Djeti бу китаб 2010 джыл, сентябрны 9-да, орта кюн, Ораза ачылгъан кюн, джазылыб башланнганды
жүктеу/скачать 1.89 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Апрелни 12, 2012 джыл, Stavanger. ЧАЙКЪАЛАДЫ БАЗМАН
- ДЖУЛДУЗ ТАШ Учхан джуздуз таш болуб тюшгенди джерге. Кёкню, джулдузланы да Ташдан бек ангылагъан болмаз. МЕН А ИЗЛЕЙМЕ БУЗАРГЪА ДЖОРУКЪНУ
- КЪЫЙЫНЛЫКЪ КЕСИБИЗДЕДИ БИЗНИ
- САБИЙ, ДЖЫЛАРГЪА КЪУТУРГЪАНСА
- КЪАЯ ТАШ БЛА ДЖУЛДУЗ ТАШ
- КЁЛЮНГЮ ТАКЪЫР* ЭТМЕ Къуругъан кёл — такъыр. Кёлюнгю такъыр этме. *Такыр
ЧАКЪЫРАМА, КЕЛ Шимал Джолдан джазама Сеннге, эжиу эте джангур бла джел. Кёз аллымда турады Минги, этегинде да — сен джашагъан Эл. «Ашыкъгъан суу тенгизге джетмез»,- деселе да — джетдим тенгизге. Туугъан джер а кетмейди эсден — тартханлай турады кесине. Дуппур башында чырмалыб тоннга, къартлача бир джатар эди. Неда, джалан аякъ, къырдышда сабий болуб, бир чабар эди... Ай медет, заман къайытмаз артха. Аллына чабаргъа ана да джокъ, ата да джокъ миндирирге атха... Къой, тынглайым, айтмайым джукъ. Ансы, эс къобан бир къобса, ташлагъа ура, элтирикди мени, къан джугъу этерикди мени — къозгъамагъан игиди аны... ...Къызыл Къалада къалгъанса кесинг, Гошаях бийчеча, къарайса андан. Къаншау Бийча, къайытыб келсем, джашау башланырмы джангыдан? Ой, дагъыда, кетерге тюшер — биягъы джара ашланыр. Ол джилигими бютюн да юзер — эски къыйынлыкъ башланыр. Джюрекде бир кёбдю джара бла таб — базмайма, чыгъаргъа джолгъа. Къайсы дунияда, ёмюрде, джылда Джашагъанымы да унутханма таб. Шимал Къалада улуйду джанлы: Къызыл Къалада джашайса къалай? Сен эсенг — джангыз, мен эсем — ... Ишибиз болурму къолай? Чырт да болмаса джазыу, къутулалмасам къайгъыдан — чынгагъанча къаядан Бийнёгер, тенгизге чынгарма къайыкъдан. Не Ата джуртда, не тыш джерде акъ маралны туталмадым мен. Сеннге, кесиме, халкъыма да джарар дарманны табалмадым мен. Ай Къаладан джазама мектуп. Чайкаладан чайкъалады кёл. Джашауумдан айтмайым джукъ, кел, кёрюрсе — чакъырама, кел. Апрелни 12, 2012 джыл, Stavanger. ЧАЙКЪАЛАДЫ БАЗМАН Джашау-Ёлюм базман энтда чайкъалады, гюнахыммы дженгер, огъесе, сууабыммы? Кёб ишим, кёб назмум бошалмай къалады, шакъасы тауусулады къаламымы да. Бир къысха назмугъа джетер чакълы бирди, джюрекге ушаш келиде мерекеб. «Дуниягъа айтыр ахыр сёзюнг неди — сюйгенингча айт, излемейин кеб. Кеб керекди дуниялыкъгъа, субайлыкъгъа, Ахратны ёлчеси уа башхады. Айтсанг да: «Аллахдан башха джокъду илях»,- Табыннганса Терекге, Ташха да...». Табынмагъанма мен адамгъа, халкъгъа, Терекге, ташха да урмагъанма баш. Къуллукъ этгенме бир Аллахха-Хакъгъа, башхалагъа болмагъанма къул-къарауаш. Алай а, мен малаик къауумдан тюлме, ташданды, топракъданды тёнгегим-саным. Туугъан джерни сюеме аны ючюн, ташына, терегине да сый бере назмум. Джаным а, — билесиз — нюрденди, олду ёрге тартхан, сюеген да мени. Тёнгегим джерденди, рухум а — Кёкденди: Мен баласыма Кёк бла Джерни. Джашау-Ёлюм базман энтда чайкъалады, гюнахыммы дженгер, сууабыммы? Кёб ишим, кёб назмум бошалмай къалады, къоярыкъма кимге къаламны да? Чайкъалады базман — бир-бирде кёкге, бир-бирде джерге, джууукъ эте мени. Не келеди, не келмейди кёлге: сууабыммы дженгер, гюнахыммы? БАРАБЫЗ КЪАЙРЫ? Сен кёктюн, мен джертин барабыз къайры? Бу барыудан барсакъ, тюбеяллыкъ тюлбюз ёлгюнчю. Сен кёктюн, мен джертин барабыз кетиб. Билмейме — Ауалгъамы, ахыргъамы — къайрыды джолубуз? Тюберге да болурбуз, алай а, къачан эмда къайда? Джан кёктюн, тёнгек джертин — тюбеялмай — бир-бирибизни ангылаялмай, барабыз кетиб. ШАЙЫР ЭСЕНГ Шайыр эсе ёзюнг, Акъ эсе сёзюнг, Дуния малгъа къарамаз кёзюнг. Акъ сёз бла байыныргъа этсенг а умут — поэт болгъанынгы унут. Малкёз адам — шайыр болалмаз, Акъ сёз — малкёз бла туралмаз. Халал къыйынынг бла байын, бай бол. Акъ сёзню уа — излеме этерге къул. Акъ сёзню басхыч этерге, къуллукъгъа, байлыкъгъа ачхыч этерге излегенледен — илгениб, джийиргениб, кете тургъанды къуру да Акъ сёз. Акъ сёз бла къара иннет, харам иш ёмюрде да келишмезликлери — хакъды. Хакъ сёзден чыкъгъанды Акъ сёз. Боракъ ат джегилирге, минилирге тюл,- адамны Кёкге чыгъарыргъа, Хакъгъа джууукълашдырыргъа деб, джаратылгъанды. Аны джегерге излегенле уа, бир дуния мал этерге излегенле уа — айырыладыла адамлыкъдан да, шайырлыкъдан да, дуниядан, ахыратдан да къаладыла къуру. Учаллыкъ, чыгъаллыкъ тюлдюле ала Кёкге. Ёмюрлери сюркелликдиле джерде. Не бай болсала да ала — къаллыкъдыла джарлылай, мискинлей. Шайыр эсе ёзюнг, Акъ эсе сёзюнг, Дуния малгъа къарамаз кёзюнг. Акъ сёз бла байыныргъа этсенг а умут, Акъ сёзню къул этерге этсенг а умут, Акъ сёзню дуния мал этерге этсенг а умут — Адам болгъанынгы, Поэт болгъанынгы унут. КЕЧ БОЛГЪАНДЫ Башын суугъа атхан адам бла, кесин джагъагъа атхан балыкъ ангыларгъа боллугъелле бир-бирин. Энди уа кеч болгъанды. Джуртда Джангыз Терек бла Мен бир-бирибизни ангыларгъа боллугъек. Алай а, не келсин, кеч болгъанды энди. ДЖУЛДУЗ ТАШ Учхан джуздуз таш болуб тюшгенди джерге. Кёкню, джулдузланы да Ташдан бек ангылагъан болмаз. МЕН А ИЗЛЕЙМЕ БУЗАРГЪА ДЖОРУКЪНУ Бир джанынады джол: дуниядан — ахыратха. Шыйых, шейит да бол — джол джокъду артха. Мен а излейме бузаргъа джорукъну: Кёрмейме да алда джарыкъны. Джандет, джаханим да джерделле, билеме. Къучакълаб джерни джашайма, ёлеме. Бир-бирде уа кёлтюрюлюр кёл — Тёнгегим джанымдан да болгъанча дженгил. Болама сезгенча татыуун Кёкню, болама юзгенча тартыуун Джерни. Аллай кёзюуде тюрленеди халым. Тёнгек бла бирге учады джаным. Бир башха дуния ачылады кёзге. Андан хапар айтырем сизге., Алай а, тюлсюз ийнанныкъ, сизге да андан ургъунчу джарыкъ. Саныгъыз, джаныгъызча, болгъанда дженгил, тюшюнюу, тюрлениу сизге да келир. Учуу, учунуу келир сизге да. Энерле Кёкден аятлача, сёзле да. Тюрленир джюрек, тюрленир адам, болуб хапарлы дуниядан, ахыратдан. Аллай кёзюу къалса уа келмей, турлукъду адам джашамай, ёлмей. Аллай болумгъа аз тюлдю тюшген. Кесим да ёлюб, тирилгенме кючден. Башха дуниягъа къараса да кёзюм, джерде джашаргъа Бер, Аллах, тёзюм. Не къыйналсам да джашаудан къачмам. Ёлюмге эшик къой, терезе да ачмам. Джаханимни кёргенден сора, бу дуниягъа салгъанма кёл. Джашау ючюн сермеширикме, Аллах кеси буюргъунчу: «ёл». КИТАБ. КЪАЛАМ. ДЕФТЕР Джукълайды тау, таяныб Кёкге. Акъ тюшле кёре, татлы джукълайды. «Сен Кёкге джете мийиксе» деб, белляу айталла анга мёлекле. Къар джууургъаны тая юсюнден (табигъат да аны ызына къайтара), Кюн тюбюнде джукълайды сабий. Болса да Минги — сабийди ол, бир нарт сабий. Табигъатны ийнагъыды, къууанчыды ол. Багъалаталла Кёк, Джер да аны. Кёк аны сылай башын, къулагъына къычырады азан. Ышарады Минги. Мени кёлюм да болады рахат. Кёз тууурама келиб тохтайла Къалам бла Китаб. «Джазыуубузну джазмасакъ кесибиз — Адам, Халкъ болалырбызмы биз? Бу сабийни да тамбласы болурму?». Быллай сагъышла келе башыма, къолум узалады Къаламгъа. Къаламны къатында Хакъ Сёзге да къарай, джазыууму башлайма джаза. Кёк чууакъды, хауа да таза. Сабаннга себилгенча урлукъ, Дефтерге Акъ сёзле тюшелле — бу джандет джуртха ала келишелле. Джазама халкъымы тарихин, кёлюн, джазыуун да. Джазама адамны кёлюн, тарихин, джазыуун да. Азан таууш, зикир таууш да келе къулагъыма, къарайма Кёкге, Джерге, Ауалгъа, Ахыргъа. Къарайма кесиме, къарайма Сизге. Къарайма Сёзге, тынгылайма Сёзге. Ачылады Китаб. Джазылады джазыу. Чыракълачадыла харифле, сёзле. Ариудула ала джарытхан таула, тенгизле, тюзле... . Ариудула ала джарытхан ангы, джюрек, кёл. Ариудула ала джарытхан халкъ, джурт, эл. Джазыуладан тола барады дефтер. Я Аллах, кюч-къарыу бер, сёзюм джарарча халкъгъа, джууукълащдырырча аны Хакъгъа. Къара таныгъандан, къара танытхан сууаблыды. Къара таныгъан — Аллахны, адамны аллында да джууаблыды. Къалам тутхан, къара таныгъан — къара халкъгъа (къарангы халкъгъа) къара танытыргъа борчлуду. Къалам бла Китаб. Къалам бла дефтер. Алалла манга къайда да нёгер. Къара таныгъан кюнюнден башланнганды Акъ джолу дунияны. Хакъ Сёзден башланнганды адам болууу адамны. Акъ сёз да Хакъ Сёзден чыкъгъанды. Джазады къалам. Джазады адам. Шош болуб, къарайды, тынгылайды Алам. Джазыуладан тола барады дефтер. Я Аллахым, онг бер, къуру Акъ сёзден толурча дефтер. КААБАНЫ КЁЛЕККЕСИ «Кстати, искусствоведы любят говорить о “Черном квадрате” Казимира Малевича как о гениальном художественном произведении, давшем мощный толчок развитию современного искусства, одном из высших итоговых свершений русской иконописной традиции (в полемике Малевича с Бенуа прозвучала характеристика этой картины как “голой иконы”). Но ведь очевидно же, что “Черный квадрат” — это всего лишь двухмерная реплика с Каабы, ее проекция на плоскость». Юрий МИХАЙЛОВ «Къара тёртгюлю» Казимирни неди? Бир башхасы джокъ — Кёлеккесиди Каабаны. Дагъыда махтайла аны. Урлаб Каабаны кёлеккесин, закий суратчыгъа санагъан кесин, не да аллайгъа санагъанла аны — чамландырмазламы дунияны, ахыратны? «Къара тёртгюл» - «Чёрный квадрат». «Ой анда уа барды бир зат»,- аркъадашларым, къаламдашларым чайкъайдыла башларын. Каабаны кёргюзтеме алагъа. «Энди «Къара квадратха» беригиз багъа». Тынгылайдыла айталмайын джукъ. Каабадан сейирлик болурму бир джукъ? Мен джети къат айланнганма аны тёгерегине. Къара ташын ба этиб, сылагъанма. Тюбегенча болгъанма Ташыма, Терегиме, Кёк бла байламлы сезимни сынагъанма. Затны кёрмей, билмей кесин, махтайдыла кёлеккесин. «Къара тёртгюлю» Казимирни сагъышлы этгенлей турады мени. КЁЛ БЛА ТЕНГИЗ Адам кёлюне ушайды тенгиз, тынгы-тынчлыкъ чырт джокъду анга да. Къалгъан кюнюмде адамсыз, тенгсиз, джюрегим къыйналса кемсиз — анга элтелле эс да, ангы да.
андан сабырлыкъ да, кюч да алама. Джазыу басымлача, толкъунларында, сууаб-гюнах базманда кибик, «Джашау, ёлюм да — хакъ» дей, чайкъалама.
Джети къат кёкге чыкъгъанча болама, дагъыда джерге къайытханча болама, Ауалгъа, Ахыргъа да джууукъча болама, чайкъала тургъан тенгизге кирсем.
чайкъала тургъан тенгизге кирсем. Тау сууча анга къошулама, аны бла бирге чайкъалама, айырыллыкъ а болурма... ёлсем.
тынгы-тынчлыкъ джокъду анга да. Къалгъан кюнюмде адамсыз, тенгсиз, джюрегим къыйналса кемсиз — кёлде-тенгизделле эс да, ангы да.
Тёгерек болгъанды къымсыз. Толкъунла да болгъанла джууаш. Чайкала да этмейле къычырыкъ. Шошлукъну бузгъан — джюрегимди джангыз. Аны ургъанын эшитемиди къыз? Тебгени алай кючлюдю джюрекни — къоркъарчады, «чачар» деб, кёкюрекни. Къызгъа алай тартады джюрек, аны тыялмаз, таб, кеси Кёк. Къыз а мени этеди сансыз — Джашамазымы билмейди ансыз. Джазыуум джазылады былайда: тартыллыкъды не салах, не орайда. Кёк да, джер да алыб арагъа, къарайдыла Адам бла Хауагъа. Джерде биринчи адамла болурбузму биз? Сынагъанча къарайла Кёк, джер, тенгиз. Джангыз кесинг сюелесе, элибча. Турама мен да — джашарыкъча , ёллюкча. Сакълайма джууаб — сенденми, Кёкденми? Къайгъы бары, не этгин, джюрекденди. Кесибизбиз — башхала ташалла кёзден. Дуния джашау башланныкъча бизден — алайды хал, алайды сезим. Тауусулады тёзюм. Энтда бир атлам этеме къызгъа. Дагъыда эки атлам этеме артха. Тамблагъа кёчюреме болджалны. Экинчи кюн а табмайма аны. Къобуб, чайкъалады тенгиз. Джагъада сюелеме сенсиз. Тюненеге бурулуб эсим, джагъада сюелеме кесим. ИТМИСЕ, БЁРЮМЮСЕ? Итни барды иеси, бёрюню уа — Тейриси. Итмисе, бёрюмюсе — айтчы тюзюн-кертисин. Болгъан сагъатда биз Тейри халкъы, адамы — иелери биз эдик тюзлени эм тауланы. Дин, тил ючюн, джурт ючюн сермешеек эрлеча. Энди уа сюек ючюн талашабыз итлеча. Ой бу барыудан барса, ишибиз болмаз къолай... Джыйын джанлы итлеге кесин хорлатды къалай? Бёрю улуу чыкъмайды, ит таууш — тауда, тюзде. Амантишле бла джаула бий болгъандыла бизге. Аладыла оноуда, къуллукъда аладыла. Халкъны, джуртну да сатыб, чын, саугъа аладыла. Алкъын барла бёрюле, табыннганла Тейриге, ёзге билмей бирлеше, хорлаталла итлеге. Ой ит джорукъ, ит джашау бузду элни, халкъны да. Къатышдырды, булгъады къараны да, акъны да. Къара джагъылды акъгъа, акъ бетли болду къара. Айырылмазча болдула ётюрюк да, керти да. Алай а, келир заман, билинир иги, аман. Не бек кюрешселе да — ит болуб къалмаз адам. Дуния былай турмаз. Билинир аман, иги. Не бек юрешселе да, ит болуб къалмаз бёрю. Итни барды иеси, бёрюню уа — Тейриси. Итмисе, бёрюмюсе — айтыллыкъды кертиси. Итни барды иеси, бёрюню уа — Тейриси. Итмисе, бёрюмюсе — сагъыш эт анга кесинг, джууаб эт анга кесинг.
нарт буйрукъгъа бойсунады джюрек да. Таш башында этерге джашау юретеди къаяда терек да. Джуртну тауу, ташы, сууу да, тереги да бередиле дерс. Джерингден, Элингден сууума, аладанды ангы бла эс. Джеринги чегетин, къаясын, Тап-таза сууун, хауасын, Джазыулу ташын, къаласын унутургъа боллукъду къалай? Минги Тауну буз сюммеклерин эмиб, Тулпар кюч алгъанды Къарашауай. Сосуркъа туугъан сослан ташны кёрюб, кёлюнг да кёлтюрюлмез къалай? Джаратылгъан эсек да мийик Кёкню башында, туугъаныбыз — Минги Тауну ташында. Аллах джаратды бизни джокъдан джукъ этиб, джандет джерни да берди бизге Джурт этиб. Кёзюбюз къарамазча этди тенгизге, тюзге. Ислам динни, тюрк тилни да берди бизге. Борч этди Динни, тилни, джуртну да сакъларгъа, Адам болуб, миллет болуб, Эл болуб джашаргъа.
турмасакъ ол бергенни сакълаб, къоруб — энтда сынарыкъбыз кёб тюрлю палах, эки дуниядан да къаллыкъбыз къуру. Къарыусуз болгъандан иманыбыз, динибиз, Тилни, джуртну да тас эте барабыз... Узакъгъа, джууукъгъа да къарагъыз — халкъ бармыды кесин ёлтюре тургъан, бизнича? Не ючюн берилгенди бизге Къалам бла Китаб? Джазыуубузну кесибиз джазар ючюн, Джуртубузда динибиз, тилибиз бла джашар ючюн.
джашаргъа умут этебиз аласыз. Къаламдан, Китабдан дуния малны тутханла ёрге, малча джашаб, ыз да къоймай, киргендиле кёрге. Ол затны ангыламаса халкъыбыз, динин, тилин, джуртун да этиб тас, башхалагъа боллукъду къул-къарауаш.
Неди, кимди ёлюмден сакъларыкъ аны? Ёлюмден сакъларыкъ халкъны — халкъ кесиди. Сакъларыкъ — иманыды, ангысыды, эсиди. Айырылмаса Къаламдан, Китабдан — юлюшлю боллукъду дуниядан, ахыратдан. Башха джол джокъду ёлмезге. Сынау кюн, сайлау кюн да келгенди бизге. Джашауну сайласакъ — джашарыкъбыз, Ёллюкбюз — сайласакъ ёлюмню. Терслемейик узакъны, джууукъну да: къыйынлыкъ — кесибиздеди бизни. НАСЫБЛЫ КЪАУУМБУЗ БИЗ Ислам динди динибиз, Тюрк тилди тилибиз, Кавказ джуртду джерибиз, Минги Тау да — белгибиз. Биз джашайбыз мийикде. джерге къарайбыз Кёкден. Джарытады Ай, джулдуз, кёрюнеди джолубуз. Шумер, хун, хазар, булгар, Алан, таулу, къарачай... кёбдю атыбыз бизни, тарих джолубуз алайд. Ёмюрледен къалгъанды бу дуния атла бизге. «Адам» деб атагъанды уллу Аллах а бизге. Керти атыбыз Адамды, къошакъ атларыбыз — кёб. Мен хакъ джолда атлайма, аякъ тюбде сынмай чёб. Азан таууш келеди джети къат Кёкден эниб. Кёлню рахат этеди шайтан къауумну дженгиб. Мен да абдез алама, ашыгъама намазгъа. Ай бла джулдуз джарыгъы тёгюлгенди Кавказгъа. Ислам динди динибиз, Тюрк тилди тилибиз, Кавказ джуртду джерибиз, Минги Тау да — белгибиз. Джурту, Эли да болгъан, дини, тили да болгъан, аланы сакълаялгъан насыблы къауумбуз биз. САБИЙ, ДЖЫЛАРГЪА КЪУТУРГЪАНСА Аягъы басханны кёзю танымай, чабады сабий. «Сабий, джыларгъа къутургъанса»,- дейдиле уллула. Джылгъа, хауагъа да къарамай, урады, къутурады джюрек. «Сабий, джыларгъа къутургъанса»,- дейди анга ангы. Этмей сокъуранады ангы, этиб сокъуранады джюрек. Экисине да къараб, джылай, кюкюрейди, джашнайды Кёк. STAVANGER Къыбыладан айланса джел, Къышхы кюн да, джаланлаб, орамгъа тёгюледи эл.
джайгъы кюн болса да, къышхы кийимин киеди эл.
кийинеди халкъ. Къыбыланы толу багъасын Шималда ангылагъанм мен да. Къыбылагъа айланыб къылама намаз да: джылыу андады, андады Кавказ да. Шимал Джолда барама кетиб. Каабагъа джетгинчи тохтарыкъ болмазма. Барама кетиб, барама кетиб. Шимал Джолда къалсам а ёлюб... ёлсем да Шималда къалмазма. Джаным
къыбыла таба барады кетиб. СЫНАУ Эки дуниям да Акъ Сёздю мени. Меннге, меничалагъа ол насыбны бергенди Аллах. Алай а,
аллай насыб берилмегенле бла джашаргъа да тюшеди бизге. Ол сынау болур. Ансы, Акъсёз бла малкёз келишелле къалай? Джерде джюрюген бла Кёкде учхан бир-бирине да илешелле къалай?
неди бирикдирген? Ёле болурламы ала керти да сюймекликден? Къанатсызгъа къанатла битиб кёрмегенме ёмюрде. Къанатлары болуб, къанатсыз къалгъанлагъа уа тюртюле келгенме. Къайсыды кючлю: къанатлымы, къанатсызмы? Джангыз бир къанаты болгъан джан туууб къалса уа аладан... Аллай къыйынлыкъдан сакъласын Аллах. Къанатлы бла къанатсыздан туугъан да, не къанатлы болсун, не къанатсыз болсун — бир къанатлы уа болмасын, огъай. Къуру бир къанаты бла туугъан къанатлыны къыйналгъанын айтыб айталмам. Къанатлы джан бла къанатсызгъа (аладан ким, не джаратылырын билмей) некях этерге уа боламыды?
джыгъылыуну къыйынлыгъын. Сына, чачыла, ёзеннге тюшгюнчю, чекген азабын да айтыр ол. Къутхаралмасам да джарсыудан, Мен аны чыгъарыб суудан, джулдуз ташны къатына сюегенме. Джулдуз таш джабсарады аны кёлюн: «Сен аллай бир неге къыйналаса. Юзюлсенг да, къаянгы кёресе, къаянгдан кетсенг да, джерингде тураса. Керти къыйынлы, сен тюлсе, менме, мен тюшгенме джети къат Кёкден. Джана, кюе тюшгенме Кёкден...». Къая таш бла, джулдуз таш, таяныб бир-бирине, тынгылайдыла. Къарайдыла: бири — къаягъа, бири да — Кёкге. Ол ташла да тюше эсиме, кесим да аланы къарнашлары болгъанымы сезе, Шимал тенгизни джагъасында Джурт таба къараб, сюелеме. КЁЛЮНГЮ ТАКЪЫР* ЭТМЕ Къуругъан кёл — такъыр. Кёлюнгю такъыр этме. *Такыр (от тюркского — гладкий, ровный, голый), 1) дно периодически пересыхающих озёр, расположенных в районах распространения глинистых пород пустынных и полупустынных зон. жүктеу/скачать 1.89 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|