған Нұрғали Ипмағамбетовке берілген. Соңғы негізгі емтихандағы Ипмағамбетовтің білім көрсеткіштері: Орыс тілі 3 (қанағаттанарлық) Неміс тілі 4 (жақсы) Француз тілі 4 (жақсы) Арифметика 4 (жақсы) Алгебра 4 (жақсы) Геометрия 3 (қанағаттанарлық) Тригонометрия 3 (қанағаттанарлық) Тарих 5 (өте жақсы) География 5 (өте жақсы) Жаратылыс тарихы 5 (өте жақсы) Физика 4 (жақсы) Сурет салу 5 (өте жақсы) Сызу 5 (өте жақсы) берілген [222]. Азаматтық қызметке орналасқан кезде Ипмағамбетов Қасиетті Заңның 99-бабы бойынша, екінші разрядты оқу орындарының білімі бойынша жеңілдіктерге ие болады. Бұл аттестатқа училищенің мөрі басылып, қолдары қойылған, 1902 жылы 16 қараша күні Ипмағамбетовке берілген. БҚОМ қорындағы Нұрғали Ипмағамбетов №27 088 ісінің 68-бетінде Орал әскери-реалды училищенің қосымша класын бітіргені туралы куәлігі бар. Онда ол 1882 жылы дүниеге келген, Орал әскери училищесінің 1903 жылы тамыз бен 1904 жылы 4 маусым аралығында өте жақсы тәртібімен 7 класын бітірген, Орал әскери училищесінің қосымша класының оқушысы емтихан тапсыру кезінде Нұрғали Ипмағамбетов мынадай білім көрсеткішін көрсетті делінген: Орыс тілі 4 (жақсы ) Неміс тілі 4 (жақсы) Арифметика 4 (жақсы) Алгебра 4 (жақсы) Геометрия 4 (жақсы) Тригонометрия 4 (жақсы) Тарих 5(өте жақсы ) Жаратылыстану 5(өте жақсы ) Физика 4 (жақсы) Математикалық және физикалық география 4 (жақсы) Сурет салу 4(жақсы ) Проекциялық сызу 5(өте жақсы ) Сонымен қоса Ипмағамбетов Орал әскери училищесінің жарғысының 90-бабына сәйкес жоғарғы арнайы оқу орнына оқуға түсе алады делінген. Бұл куәлік оған 1904 жылы 4 маусымда берілген [223]. Училищеде жүргенде «Уральец» газеті баспаханасының әріп терушісі, татар әдебиетінің болашақ классигі Ғабдолла Тоқаймен танысып, достасты. Тоқай бірнеше рет Қараобада, Ипмағамбет ауылында болды. Нұрғали Ипмағамбет әскери-реалды училищені 1905 жылы алтын медальмен бітіріп, 1 жылдық жоғары оқу орнына әзірлейтін курстан өткеннен кейін, 1904 жылы Санкт-Петербург әскери-медицина академиясына түсті. Бірінші орыс революциясы тұсында студенттер толқуына қатысқаны үшін оқудан шығарылды. Төрт ай түрмеде отырады. Ол академияның озық ойлы оқытушыларының талап етуімен оқуға қайта қабылданып, оны 1911 жылы бітіріп шықты. 1911-1913 жылдар Термез қаласында дәрігер, Түркістан атқыштар дивизиясының 113-полкінде аға дәрігер. «Медициналық қызметінің подполковнигі» әскери атағы берілді. 1914 жылы Бірінші дүниежүзілік соғыс басталған кезде Кавказ майданына жіберілді. 1915 жылы «Қазақ» газеті Кавказда, майданда жүргенде екі қайтара сүзек болып ауырып, екі ай демалыс алып елге келгенін хабарлады. 1916 жылы майдандағы орыс армиясының бас хирургі болып тағайындалды. Осы жылы күзде медицина қызметі полковнигі атағын алады. 1917 жылдың басында бірқатар жауынгерді жарамсыз деп әскер қатарынан босатуға қатысқаны үшін тұтқындап, Сібірге жер аударылды. Сібірден Ақпан революциясынан соң оралады, содан елге келіп, Алаш қозғалысына араласты. 1917 жылдың шілде айында Ойыл бекінісінде өткен 2-інші Орал облыстық қазақ съезіне Қараоба болысынан делегат болып қатысты. Съезд аясында өткізілген земство управасының мүшесі болып сайланды. 1917 жылы шілдеде өткен 1-інші жалпықазақ съезінде Орал облысынан Құрылтай жиналысына депутат кандидаттығына ұсынылды және Алаш партиясы атынан Құрылтай жиналысы депутаты аталды. Сол жылы қыркүйекте Досмұхамедовтерге қарсы топты бастаған Ғұбайдолла Әлібековпен бірге Мәскеу, Петроградқа барады. Оралғаннан кейін ауыл интеллигенциясы өкілдерінен өздерімен пікірлес, жақтас топ құрды. 1917 жылы желтоқсанда 2-жалпықазақ съезіне Орал облысынан делегат болып қатысты. Съезде Алаш автономиясын дереу жариялауды жақтап дауыс берді. 1918 жылы қаңтарда Қаратөбе кентінде өткен 3-інші Орал облыстық қазақ съезіне қатысты. Съездегі идеялық емес, топтық дүрдараздық кезінде Ғ.Әлібеков тобын жақтап, «Ақ жол» ұйымының құрамына кірді. Қаратөбе съезінен соң Орал қаласына келіп, Орал облысында солдат, жұмысшы, шаруа және қазақ депутаттарының Құрылтай съезіне қатысты, облыстық Совдеп атқару комитетінің денсаулық сақтау комиссары болып сайланды. Орал казактарының әскери үкіметінің 29 наурызға қараған түнгі төңкерісінен кейін Темір уезіне келді. «Ақ жол» тобының мүшелері А.Кенжин, С.Қаратілеуов және Ғ.Есенғұловпен бірге сөз жүзінде Темір уездік атқару комитетінің халық шаруашылығы бөлімі деп атанған, іс жүзінде земстволық управа қызметін атқарған жергілікті басқару органының жұмысына қатысты. Айтылған қайраткерлермен бірге Ташкенттен келе жатқан Мұстафа Шоқайдың Орал, Орынбор бағытына өтуін ұйымдастырды, ақ казактардан қашып, Темір, Ақбұлақ маңына келген Ә.Әйтиев, М.Ипмағамбетовтерге көмектесті. 1918 жылы жазда Ақтөбе майданында Зиновьев басқарған Қызыл армия жеңіске жетіп, Темір, Жұрын атырабы Фогельдің «Тарбо» отрядының қолына көшкеннен кейін елге, Оралға қайтты. Сол жылғы тамыз айында жергілікті қазақ атқару комитеттері мен Алаш партиясы атынан Самарадағы Құрылтай жиналысы мүшелері комитетіне (Комуч) мүше болып кірген 11 Алаш қайраткерлерінің бірі. Қазақ атқару комитеті атынан кірген Ғ.Әлібековпен бірге Комучтен қаржы алып, Жайық өңірінде Самара комитетінің билігін нығайту жолындағы үгіт-насихат жұмысымен шұғылданды. Комуч пен Сібір Уақытша үкіметінің 1918 жылғы қыркүйекте Уфада өткен мәжілісіне қатысты. Сол жылғы қыркүйекте Комуч тарапынан Алашорданы тану жөнінде декларация қабылданып, Уфа мәжілісінен кейін ресми түрде Алаш автономиясының Батыс бөлігін басқару жөніндегі Алашорда бөлімшесі (Батыс Алашорда) құрылғаннан кейін жаңа ұлттық мемлекеттік құрылымның Уақытша Бүкілресейлік үкіметінің (Директория) саясатын жүргізуі жағында болды. 1919 жылы жазда Батыс Алашорда үкіметі Ипмағамбетовке қалаған қызметін атқаруды ұсынды. Ұсыныстың жүзеге асуына майдандағы текетірес жағдай және ағасы М.Ипмағамбетовтің Орал казактарының әскери үкіметі қысымымен Батыс Алашорда тарапынан тұтқынға алынуы кедергі жасады. 1919 жылы күзге салым Орал қаласына келіп, РК(б) П қатарына өтуге арыз берді. Сол жылғы қарашада Қызыл армия ақ казактардан босатқан Жымпиты, Қаратөбе атырабына дәрігерлік-санитарлық отрядты бастап келіп, ауылдарда етек алған сүзек індетіне қарсы санитарлық өңдеу, індет ошақтарын жою шараларын ұйымдастырды, Жымпитыда, Қаратөбеде стационарлық емдеу лазареттерін ашты. 1919 жылы желтоқсанда Қазақ әскери революциялық комитетінің ұсынуымен Орал облысы ревкомы тарапынан Орал облысы денсаулық сақтау бөлімі меңгерушісінің орынбасары болып тағайындалды. 1920 жылы 24 маусымдағы Қазәсревкомның шешімімен Орал губревкомның жаңа құрамына мүше болып енді. РК (б) П қазақ облыстық бюросы сол күнгі мәжілісінде оны осы құрамда қалдырды. ҚАК СР Кеңестерінің 1920 жылғы Құрылтай съезінде ҚАК СР ОАК мүшесі болып сайланды. 8-Бүкілресейлік Кеңестер съезіне делегат болып қатынасты. Кейінірек денсаулығының нашарлауына байланысты қызметтен босап, ауылда шаруамен айналысты. 1922 жылы 13 тамызда қайталап соққан сүзектен қайтыс болды. БҚОМ қорында Нұрғали Ипмағамбетовтің ісінде №27086к 66-бетінде баласы Әнуар Ипмағамбетовтің 19.12.1977 жылы жазған Нұрғали Ипмағамбетов туралы естелігі бар. Онда Нұрғали Ипмағамбетов – жоғары дәрежелі білім алған қазақтың алғашқы әскери дәрігерлерінің бірі, Ұлы Октябрь социалистік революциясы жылдарында Батыс Қазақстанда Кеңес үкіметін орнатуға белсене қатысқан. Россия Коммунистік (большевиктер) партиясының мүшесі болған адам деп көрсетілген [224]. Нұрғали Ипмағамбетов – жоғарғы білімді алғашқы қазақ дәрігерлерінің бірі, Алаш қозғалысының қайраткері.
1888 жылы Орал қалалық 2 кластық орыс-қазақ училищесіне түсіп, 1890 жылы тамамдайды. 1890 жылы маусым айының 10 күні Орынбор орыс-қазақ мектептері мұғалімдері мектебінде оқып, 1894 жылы халық мұғалімі дипломымен бітіріп шығады. 1894 жылдың маусым айының 24 күні Орынбор оқу округінің бастығының № 2712 бұйрығымен Торғай облысындағы Әулиекөл болыстық орыс-қазақ мектебінде, Алшыбай ауылында мұғалім, (1894-1896ж.ж.), Орынбор орыс-қазақ мектептері мұғалімдері мектебінің дайындық класының оқытушысы (1896-1904ж.ж.). 1904-1917 жылдар аралығында елде мұғалім болды. 1904 жылы Жымпиты уезі Соналы болысының управителі болып сайланды. 1917 жылы Ақпан революциясынан соң жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін құру, земстволық оқу-ағарту ісін жолға қою ісіне белсене қатысты, Батыс Алашорда оқу-білім комитетіне мүше болды. 1918 жылы ақпанда Қаратөбеде өткен 3-інші Орал облыстық қазақ съезінің делегаты. Алаш милициясының Ойылдағы мектебінде мұғалім. 1920-1929 жылдар аралығында ауылда шаруашылықпен шұғылданды. 1929-1938 жылдары Жақсыбай орта мектебінде жағрафия, орыс тілі және еңбекке баулу пәндерінен сабақ берді. 1937 жылы 2 ақпанда бұрын болыс болып, «Батыс Алашорда қызметіне қатысқаны үшін, «Діни қайраткерлер Құрманғали Қуанышқалиев, Хасан Нұрмұхамедовпен байланыс жасады, панисламмизмді насихаттаушы, белсенді Алашордашыл» деген айыппен тұтқынға алынады. 1938 жылы РСФСР ҚК 58-нші, 58-2 баптарына сәйкес, УНКВД-ның Батыс Қазақстан облысы бойынша үштігі соттаған, ақпанның 15 күні түнде атылған. Төлеген Иманғазыұлы Иманғазиев туралы бұл деректер Батыс Қазақстан облыстық Ұлттық Қауіпсіздік Комитетінің № 2368 іс бойынша берілді. Осы іс қаралған кезде тұтқын Төлеген Иманғазиевтың жеке анкеталық парағында оның отбасының құрамы берілген: 1) Әйелі Иманғазиева Жанот – 57 жаста 2) Ұлы Тулегенов Хасан – 26 жаста 3) Ұлы Тулегенов Ғұсман – 20 жаста 4) Тулегенов Әсет – 15 жаста 5) Ұлы Тулегенов Қали – 9 жаста 6) Келіні Тулегенова Батима 7) Қызы Хұсайынова Зияда. Хұсайынова Зияда Төлеген Иманғазиевтың інісі Хұсайынның қызы, әкесі 1932 жылы қайтыс болған соң, Төлеген Иманғазиевтың жанұясы асырап алған. Төлеген Иманғазиевтың ұлы Төлегенов Хасан 1961 жылы 29 мамырда Батыс Қазақстан Қауіпсіздік Комитетіне әкесінің 1937 жылы 2 ақпанда ұсталғанын, 58 статья 2-бап бойынша осы уақытқа дейін хабар жоқ екенін жазып, өтініш білдірген. Соған байланысты Төлеген Иманғазиев ісі қайта қаралған. Осының нәтижесінде Батыс Қазақстан облыстық соты президиумының қаулысымен 1961 жылдың 21 қыркүйегінде Төлеген Иманғазиевке тағылған айып-істің негізсіздігіне байланысты қылмыстық іс тоқтатылғаны айтылды [225]. Төлеген Иманғазиев 1991 жылы 26 сәуірде ақталған [226]. Төлеген Иманғазив әулетінен ұстаз-мұғалімдер көп шықты. Төлеген Иманғазиевтың немересі Қайыржан Хасанов – белгілі өлкетанушы, журналист. Қайыржан Хасанов қазір Орал қаласында 8 наурыз көшесі, 189-шы үйде тұрады. Төлеген Иманғазиев – ағартушы-педагог, Алаш қозғалысына қатысушы, Алаш партиясының, Батыс Алашорданың мүшесі. жүктеу/скачать 3.48 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|