Дәріс 5. Қазақстан Ресей империясының стратегиялық жоспарында

XVI ғ. екінші жартысында Мәскеу Қазанды (1552 ж.), Астраханды (1556 ж.) жаулап алғаннан кейін Сібірді отарлауға кірісті. Әрине, қазақ елі мен орыс мемлекетінің арасындағы шекара Сібір хандығы арқылы бөлініп жатқандықтан, Көшім хандығы деп аталған елді орыстардың түрлі айла-тәсілдермен жаулауы, отарлау тарихының кейбір тұстары Қазақстан тарихына да қатысы бар болып келеді.

Қазақ-орыс қатынастарына байланысты академик М.Қ. Қозыбаев «Ата тарихы туралы сыр» атты мақаласында «Орыс елі Қазақ елін 1731 жылдан емес, 1580-ші жылдардан бастап шапты. Өйткені, Жармақ жаулап алған Ібір-Сібір жұртының халқы негізінен қыпшақ, арғын, найман, жалайырлардан тұратын. Осы кезде этнос болып қалыптасқан башқұрт, бұлғар, татар, өзбек, қарақалпақ, қазақ халықтарының құрамына, ғалым Р. Күзеевтің деректері бойынша, 100-ден аса біртекті ру-тайпалар енгенді. Олардың бір шеті Ібір-Сібір жұртынан басталатын. Ендеше Қазақ елінің Ресейлік отарлық бұғауға іліге бастағанына 400 жыл болды»,- деп тың пікір білдірген еді.

Шын мәнінде Қазан (1552 ж.) мен Астраханды (1556 ж.) жаулап алған Ресей империясы ендігі кезекте Сібір хандығын жаулауға кірісті. Одан әрі М.Қ. Қозыбаев «Жауды шаптым ту байлап» атты зерттеу еңбегінде «Сібір қандығы Жошы ұлысына қарады. Ол Қазан, Ноғай, Қазақ хандықтарына көрші орналасты. Бұл Тобыл, Ертіс өзендерінің бойы, Бараба, Құлынды даласы еді. Жазда Бараба мен Құлынды даласына қазақ, башқұрт, ноғай, татарлар жайлауға шықты, Бұхар, Хива өзбектерімен сауда жасады», - деген еді. Академиктің «Ақтаңдақтар ақиқаты» атты еңбегінде де қазақ-орыс байланыстарының белгісіз болып келген тұстары дәлелді деректер негізінде зерделенеді. Онда башқұрт этнографы Р. Күзеевтің «Происхождение башкирского народа» еңбегіне сүйене отырып «Сібір елін жайлаған 100-ге жуық тайпалар қазақ, өзбек, қарақалпақ, башқұрт халықтарының құрамына енді. Ал ол кезде Орталық Қазақстан қазақтары Тобыл, Ешім, Ертіс бойына жайлауға шығатынын Сібір тарихшылары атап көрсетеді», - деп, «Бұдан шығатын қорытынды: Сібір хандығының тарихы, оның жаулануы қазақ халқы тарихының құрамдас бөлігі болып есептеледі. Ендеше, қазақ халқының шежіресін, оның өз алдына дербес халық болып тарих аренасына шығуын, қазақ хандығы мен мемлекеттігінің тарихын оқшау қарастырмай түбі бір туыстар тарихымен – Сібір, Ноғай, Қазан, Астрахань, Түмен, Қырым хандығы тарихымен бірегей бірлікте зерттейтін уақыт жетті », - деп батыл да дәйекті пікірлер білдірген еді.

Сонымен қатар, М. Қозыбаев «Сібірді жаулап алу Ермактың есімімен байланысты» дей келе орыстардың Сібір жерін отарлауға жол ашқан, орыс елінің ұлттық батыры деп дәріптелген Ермактың тарихтағы бет-пердесін ашып көрсетті. Және де қарақшы Ермактан атаман Ермакқа қалай айналғанын деректер мен зерттеу еңбектерін кешенді түрде талдаудың негізінде жаңа пікірлерге келді.

Академик бұл тұста тарихнамада орын алған екі түрлі концепцияның белең алғанын атап көрсетеді. Ол бірінші Ермактың қандыбалақ қарақшы екендігін дәлелдейтін обьективті концепция. Және Ермакты дәріптейтін екінші концепцияны ашып көрсетеді. Мәселен, «Есипов өзінің шежіресінде Ермакты қарақшы атады, Н. Карамзин болса Ермакты қаныпезер, Американы қанға бөктірген кортестермен қатар қойды». Оның ұлттық батырға айналуын М. Қозыбаев: «Ермактың жеңісі патша сарайын қуанышқа бөледі. Осы оқиғалардан кейін патша өкіметі, шіркеу кешегі қанды қол қарақшы Ермакты ашықтан-ашық әулиелер санатына қосып, жер-көкке сыйғызбай мақтай бастады. Оның ұрылығы, қарақшылығы өмірінің бір кездейсоқ сәттері сияқты көрсетілді, ал атаманның батырлығы, парасаттылығы, қайраткерлігі, дипломаттылығы туралы ойдан шығарылған аңыздарға негізделген шығармалар халық арасына кеңінен таратыла бастады», - дейді. Академиктің айтуынша, Кеңес заманында Г. Вяткин, С.М. Соловьев, А.А. Введенский, В.Г. Мирзоев, Д.И. Копылов, Р.Т. Скрыпников және т.б. зерттеушілердің еңбектерінде осы екінші, Ермакты бейнебір аңыздарға сүйеніп мадақтау концепциясы белең алды. Бұл концепцияға М. Қозыбаев: «Ермак туралы қалам тартқан қай тарихшы болмасын оның жорығының шапқыншылық сипатын жасыра алмайды, егер патша заманында оның жорығына «Завоевание Сибири» деп ашықтан-ашық баға берілсе, совет дәуірінде бұл сөздің өңін айналдырып, «Открытие Сибири» (Окладников А.П.), «Присоединения Сибири» (Дулов В.И.), «Освоение Сибири» (Мирзоев В.Г.) т.б. қырық құбылту басталды. Тіпті, Скрыпников сияқты тарихшылар оны экспедицияға теңеді. Осылайша, кеңес тарихнамасында идеологияға сай бұрмалау, тарихи шындықты теріс айналдыру, жалған фактілермен Сібірді одан кейін қазақ жерін отарлауға жол ашқан Ермактың қанды жорығын теріс айналдырып, батыр ретінде дәріптеп, патшалы Ресейдің Сібірді отарлау саясатын ақтап көрсетті.

- Тәуелсіздігімізді алғаннан кейін жарық көрген академик М.Қ. Қозыбаевтың жоғарыда аталған еңбектері қазақ-орыс байланыстарының алғышарты ретінде орын алған Сібірді жаулап алу, Ермактың тарихтағы орнын айқындауда құнды еңбектердің қатарында екендігі дау туғызбайды;

- М.Қ. Қозыбаев кешенді зерттеу еңбектері мен деректерге сүйене отырып, бұрын соңды айтуға, жазуға тыйым салынған мәселелердің ақ-қарасын ажыратып, Ресей империясының отарлау саясаты сонау XVI ғасырда басталғанын дәлелдеп көрсетеді.

Зерттеуші К. Мамырұлы «Қазақ халқының жоңғарларға қарсы азаттық күресі және оның саяси астарлары» атты 1998 жылы қорғаған докторлық диссертациясында қазақ халқы Ресейге өз еркімен қосылған жоқ деген пікірді қолдай отырып, Ресейдің қазақ елін өзіне қарату процесін бірнеше тарихи кезеңдерге бөліп көрсетеді:

- Бірінші кезең - XVI ғасырдың аяғында Ермак жорығының негізіндегі еліміздің солтүстігіндегі елді мекендердің зардап шегуі;

- Екінші кезең – Ресей мемлекеті әз Тәуке хан өлгеннен кейін елдің бірлігі кетіп, жоңғарларға қарсы күресте әлсірегенін пайдаланып, қорған-қамалдар салып, ел ішіне біртіндеп кіріп, шұрайлы жерлерді басып ала бастауы;

- Үшінші кезең – 1731 жылы Ресей мен Қазақ елінің арасындағы келісім-шарт - өз еркімен қосылды деген пікірдің жекелеген элементтерінің болуын дәлелдейді;

- Төртінші кезең – айламен, арбаумен жердің жартысын бауырына басқан Ресей отаршылары әскери күшпен жаулап алуы.

Қазақ-орыс қатынастарына қатысты төңкеріске дейінгі тарихнаманың көп бөлігі XVIII ғасырға - Қазақстанның Ресейге қосылу уақытына жатады. Осы кезеңнің алғашқы зерттеушісіне Орынбор губерниялық канцеляриясының қызметшісі П.И. Рычковты есептеуге болады. Ол өзінің тікелей ресми міндетіне байланысты ғана емес, зерттеуші ғалымға және саяхатшыға тән пәрменмен қазақ халқының тарихы мен тұрмысын өз еңбектерінде бейнелеп көрсете білген. Сонымен қатар, П.И. Рычковтың Қазақ даласындағы патша әкімшілігінің уәкілі екенін ұмытпау керек, оның барлық қорытындыларында патша сарайының ресми ізі бар. XVIII ғасырда Ресей ғылым академиясының инициативасы бойынша аз зерттелген аудандарға экспедициялар жасақталған болатын және олардың жетекшілері Паллас, Георги, Фальк, Н.П. Рычков және т.б. болған. Олар XVIII ғасырдағы қазақ хандығының жағдайына, Ресеймен саяси байланыстарына байланысты көптеген қызықты мәліметтер қалдырған. Олардың бақылаулары тарихи дерек ретінде, әлі күнге дейін ғылыми маңызын жоғалтқан жоқ деуге болады.

XVIII ғасырдағы қазақ-орыс қатынастарына байланысты бағалы мәліметтер Кіші жүз бен Орта жүздің бір бөлігінің Ресейге қосылу барысында белгілі роль атқарған және Қазақстанға жіберілген орыс елшілігін басқарған А. Тевкелевтің шығармаларында кездеседі. Қысқаша күйінде Тевкелевтің «журналдары» бірнеше рет жарық көрді. Толығырақ түрі «Казахско-русские отношения в XVI-XVIII вв.» атты жинақта шығарылған. Қазақстан тарихын зерттеушілердің ішінде XVIII ғасырда өмір сүріп және қызмет еткендердің ішінде Д. Гладышев, И. Муравин, Бланкенагель және К. Миллерлерді атап өту керек.

XVIII ғасырдың басында Ресей мен шығыстың басқа да елдерінің арасында елшіліктермен алмасу күшейе бастады. Бұл «дворян Трушниковтың казактармен» 1714-1716 жылдардағы Солтүстік Тибетке, 1719 жылғы Колмаков, Урусов пен Сомовтар басқарған Нұр-Зайсан мен қара Ертіскті зерттеуге бағытталған экпедициясы, Иван Чередовтың елші ретінде Жонғарияға екі рет баруы (1713-1720 жж.), сонымен қатар, Унковскийдің және Угрюмовтың (1722-1732 жж.) т.б. елшіліктер. Олардың барлығы қазақ-орыс қатынастарының дамуына объективті түрде ықпал етті. Себебі, Азиялық мемлекеттермен байланыс жасау Ресей мемлекеті өкілдерінің қазақ билеушілерімен шарасыз байланысуына әкелді.

Осы уақытта Ресей елшіліктерінің легі Қазақстанға, қазақтардыңкі Ресейге күшейді. Олардың ішінде ерекше атап өтетіндер 1716 жылдың қыркүйегіндегі Бекболат Екешев пен Байдәулет Бөриев батырлары бар Қайып ханның елшілігі, 1716 жылдың қазанындағы Тобыл бояринінің баласы Никита Белоусовтың жауап ретіндегі елшілігі, 1717 жылғы Борис Брянцевтің елшілігі, Шаба мен Бахадүр басқарған Әбілхайырдың 1718 жылғы және т.б. елшіліктер. В.Я. Басиннің ойы бойынша осы елшіліктердің нәтижесінде Ресей әкімшілігі мен қазақ билеушілерінің арасында жонғарларға қарсы бірігіп күресу жайлы келісімге келуге шын мәнінде мүмкіндік туды.

В.Я. Басин қазақ хандығына қатысты қазан мен Сібір әкімшіліктерінің арасындағы айырмашылық туралы былай жазады: «В постановке вопросов экономической политики относительно казахских ханств казанская администрация стояла на тех же позициях, что и сибирская - установление дружественных и союзнических отношений с казахами, имея в виду возможное использование их против Джунгарии. Однако, казанская администрация с самого начала развивала более активную переписку, добиваясь, очевидно, если не полного, то хотя бы частичного подданства казахских ханств и превращения их владетелей в вассалов русского государства. Это видно из грамоты казанского губернатора П. С. Салтыкова от 29 марта 1717 г., отправленной в казахскую степь с посольством Федора Жилина. В ней предлагалось казахскому хану в "знак своей же верности прислать посланцев своих и письменное веление с подписанием рук своих, что по закону своему в правоверности своей при его пресветлейшего царского величества державе мирна жить и служить вы желаете».

А. Бирзе мен С. Камалов 1725 жылдың басында Петерборға қазақ-қарақалпақ елшілігі жіберілгендігі туралы мәлімет келтіреді. Елшілік қазақ және қарақалпақ билеушілерінің атынан Ресейге кезкелген жауымен соғыста көмек көрсетуге дайын екендігіне уәде берді. 1726 жылы қарақалпақ даласындағы Ресейлік уәкіл молда Максұт Юнусовтың Әбілхайырмен кездесуі осы елшілікке жауап ретінде болып, онда қазақтардың Ресей протекциясын қабылдау туралы келіссөз жүргізілді. Әбілхайыр бірден Қойбағар Көбековтың басшылығымен Еділ қалмақтары сияқты Ресей «протекциясын» сұратып елшілік жіберді. Бірақта, Қойбағар Көбековтың миссиясы сәтсіз аяқталды.

1730 жылдың қыркүйегінде Уфаға Сейіткұл Қойдағұлов пен Құтлұмбет Қоштаев бастаған Әбілхайырдың елшілігі келіп, Анна Иоановнаға Қазақстанды Ресей империясының құрамына қосу туралы өтінішін тапсырды. Ресейдің қол астына қабылданған тұста Әбілхайыр, жоңғарларға қарсы осы мемлекеттің күшіне сүйенуге, сауда-саттықты кеңейтуге, Еділ мен Жайық арасындағы жерлерді пайдалануға құқықтарды алуға тырысты. Осы жағдайды П.Г. Галузо: «тяга под владычество России имела единственную причину-поиски выгодного сюзерена-покровителя» деп көрсетеді.

Ресей үкіметіне байланысты айтсақ, ол ең басты қазақтар Ресейдің қол астына өткен соң, өзінің шығыстағы сыртқы саясатын жүзеге асыру мақсатында Қазақстан территориясын стратегиялық тірек базасына айналдыруды көздеді. Сонымен қатар, олар осы жағдайда қазақтар әскери сипаттағы тапсырмаларды орындайтын жағдайлар туады деп ойлады.

Сонымен, патша үкіметі саясатының басынан бастап Қазақстанға деген қарым-қатынасы арқылы Ресей империясының экономикалық және әскери-саяси мүдделері көрініп тұр. Осы бағыттағы Ресей мемлекетінің ең ірі дипломатиялық қадамдарының бірі Қазақстанға А.И. Тевкелевтің 1730 жылғы 8-ші қыркүйектегі Әбілхайыр ханның елшілігіне жауап ретіндегі елшілігі болды. А.И. Тевкелевке кезінде І Петр тапсырма беріп, көп шығындарға қарамастан Қазақстанды заңды түрде Ресейдің қарамағына алуды тапсырған. Енді ол қазақ билеушілеріне императрица Анна Иоановнаның атынан көптеген сыйлықтар мен қол астына өту туралы грамота алып келеді. А. Тевкелевтің елшілігі туралы мәліметтер толығымен көптеген әдебиттерде көрініс тапты. Сонымен, 1759 жылы П.И. Рычковтың «История Оренбургская» атты еңбегі жарық көрді. Мұнда Кіші жүз қазақтарының Ресей бодандығын қабылдауы, А.И. Тевкелевтің елшілігінің қызметі, Әбілхайыр ханның ордасындағы бодандықты қабылдауға байланысты екі қарсылас партияның күресі жайлы мәліметтер кірген. Бірақта мұнда осы бір жайтты көрсету керек Рычковтың барлық қорытындыларында ресми саясаттың ізі мен Ресейдің ролін дәріптеу жатыр.

Қазақ-орыс қарым-қатынасының үлкен жетістігі ретінде Тевкелевтің миссиясын кеңестік тарихшылар Н.Г. Аполлова мен В.Я. Басин қарастырады. Шын мәнінде Тевкелевтің елшілігі XIX ғасырдың екінші жартысында толығымен аяқталған Ресей империясының қазақ даласын отарлау бағытын

іске асыруына ықпал етті. 1734 жылы Орынбор экспедициясы құрылып, оның атқаратын міндетіне Ресейдің құрамына кірген кейбір қазақ жүздері, қарақалпақ және башқұрттардың территориясын басқару. Е. Люстерник пен Е. Шапот Әбілхайыр хан Ресей үкіметі алдында бірнеше рет Орь өзенінің сағасында бекініс салу мәселесін қойды деп есептейді. Нәтижесінде 1734 жылы Орынбор экспедициясының басшысы К. Кирилов Сыртқы істер коллегиясына осы құрылыс жайлы ұсыныс жасады.

Орынбор комиссиясының басшысы князь Урусовтың 1740 жылғы 19 тамызбен 1 қыркүйек арасында сұлтандар Нұралы мен Ералы, сонымен қатар, Кіші және Орта жүздің өкілдері Жәнібек, Бөгенбай және Есет батырлармен болған келіс сөздер қазақ-орыс қарым-қатынасының нығаюына оңтайлы әсер еткен. Сәл кейінірек Орынборға келген Орта жүздің ханы Әбілмәмбет пен Ш. Уәлихановтың әділ бағалауы бойынша сол кездегі «Орта жүздің билеушілерінің ең күштісі» Абылай сұлтан жиынға қатысты. 1740 жылдың 5 қыркүйегінде қазақ даласына құрамында Орынбор драгун полкінің поручигі Д.В. Гладышев, геодезист И. Муравин, инженер Назимов, тілмаш У. Арасланов және т.б. бар орыс елшілігі аттандырылды. Елшілікке басқа да мәселелермен қоса қала-бекіністің орнын зерттеу жүктелді.

1759 жылы А. Тевкелев пен П. Рычков Петербордың алдына алғаш рет мынадай идеяны ұсынды, болашақта «для многих государственных резонов полезнее б было, когда б ханские определении могли быть без выборов от народа, но единственно по высочайшему е. и. в. соизволению... как то и в волских калмыках установлено». Олар қазақ даласының билеушілері етіп патша әкімшілігіне ыңғайлы адамдарды тағайындауды ұсынды. Бұл нәтижесінде хандық биліктің жойылуына, Ресей империясының Қазақстандағы тіректерінің нығаюына, XIX ғасырдың екінші жартысында царизмнің отарлық саясатының бекітілуіне алып келген саясаттың белгісі еді.

1749 жылдың 26 ақпанында Елизавета Нұралы сұлтанды хан титулында бекіткен грамотаға қол қойды. Жарлықта белгіленгендей Нұралы хан «должен будет верно "служить и во всем по указам нашим наирачительнейше поступать и исполнять" все распоряжения российской администрации, а правительство Российской империи казахский народ "в правосудии и спокойствии будет содержать». Осы күні императрицада қазақ елшілерінің құрметіне арналған қабылдау болған, осында Жәнібек пен канцлер А.П. Бестужев-Рюмин сөз алысты. А. Добромысловтың айтуы бойынша қазақ билеушісі Нұралыны хан титулына бекіткендігіне алғыс білдіріп, қазақтарды «бұрынғы рақымшылдықта» ұстауын сұрады. Канцлер Ресей үкіметі болашақта да «барлық қырғыз(қазақ) халқын императорлық жоғары рақымшылықта» ұстайтынын атап өтті.

Бұл кездейсоқ жасылынған жоқ еді. Ең бастысы Нұралының хан тағына Петерборда тағайындалғанының өзі жаңа ханның беделін көтеріп, Ресей үкіметіне ыңғайсыз хандардың пайда болу мүмкіндігін азайтты.

Сонымен қатар, патша өкіметі қазақ даласында өз тіректерін нығайту жолындағы беталысында құрылып жатқан шептер мен бекіністерден қазақ қоныстарын шеттетуге тырысты. С.Д. Асфендияровтың мәліметтері бойынша 1752 жылы әскери шеп Қазақстанды жартылай шеңбермен «Каспий жағалауларынан Ертістің жоғарғы ағысына дейін» қамтыды. Осы уақытқа «бірқатар жеңілдіктер мен бөлінген жерлері» бар Орал, Сібір және Орынбор казак әскерлері құрылды. Кіші және Орта жүздерді Ресейдің вассалына айналдыруды көздеген міндет тұрды. Бұл оны іске асыруға әртүрлі амалдарды жұмылдырған патша үкіметінің негізгі бағыты болатын. Олардың бірі «Қатал бағыт» деп аталып, мынадай әскери шараларды қарастырған: шекараның далаға ішкерлей енуі, бекініс шептердің құрылуы, Жайық, Тобыл, Ілек, Есіл, Ертіс және т.б. өзендердің бойында көшіп-қонуға тыйым салу. Н.Г. Аполлованың мәліметі бойынша 20-30-шы жылдардың өзінде ресей үкіметі кейіннен царизмнің ірі агрессиясына өскен қазақ даласына ішкерілей баса көктеуі..., Қазақстанды ресей империясы отарына айналдыру үшін..., орыс өнеркәсібіне шикізат базасын алу және транзиттік жолдармен орыс базарын шығыспен байланыстырудың бастамасын жасады.

Қазақ жерлерін алғаш рет тартып алулар орынбор мен сібір губерниялық билігімен жүргізілген, сонымен қатар Жайықтың оң жақ жағалауы мен Ертіс маңында көшіп-қонуға тыйым салуы қазақтардың наразылығын туғызды. А.Ф. Рязанов пен А.П. Чулошников Е. Пугачев бастаған шаруалар көтерілісіне кейбір қазақ руларының қатысуы мен осы мәселе бойынша Нұралы хан мен оның төңірегіндегілердің жалтақтау позициясын ұстауынның негізгі себебін осыдан көрді. М.К. Янковский Қазақстанды отарлаудың кеңейуінің дәлелі ретінде мынадай мәліметтер келтіреді: 1755 жылдың қыркүйегіне Орынбор губернаторы И. Неплюевтың қарамағында 36715 солдат пен офицер, Қазан губерниясы әскерімен барлығы 47548 адамды құраған. Сібір губерниясында 27552 солдат пен офицер болып, олар негізінен Кузнецк, Колыван, Уй шептері мен Өскемен, Звериноголов, Қасиетті Петр, Ямышев және т.б. бекіністер маңында орналасқан. С.Д. Асфендияров осы уақытта Омбы қамалынан Орынборға дейін 11 қамалдан, 33 редуттан және 42 маяктан тұратын үздіксіз бекініс шебі созылғаннын айтады. Сол кездің өзінде-ақ Нұралы ханның алдына қойылған міндеттерді шешуі, егерде Абылайдың келісімін алған жағдайда ғана мүмкін болатын. Абылай Орта жүзде шексіз билікке ие болатын.

А. Тевкелев пен П. Рычков сыртқы істер коллегиясына 1759 жылдың қаңтарында осылайшы хабарлайды «Аблай ныне во всей Средней орде за главного владельца почитается, а притом гораздо смышлен и проворен». Осының барлығын ескере Ресей әкімшілігі, А. Тевкелевте Абылайды цин империясынан барлық мүмкіндіктермен қол үздіруді қарастырды. Сонымен қатар, Петербордың санкциясынсыз Орта жүзге хан болып сайлануы мүмкін деген күдіктері болды.

Н. Рычковтың айтуы бойынша Кіші жүз ханы «как встал под защиту Российского государства, русским пришлось вести две войны с иноземными царствами. Одна война с пруссаками, другая... с турками. Но, ни в той, ни в другой, он, еще не имел счастья быть использованным. Между тем это его каждодневное желание, равно как и желание его подданных. Во всякое время, в каждый час готовы они выступить против врагов России».

Ш.Ш. Уәлихановтың еңбегінде келтіруі бойынша Абылай хан болып сайланған соң ант қабылдауға орыстардың шекарасына барғысы келмей, мен халық жиналысында осы қадірге бекітілдім деп айтқан дейді. Абылай Ресейдің де Циннің де қамқорлығы оның қазақ даласындағы билігіне шектеу әкелетінін білді. Сол себебті оның екі держава арасында бұлтару тактикасын ұстанып, өзіндік саясат жүргізуіне тура келді. Осы саясат Ш. Уәлиханов көрсеткендей «бірде бір қырғыз ханы Абылайдай шексіз билікке ие болған жоқ» деуіне мұрындық болды.

Нақты осы уақытта Әбілхайыр ханның вассалдық тәуелділігінің көрінгендігін М.П. Вяткин айтады. Қазақстанның Ресейден васссалдық тәуелділігінің күшейюі және оның XVIII-XIX ғасырдың басында отарлыққа өсуі туралы Н.Е. Бекмаханова айтады. И. Болтинның айтуы бойынша «хотя казахи и называются подданными России и в поручательстве верности своея от себя дают аманатов, но податей не платят, служб и повинностей никаких не отправляют, управляются своими обычаями и начальниками и в деяниях никому отчету не дают...».

Н.Г. Аполлова Қазақстан Ресей империясына қосылса да, қазақтар бұрынғыдай тәуелсіз болып қала берді деп есептейді.

А. Левшин қазақтардың көрші елдермен қарым-қатынасын, Әбілхайырдың Ресей бодандығын қабылдауы, қазақтарды бодандықта ұстау жолына бағытталған биліктің іс-әрекеті деп бағалады. Императорлардың ішкі саясатын сипаттай отырып, автор «мемлекеттік» көзқарас тұрғысынан пайымдап, жүргізілген іс-шаралар қазақтар үшін тек игі іс болғанын көрсеткен. А. Левшин «Из оных подданными российскими называют себя только роды, кочующие в северной части степей, за Уралом и Иртышом, и имеющие необходимую нужду в покровительстве пограничных начальников, прочия, живя в отдалении, или не признают над собой никакой посторонней власти, или отдают себя под защиту соседственных владений». Кіші жүздің Ресей қол астына өтуіне байланысты айтқанда, А. Левшин оның мынадай алғышарттарын жорамалдайды «басшылардың билік құмарлығы, құдіретті державаның қамқорлығында күшейюді болжаған». Мұнда мүмкін Әбілхайырдың хандық билігінің тұрақсыздық жағдайын айтуы мүмкін. Сонымен қатар, Левшин бұл жерде патшаның сыйлықтарына дәмеленген пайдақорлық мақсат болуы мүмкін деген. «Таковые же виды, были одною из главнейших причин, побудивших Абулхаира и Абулмамета добровольно покориться с ордами своими императрице Анне».

Төңкеріске дейінгі еңбектерде, мысалы Л. Мейерде қазақтардың Ресейдің қол астына өтуіне байланысты біржақты, қате көзқарас орын алған. Бірақта, Әбілхайыр ханның тарихымен байланысты қазақтардың ресейдің қол астына өтуі арнайы зерттеу тақырыбы болмаса да, қазақ-орыс қарым-қатынастары тарихымен байланысты төңкеріске дейінгі еңбектерде де басты тақырыптардың бірі болған. Л. Мейер Әбілхайырға теріс баға беретін авторлардың бірі болып, оның өтіріктігін, пайдакүнемдігі мен мықты ықпалға ие бола алмайтындығын атап өтіп, бодандыққа өтуді оның жеке басының ісі деп қарастырады. 1730 жылы Қазақ халқының атынан деп, Уфаға бодандыққа алу туралы өтінішімен өзінің елшілігін жіберген Әбілхайыр, Мейердің ойы бойынша патша үкіметін алдаған. Ресейден әскери көмек сұра деген билердің шешіміне қайшы келген хан, оларды да алдағаны ғой.

Қазақ халқының тарихын царизмнің отарлық саясаты тұрғысынан қарастыратын авторлардың бірі болып Мейер, ғасырға жуық уақыт Ресей империясының қазақтарды номиналды түрде ғана билегенінің себебін табуға тырысқан. Мұның себебін ол хандық билікті Әбілхайырдың ұрпақтарының артынан бекітілгенінен көреді. Бұл қазақтарда хан сайлау еріктерінің бұзылуы екенін айтады. Осы факт және Ресейдің жағдайға сәйкес келмеген саясаты Мейердің ойы бойынша, Кіші жүз тарихында терең із қалдырды.

Қазақстанның Ресейге қосылуына байланысты ұқсас көзқарасты Ф. Лобысевичтың еңбегінен табамыз. Осы автордың сөзі бойынша, басынан екі жақтың-патша үкіметімен сондай-ақ қазақ халқы жағынан түсінбестік орын алған номиналды бодандық, орыс шекаралары мен сауда қатынастарының қауіпсіздігіне көмек бермегенімен қоса, патша әкімшілігінің кейбір сәтсіз әрекеттерінен соң царизмнің қазақ даласында берік орнығуын ғасырға жуық уақытқа шегерген. Әбілхайырдың бодандығы Ф. Лобысевичтың ойы бойынша «іздеушілік (искательство)» болып табылып, «Ресей тарапынан әлсіз авторитетіне қолдау тауып және өзінің қауіпті қарсыластарының халықтың алдындағы ықпалын жоюды көздеуі, осы ханның жеке, билік құмар мақсаттарымен шақырылған болатын». Хандық билікке жағдайы тұрақты емес «пәлеқор(интриган) Әбілхайыр» бекітілген соң, Лобысевичтің пікірі бойынша, түбегейлі қателік жасалынып, нәтижесінде Қазақ халқының Ресейлік бодандығы номиналдыққа алып келді. «Оттого и вышло, что Абулхаир и его потомки, даже если бы желали, не могли выполнять данных правительству обещаний: охранять границы и торговые караваны в степи… уплачивать установленный ясак» деп жазды Ф. Лобысевич.

Бодандықты нығайту мақсаттары А. Макшеевтың еңбегінде баяндалады. Олар оның ойы бойынша қазақтарды мемлекеттік шекарадан бөліп шығарғанда іске асырылған. Макшеевтің айтуы бойынша-«Выделенные за границу государства киргизы, оставались по-прежнему зависимыми, не платили податей и не несли никаких обязанностей в отношении России».

М. Красовский да Қазақстанның Ресейге қосылуын осындай көзқараста қарастырған. Оның айтуы бойынша «Ресей үкіметінің билігін мойындау арқылы Әбілхайыр Ордада жеке басының табысына жету мақсатын көздеп, 1730 жылы императрица Аннадан өзін барлық қырғыз-қайсақ халқымен Ресей бодандығына қабылдауды сұрайды». Әбілхайырдың бодандықты қабылдауына басқа да себебтердің барлығын мойындаған, Красовский, Ресейдің қол астына өтуін өзінің барлық жауларына қарсы материалдық қолдау деп сенген Әбілхайырды, өзіне қарсы Орта жүз сұлтандарының алдында ұтады деп есептеді.

Қазақ-орыс қарым-қатынастарының қысқаша тарихы берілген XIX ғасырдың 90 жылдарындағы еңбектерге В. Витевскидің үлкен монографиясы жатады. Онда И. Неплюевтың Орынбордағы қызметіне қатысты көп фактологиялық материалдар шоғырланған. Бірақта бұл материлдардың іріктелуі автордың көзқарасының біржақтылығын көрсетеді. Витевскийдің еңбегі ресми көзқарасты айқындайды және апологетикалық сипатты жақтайды. Әбілхайырды және оның Ресей бодандығын қабылдауындағы ролін бағалауы Л. Мейермен сәйкес келеді.

Төңкеріске дейінгі авторлардың басқа да еңбектерінде қазақтардың Ресейдің қол астына өтуі өз еркімен бағыну деп қарастырылады. А. Добросмыслов еңбегінде қазақтардың Ресей бодандығын өз еркімен қабылдаған деп қарастырады. Бұл еңбекте бірқатар фактілік қателіктер кездесетінін айтып кету керек. Мысалы, 1731 жылғы 10 қазандағы старшиндар жиналысын баяндауға байланысты.

Сонымен, қазақтардың ресейдің қол астына өтуі төңкеріске дейінгі кезең еңбектерінде екі түрлі жағдайда қарастырылды. Біріншісінде, Әбілхайырдың пайдакүнемдік мақсаттарымен жасалынған тиімді шарт және өтіріктігі көрінген жеке басы ісі ретінде қарастырылған (Мейер, Лобысевич), ал екіншісінде, хандық биліктің тұрақсыздығы мен сыртқы саяси қауіптің әсерінен (Левшин) туған өз еркімен қосылу (Левшин, Добромыслов).

XIX ғасырдың бірінші жартысындағы ғылыми зерттеулерде Қазақстанның Ресей империясына қосылуы қауіпсіздік пен Ресейдің Азиялық континентіндегі саяси тұрақтылықты қамтамасыз етудің аса маңызды ісі деп бағаланды. Ресей экономикасы мен мемлекеттік билігінің ықпалы көшпелі әлемге таралуы, теорияның негіздеушілерінің ойы бойынша, номадтардың мазасыз және жауынгерлік мінезіне қолайлы әсер етіп, оларды отырықшыландырып және ұлы державаның сенімді бодандары етуді көздеген. «Ресейдің өзін-өзі сақтау (самосохранения России)» тұжырымдамасының кейбір элементтері XVIII ғасырдың соңғы ширегінде қалыптасып, әйтседе көбірек байытылған түрі XIX ғасырда Я.П. Гавердовский, Г.Ф. Гейнс сияқты әскери тарихшылардың еңбектерінде қисынға келтірілген. Бұл теория XIX ғасырдың екінші жартысында «табиғи шекара (естественных границ)» тұжырымдамасына өсті.

Қазақстанға ішкерлей кіру әрекеттерін «табиғи шекара» теориясы арийлік ұлттың қайта құрылуы мен таралуы үшін адамзаттың табиғи даму жолы деп түсіндіріледі. Осы теорияны қолдаушылар қандай да бір мемлекет өзінің шекарасын қорғауы керек дегеннен шығады, сондықтан да оған мемлекеттік шекарасын қорғайтын жаңа шептер салуға болатындай территориялар керек. «Жылжымалы» немесе «табиғи» шекара теориясы таулар, өзендер мен күшті мемлекеттік құрылымдар болып табылатын табиғи шекарада мемлекеттің әскери-стратегиялық жағдайының тұрақтылығын болжады. Бұл тұжырымдама орыс тарихнамасындағы мемлекеттік мектептің өкілдері Д. Кавелин, С.М. Соловьев, Б.Н. Чичерин, В.О. Ключевский, А.Д. Градовский, П.К. Милюков, Г.В. Вернадский сияқты белгілі орыс тарихшыларының көзқарастарында көбірек дамыды. Осы теорияны жақтап, жолын қуушы әскери тарихшы М.И. Венюков болды.

Қазақстанның Ресей империясының қол астына өтуі жаңадан қосылған жерлерде әскери шептердің құрылуы арқылы өтті. М.И. Венюковтың айтуы бойынша «никакая линия не могла возникнуть на полуденной окраине наших

степей, и государственный рубеж оставался фиктивным». Осылай «екі мемлекеттік» шекара теориясы пайда болады. Осы теорияға орыс тарихнамасының төңкеріске дейінгі бағыты жақынырақ ұқсас келеді. Ол Ресейдің шығысқа жылжуын этнографиялық және жағрафиялық факторлармен негіздейді, ол бойынша тегістікте орналасқан орыс мемлекеті кеңейюге тырысқан. Бұл барлық тарихи тұжырымдамалар белгілі бір мөлшерде европацентризмнен бос еместігін және орыс тарихшылары көзқарастарының методологиялық шектеулілігін көрсетті.

XVI-XVIII ғасырлардағы қазақ-орыс қарым-қатынастары мен Қазақстанның Ресейге қосылу мәселелері кеңестік тарихнамада елеулі өзгерісті басынан өткізді және ең теріс ұстанымнан апологетикалыққа(аса мадақтаулыққа) дейін өзгеруімен сипатталады. 20-30 жылдары Қазақстанның қосылуы мен Ресейдің осы өңірдегі барлық іс-шаралары қазақтар үшін «шексіз зұлымдық (абсолютное зло)» деп қарастырылды. Осы тұрғыда С.Д.Асфендияровтың және П.Г. Галузоның еңбектері жазылған. Бұл еңбектерде қазақ-орыс қарым-қатынасы, Қазақстанның Ресей империясының құрамына қосылуы және өңірді патшалық отарлау кезеңіндегі тарихи еңбектердегі мәселелерге тарихнамалық талдау мақсаты қойылған жоқ. Олар қатаң тарихи аспектіде жазылған. Олар Түркістан өңірінің Ресейге қосылу үрдісін ашық жаулап алу, ал Түркістанның өзін Ресейдің отары деп қарастырды.

Төңкеріске дейінгі кезеңнің тарихшыларымен айтысында С. Асфендияров қазақ жерін жаулап алу халыққа жақсылық(благоденствие), бейбітшілік пен мәдениет алып келген жоқ, керісінше, қырып-жою, тонаушылық пен өлім әкелді.

20-30-шы жылдардағы кезеңде концептуалды тұрғыда «шексіз зұлымдық(абсолютное зло)» формуласы қағидасы көрініс тапты. Жаулап алу тұжырымдамасына сол жылдары жасалынған формацялық-таптық тұрғы ықпал етті. Бұл барлық мәселелер мен тарихи дамудың қысылтаяң кездерін ұғыну мен түсіндіруіне мүмкіндік беретін монополиялық әмбебап методология.

Сталиндік репрессиялық режимнің бекітілуімен қоғамдық ғылымдар бұрынғыдан келе жатқан өздерінің қызметтерін іс жүзінде жоғалтты. Ғалымдарды да жанап өткен жаппай саяси репрессиялар, зерттеушілерге құжаттық түпдеректерді пайдалануға тыйым салынуы, коммунистік идеология монополиясын күштеп енгізу, мұның барлығы 30-40 жылдары тарихи зерттеулердің тым аз және көлемі жағынан кішігірім, фактілік материалдардың жұтаң болуына алып келді. 30-шы жылдар, нәтижесінде ресми болып танылған әлде бір тарихи парадигманың тарихнамалық «мутация» жылдары болды. Бұл кезең «Покровский мектебін» сынауының басталуымен сипатталады.

Қазақ-орыс және орыс-ортаазиялық қарым-қатынастарды зерттеуде А.Л. Поповтың еңбектері үлкен мағынаға ие. Ол царизмнің басқыншылық саясатын ғана емес, сонымен қатар орыстардың Түркістанға баса көктеуінің себептерін көрсетті. Ол екі негізгі- экономикалық және саяси себептерін көрсетті. А.Л. Поповтың мақалалары осы мәселелерді дамытудағы алғашқы салмақты талпынысы деп есептеуге болады.

Осы кезең тарихшыларының еңбектеріне әлі де «шексіз зұлымдық» тұжырымдамасының ықпалы көрінеді, бірақ та ғалымдар бірте-бірте бұл түсініктен алшақтайды. Ол «ең аз зұлымдық» терминімен алмасады. Бұл тұжырымдаманы И.В. Сталин ұсынған болатын. Халықтардың Ресей империясының құрамына кіруі «шексіз зұлымдық» орнына «ең аз зұлымдық» таңдауын ұсынады. Кеңес мемлекетінің нығаюымен осының негізінде империялық дәстүрдің қалпына келуі 1940 жылдарғы тарихнамада шет аймақтарда, оның ішінде Қазақстанда Ресей саясатын ақтау тенденциясы байқалады деп есептеу қабылданған. Нәтижесінде «ең аз зұлымдық» теориясы пайда болды. Ол бойынша Ресей самодержавиясы қазақтарды тағылық шығыс мемлекеттерінің кіріптар етуінен құтқарып, Азиялық көршілеріне қарағанда өркениетті елмен жақындастырды. Академик М.В. Нечкина сияқты ірі кеңестік тарихшыларының қолдауын тапқан «ең аз зұлымдық» теориясы өміршең келді. Оның сарқыны М.П. Вяткин, Е.Б. Бекмаханов, Е.Г. Федоров, Н.Н. Яковлевтардың еңбектерінде көрініс тапты.

1943 жылы «Қазақстан тарихының» жариялануы, ұлттық көтерілістер мен Ресейдің Қазақстанда жүргізген бүкіл саясатына баға беру ғалымдар арасында үлкен дау туғызды. 1944 жылы мамыр айының соңы мен шілде айында БКП(б) Орталық комитетінде-де тарихшылар кеңесі өтті. Кеңесте А. Панкратова патша үкіметінің отарлау саясатын толыққанды түсіндіру мәселесін алға тартты. С.К. Бушуевтің «патшалық Ресейдің барлық саясатын қаралауға болмайды» деген қорытындысы осы мәселе төңірегінде қызу пікірталас туғызды. С.К. Бушуев жарыққа шыққан «Қазақ КСР тарихы» басылымына қатысты теріс пікір қалыптастырды. Оның ойынша, басылым Ресейге қарсы ұлттық көтерілістерді насихаттауға бағытталған. С.В. Бахрушиннің «Ұлы Отан соғысы жылдарында орыс халқының рөлі артты. Оның жоғары рөлін мойындау нәтижесінде біздің өткен тарихымызды дәріптеу үрдісі пайда болады» деген мәлімдемесі мәселенің мәнін анықтай түсті. «Ресейге қатысты барлық бірігулерді «ең аз зұлымдық» ретінде санамау керек» деп ой түйген академик Украина және Грузияның Ресей құрамына өз еркімен қосылғанын ерекше атап өтті. Академик И.И. Минц екі бағытқа ерекше тоқталды: біріншісі – «Қазақ КСР тарихында» егжей-тегжейлі қарастырылған ұлт-азаттық күресті насихаттау, екіншісі – осы халықтардың өткен тарихын қаралау.

Н.Г. Аполлованың монографиясы 40 жылдардағы кеңес тарихнамасы дамуының қорытындысы іспеттес болды. Мұнда ұзақ жылдар бойы қазақ-орыс қатынастары мәселелеріне қатысты тарихшылар ұстанымын көрсететін бірқатар қорытындылар келтірілген. Н.Г. Аполлованың мәліметі бойынша, XVIII ғасырдың 30 жылдары Қазақстанның Ресейге қосылуына негізі XVI ғасырдың соңында қаланған ұзақ мерзімді экономикалық және саяси байланыстармен дайындық жүргізілді. 30 жылдардың басында патша үкіметінің Кіші жүз бен Орта Азиялық хандарға (Бұхара және Хиуа) қатысты нақты шаруашылық-саяси мақсаттары анықталды. Осы мақсаттарға сәйкес патшалық Ресей Орта Азия аймағында сауда байланыстарын кеңейте отырып, Орта Азиялық халықтарды ресей боданына айналдыру жолымен өзінің саяси үстемдігін нығайтуға ұмтылды. XVIII ғасырдың 30 жылдары Ресейдің қазақ

жүздерімен қарым-қатынасын бекіту мәселесінің маңыздылығы арта түсті. Бұл жағдайға қазақ қоғамындағы әр түрлі тап өкілдері мүдделі болды. Монография авторы орыс экономикасының қазақ шаруашылығына тигізген әсерінің тікелей нәтижелері (мал шаруашылығы, егіншілік және сауданың дамуы) мен орыс мәдениетінің қазақ халқының мәдениетіне жасаған ықпалын ерекше атап өтті.

60 жылдары кейбір зерттеу жұмыстарында мынадай пікір қалыптасты: Ресей құрамына кірісімен Қазақстанда өзара соғыстар саябырсып, қазақ даласындағы жағдай тұрақтана бастады. Г.И. Семенюктің жазуынша, Қазақстанның Ресейге қосылуы нәтижесінде «Кіші жүз бен кейбір Орта жүздегі қазақ тайпалары бодандықтың алғашқы жылдарынан бастап өндірістік күштердің... дамуын тежейтін... ішкі феодалдық соғыстарды тоқтатты».

Б.Н. Палкин «Қазақстанның Ресейге қосылуы нәтижесінде елдегі феодалдық бөліністер ыдырап, өзара толассыз талас-тартыстар тоқтады. Сондай-ақ, патриархалды-феодалдық институттар өзін-өзі толығымен жойды» деп есептейді. Жоғарыда аталған зерттеушілердің еңбегінде Қазақстанның Ресейге бірігуі қазақ халқының игілігі үшін жасалған іс ретінде түсіндірілді.

Қырағы идеологиялық бақылаудың ықпалында болған тарихшылар «Түркістан халқы «ғасырлық артта қалушылықтан» «тарихи дамудың» биік шыңына Ресейде болған революциялық оқиғалардың арқасында ғана қол жеткізді» деген жалған тұжырымдамалық қорытындыға келді. Тарихшылар Орта Азияның Ресейге қосылуындағы «шешуші маңыздылықты» кеңінен қарастырды.

Сонымен де, осы кезең аралығында Қазақстанның Ресейге қосылуын сынайтын еңбектер пайда бола бастады. Атақты тарихшы П.Г. Галузо Ресей империясының қазақ даласындағы рөлін қатты сынға алды. П.Г. Галузо көптеген зерттеушілердің пікіріне қарамастан, өзінің «1867-1914 жж. Қазақстанның оңтүстігіндегі аграрлық қатынастар» деген еңбегінде самодержавиенің қоныстандыру саясатының нәтижесінде Қазақстандағы көшпелі және отырықшы шаруашылық терең дағдарыс жағдайына түсті деп мәлімдейді. Казақтандыру мен шаруашылық отарлау саясатының жер ресурстарын жергілікті тұрғындар пайдасы үшін әділ бөлмеуі қазақ егін шаруашылығының дамуын тежеп, олардың отырықшылық шаруашылыққа ауысуына кедергі келтірді.

Ресейдің Қазақстандағы отарлау саясатына қатысты кейбір көзқарастарды Б. Сүлейменовтың зерттеу жұмысынан байқай аламыз. Ірі жер иелері мен буржуазияны қолдаған самодержавиенің аграрлық саясатындағы қанаушылықтың түпкі мәнін ашып көрсеткен автор ресей шаруаларының қазақ егіншілігіне жасаған орасан зор ықпалы мен қазақ қоғамындағы барлық әлеуметтік-экономикалық құрылымға тигізген әсерінің маңыздылығын баса айтады.

В.Я. Басиннің есептеуінше, патша үкіметінің отарлық жаулап алу саясатына қарамастан Қазақстанның Ресейге қосылуы аса зор маңызға ие болды. А. Сабырхановтың диссертациясында Қазақстанның Ресейге өз еркімен қосылуына шынайы алғышарттар жасаған XVIII ғасырдағы қазақ-орыс қатынастарының қалыптасуы мен дамуындағы кейбір ерекшеліктер жан-жақты талқыланған

Ұсынылған әдебиеттер:

1.Казақстан тарихы. Очерк. 2.Қазақстан тарихы. 5-томдық 2-том.,

2-бөлім, 1-2 тараулар.

     2. Рысбайұлы К. Қазақстан Республикасының тарихы, 4-бөлім

3.Абусейтова М.Х. Казахско ханство во второй половине XVI-века. А., 1985.