«Есеп және аудит» мамандығы студенттеріне арналған оқу-әдістемелік құрал

ДҚ қаржылық есепті (ҚЕ) құру үшін өтпелі (қысқа мерзімді) немесе қайтарымсыз (ұзақ мерзімді) болып сұрыпталады. Сонымен қатар ДҚ саттық және саттық емес боп сұрыпталады.

Саттық ДҚ - бұл, қарапайым шаруашылық іс-әрекеттер жасау кезінде сатып алынған тауарлар мен қызметтер үшін клиенттер төлейтін сома.

Саттық ДҚ ең қолайлы ДҚ және есеп бөлімшелері мен вексельдерді алу үшін топталуы мүмкін. Алуға арналған шоттар өз алдына «ашық шот» болады, олар қысқа мерзімді несиелерді ұзарту нәтижесінде пайда болады. Алуға арналған вексельдер - бұл келешекте белгілі бір уақытқа белгілі бір соманы төлеуге берілетін жазбаша уәде. Саттық емес ДҚ әр түрлі операцияларды жүзеге асыру барысында пайда болған және жазбаша уәделі төлемді жасау немесе тауар не қызмет көрсетуде болады. Мысалы:

• 
  міндетті тұлғаларға және жұмысшыларға берілген өтем ақылар;
  
• 
  көмекші мекемелерге төленген өтем ақылар;
  
• 
  алуға арналған дивиденттер мен пайыздар;
  
• 
  сақтандыру компанияларға;
  
• 
  соттағы айыпталушыға;
  
• 
  тауарды қайтарылуы жөнінде мемлекеттік органдарына;
  
• 
  қайтаруға жататын заттар үшін сатып алушыларға (контейнерлер, қорапталған сөмкелер) талаптар қойылады.
  

Алуға арналған есептер басқа компаниялардағы ақша құралдарына, тауарларға, қызметке және т.б. ақшалы емес активтерге наразылығын өзіне қосады.

Алуға арналған есептер компанияның күндегі іс-әрекетінде қабылданған тауарлары мен қызметтері үшін клиенттердің қарыздық сомасын көрсетеді.

Саттық ДҚ деп аталатын бұл шоттар есептік - фактуралармен немесе басқа құжаттармен расталады.

Көбінесе өтеу уақыты ретінде 30 күннен 90 күнге дейін саналады, бұл уақыт өтіп кеткен жағдайда алуға арналған есеп мерзімсіз болып саналады.

ДҚ тек қана онымен байланысты кіріс танылғанда бірақ танылады. ДҚ күмәнді қарыздарға, ақшалай жеңілдіктерге, сатылған тауардың қайтарылуына түзетулердің бастапқы құнымен бағаналанады, осының нәтижесінде алуға арналған шоттың таза бағасы анықталады.

Операциялардың нәтижесі мен басқа жағдайлардың есеп әдісіне сәйкес олардың орындалу фактісімен расталады, ал ақша қаражаты немесе эквиваленті алынған немесе төленген кезде расталмайды.

Тауарға деген өзіндік құқық сатушыдан сатып алушыға өткен периодта кіріс мойындалу тиіс.

Көбінесе кәсіпорын, егер белгілі бір уақытта төлем қабылданса, онда есеп - фактуралық бағаны түсірген сомаға жеңілдік жасайды.

Ақшалай жеңілдік қолдану көлемін ұлғайту және клиенттің төлемді ертерек төлеуге ынталандыру үшін қолданылады, бұл күмәнді қарыздарды қысқарту үшін ыңғайлы.

Мысалы, «Көктем» компаниясы өз клиенті «Жаз» компаниясына 5 % мөлшердегі ақшалай жеңілдік ұсынды. Шарттары: 10 күн ішіндегі тауар үшін төлем төлеу, төлемнің максималды мерзімі 30 күн, тауардың бастапқы құндылығы 10000, қолданысқа жіберілген тауардың өзіндік құны 7000, тауар 1 шілдеде тиелді.

Қолданыстан келген кіріс көрсеткіші.

Дт 1210 Кт 6010 соммасы 10000.

Жіберілген өнімнің өзіндік құнын жою Дт 7010 Кт 1330 соммасы 7000.

9 шілдеде сатып алушы тауар үшін төледі Дт 1030, 6030 Кт 1210 соммасы 10000.

Егер сатып алушы 9 шілдеде тауардың жартысына төлесе, ал қалғанын 25 шілдеде төлейді. 9 шілдеде Дт 1030, 6030 Кт 1210 соммасы 5000.

25 шілдеде Дт 1010 Кт 1210 соммасы 5000.

Тауар сатумен айналысатын және қолданысқа жіберудің көлемін ұлғайтумен айналысатын фирмалар тауарды сатады және несие беруге ықпал жасайды, яғни сатып алушыларға тауар құнын 1 айдан кейін және толығымен сатып алғасын төлеуге құқығын береді. Сатулардың төлемдерін қабылдау барлық түрмен қабылдануы мүмкін, тек қана ақшалай төлем қабылданбайды, себебі есептің төленбей қалуына әкелуі мүмкін. Төленбеген алуға арналған есептер - бұл кіріс жоғалтулары болып табылады, себебі олар алуға болатын активтерді азайтады, сәйкесінше, кіріс пен акционерлік қаражат азая түседі.

Төлемділік жүйесін бақылау қаншалықты жетік және тиімді болмасын компанияда әрқашан несиені мерзімінде төлемеген сатып алушылар болады.

Сатып алушылардың мерзімінде төленбеген есептері күмәнді қарыздар болып саналады және шығынға ұшыратады.

Күмәнді қарыздарды есептеу кезінде сәйкестену ережесіне сүйену керек, яғни шығындар сатулардың көлеміне сәйкес болуы керек. Тауарларды несиеге сату барысында компания қарыздың төленбейтіні туралы білмейді. Олардың төлену мүмкіншілігін жою үшін бір немесе бірнеше жыл керек, бірақ осынын нәтижесінде пайда болған шығындар пайда болған уақыт мезетіне сәйкес шығындалғанына көрсетіледі. Сондықтан күмәнді қарыздың шығыны бойынша есептеу периодына болжамданады және бұл шамамен алғандағы көрсеткіштер өтпелі қаржы жылындағы шығынды көрсетеді.

Мысалы: сатудың ең үлкен бөлігін компания несиеге беріп, жылдың аяғында ДҚ 500000 а.б. құрды.

Күмәнді қарыздарды жою Дт 7440 Кт 1290 соммасы 20000.

Кіріс жоғалтулары мен кіріс азаюы үмітсіз қарыздың шығынын есептеу арқылы табылады. Есептеу кезінде жабылмаған ДҚ-ның негізгі себебі болып есептеудегі шығындардың көрсеткішін анықтау саналады.

Жойылмаған ДҚ-ны есептеудің 2 тәсілі бар.

Тікелей жою тәсілі, осы тәсілге сәйкес үмітсіз талаптар 7440 шотына үмітсіз талаптарды анықтау моментінде жойылады.

Резервті тәсіл, осы тәсілге сәйкес қолданудың төленбеген есептерінің күтілетін сомасының бағасы жүргізіледі. Бұл саналған сома есептеуден шығын сияқты және алуға арналған шоттардың айнымалы азаюы сияқты көрсетіледі, бұл периодта қолданыс есептеледі.

Егер кәсіпорында жойылмаған ДҚ-ны өшіру тікелей жою тәсілімен орындалса, онда үмітсіз ДҚ 7440 шоты есебінен немесе осы шоттардан ақшалай қаражат түспеген жағдайда жойылады. Бұл тәсілдің кемшілігі болып үмітсіз ДҚ пайда болу кезінен бастап қана жойылуы саналады.

Сәйкестік принципі қолдану өткен кезде күмәнді ДҚ шығындары сол уақытта ұсталғанды талап етеді. Бұл әдіс кәсіпорында үмітсіз ДҚ пайда болуынын мүмкіншілігі аз болғанда қолданылады.

Резервті тәсіл, күмәнді қарыздарға байланысты шығындар күмәнді қарыздар бойынша резервті құру жолдарымен көрсетіледі. Ол жылдың аяғында ДҚ хаттауының көрсеткіштерінің негізінде құрылады, 1290 пассивті шотында көрсетіледі.

ДҚ ҚЕ күмәнді талаптар бойынша резервті есептеуде болады.

ҚЕ құру моментіне қандай есептердің төленбейтіні белгісіз болғандықтан, болжамдық шығынды білу мүмкін емес.

Күмәнді қарыздарды бағалаудың екі әдісі бар. Күмәнді талаптармен резервті құру кезінде кәсіпорын өз қарауы бойынша есептік саясатта екі әдісі бірін таңдауға және қарастыруға құқылы:

• 
  несиеге толық қолдануынан пайыз әдісі (кіріс пен шығыс туралы есеп)
  
• 
  төлеу мерзімі бойынша ДҚ есептеу әдісі (бухгалтерлік баланс).
  

Несиеге толық қолдануынан пайыз әдісі (кіріс пен шығыс туралы есеп)

Бұл әдістің мәні күмәнді қарыздардың жіберудің толық көлеміндегі пайыз анықтау болады. Қарыз бойынша резервті пайыз анықтау үшін тауардың қолданысқа берілу көлемі мен өткен жылдардағы төленбеген есептер сомасын талдау керек және үмісіз қарыздар сомасы мен қолдану көлемінің орташа пайыз сәйкестігін анықтау керек. Содан кейін алынған пайыз өтпелі уақыттағы қолданыс көлеміне қолданылады және осымен резерв сомасын есептеуге қолданылады.Үлгі. 1 жылға қолданысқа жіберу көлемі 1049 мың. теңгені құрайды. Қарыздың пайыз талдау үшін бес есептік период таңдалған. Қолданудың толық көлемінің күмәнді талаптарының пайыз анықтау кестесі (мың.теңге)
Кесте 3 - Пайыз анықтау

Кезеңдер	Қолдану көлемі	Күмәнді талаптар сомасы	Пайыз
Бірінші	890	19	2,1
Екінші	997	12	1,2
Үшінші	1002	16	1,6
Төртінші	1019	14	1,4
Бесінші	1032	21	2,0
Қорытынды	4940	82	1,66

Бес период ішінде орташа пайыз:

Төлеу мерзімі бойынша шоттарды есептеу әдісі.

Қарызды төлеу мерзімі бойынша күмәнді талаптардың пайыз анықтауында негізделеді. Бұл пайыз анықтау үшін келесі категориялар арқылы алуға арналған есептерді сұрыптау керек:

• 
  төлеу мерзімі келмеген есептер;
  
• 
  1 күннен 30 күнге дейінгі төлеу мерзімді есептер;
  
• 
  31 күннен 60 күнге дейінгі төлеу мерзімді есептер;
  
• 
  61 күннен 90 күнге дейінгі төлеу мерзімді есептер;
  
• 
  90 күннен көп төлеу мерзімді есептер.
  

Үлгі. Хаттау нәтижесінде төленбеген ДҚ мөлшері 700 мың.теңгені құрайды. Төлеу мерзіміне қарай бұл мөлшерді келесідей бөлуге болады:

• 
  бірінші категория - 200 мың.теңге;
  
• 
  екінші категория - 170 мың.теңге;
  
• 
  үшінші категория - 100 мың.теңге;
  
• 
  төртінші категория - 150 мың.теңге;
  
• 
  бесінші категория - 80 мың.теңге.
  

1290 шоты бойынша есеп алуға журнал-ордер № 10 беріледі.

Резервті құру есептерді алу әдісі бойынша төлеу мерзімі арқылы алынған күмәнді талаптар сомасы бухгалтерлік есеп көрсеткішінде есеп беру периодының басындағы құрылған резерв сомасына төмендейді.

Егер төлету шаралары бәрі қолданылса және сәтсіз болса, онда бухгалтерлік есепте саналатын үш жыл өткен соң ұзақ мерзімді ДҚ-ны кәсіпорын жоюы мүмкін. Ол күмәнді талаптар бойынша құрылған резерв, период шығыны немесе несиеге берілген тауар сатылымының шығыны арқасында жойылады және екі жыл ішінде баланстан кейінгі есептерді ескеру керек.

ДҚ тауар қорының айырмашылығында - бұл төлемнің түсуіне бірінші қадамы. Бірақ ақырғы уақытта осы «қысқа қадам» жасалынбай қалуда.

Сатып алушыдан сатушыға жүргізілетін акцептсіз қарыз төлемі мүмкін болмайды, себебі өзара есеп алысудың негізгі түрі акцептсіз ретте қарастырылған, яғни сатып алушының келісімі бойынша.

«Вексельді үндеу» ҚР заңындағы міндеттерін орындамау жағдайлары көп болғандықтан, келісім - цессия - міндеттемеде ымыра талабы түрінде қарастырылған.

«Цессия келісімі» (латын тілінен саззю - ымыра) нормативті - құқылы құрал болып табылады. Ол төленбейтін төлемдер мәселелерінің шешімінде кеңінен қолданылады. Цессия келісімі бойынша бір заңды тұлға (цедент) талап ету құқығын қандай міндеті болмасын (тауарды жеткізу, істелген жұмыс үшін төлем және т.б) басқа заңды тұлғаға (цессионарийге) толық немесе жартылай көлемде береді.

Көп таралған түрлердің бірі компаниямен факторингтелген ДҚ сатылуы болады. Факторингтік компания - бұл белгілі бір қаражатқа кәсіпорыннан ДҚ-ды сатып алатын қаржылық компания немесе банк. Ол қарызды тікелей тауарды сатып алушылардан тартып алады.

1.3 Қорлар есебі (ҚЕХС 2)
Тауар - материалды қорлар - мындай түрдегі активтер:

• 
  сатуға арналған дайын өнім тауары, сонымен қатар жолдағы тауарлар жатады;
  
• 
  өнімділігі, жұмысы мен қызмет бітпеген;
  
• 
  шикізат, материал, сатып алынатын жартылай фабрикаттар және олардың қосалқы бөлшектері, конструкциялар мен бөлшектер, отын, ыдыс және оған материалдар, керекті бөліктер мен басқа материалдар қорлары;
  

Өзіндік құн. ТМҚ тұрады:

• 
  ТМҚ сатып алудағы шығын, оған сатып алуға кеткен жеңілдіктерді, территориядан өтуге кететін шығынды, фрахт құнын (тиеу-түсіру шығынын және жолдағы тауарды сақтандыруға кеткен транспорттық шығын) санай отырып сатып алу құны кіреді;
  

• 
  өндіруге кеткен шығын, дайын өнімді өндіруге байланысты. (төлем, есептен шығару);
  
• 
  басқа шығындар.
  

Периодты ТМҚ. Периодты есеп жүйесін қолданған ккезде жыл ішіндегі ТМҚ есебі жүргізілмейді. ТМҚ фактілік барын қорларды хаттау нәтижесінде анықтайды, ол периодты өткізіліп отырады. ТМҚ қолданылған өзіндік құны инвентаризация аяқталмағанша анықталмайды, өйткені жіберілген ТМҚ өзіндік құнын есептеу өрнек бойынша шығарылады.

Есептік период басындағы қалдық қосу ТМҚ түсуі алу есептік период соңындағы ТМҚ қалдығы тең жіберілген ТМҚ өзіндік құны.

ТМҚ периодты есептеу жүйесінде қазіргі уақытқа ТМҚ белгілі бір түрлерінің мөлшерін детальды жазбасының жоқ болуы негізгі кемшілігі болып саналады.оларды көбінесе көтерме-бөлшектік саудалы кәсіпорындарда, біркелкі өнімді шығаратын өндірістік кәсіпорындарда және шикізат пен материалдар ассортиментін өздерінің өндірісі үшін қолданылады.

Бұл әдіс барысында «Тауарды сатып алу» есебі қосымша ашылады. Период аяғында қорлар сальдосы қолдануға дайын ТМҚ өзіндік құнын анықтау үшін қосылады.

Әр айдың аяғында инвентаризациялау жүргізіледі. Көптеген кәсіпорындар үзіліссіз есептің модифтіжүйесін қолданады. Бұл әдіс арқылы қорлардың мөлшерлік көрсеткіштерінің үлкеюі мен азаюы белгіленеді. Ол қордың деңгейін анықтауға мүмкіндік береді.

Есептің үзіліссіз жүйесі. Есептің үзіліссіз жүйесінде периодты есепте қолданылатын шығынның түсуі мен шығуының уақытша есебі ТМҚ баланстық шоттарда көрсеткіштері жүргізіледі. Мұндай жағдайларда үзіліссіз есепте жүйесі қолданылмайды:

• 
  басқаларға сату немесе өндірістік шикізаттарға тауар сатып алу қоры сатып алу шотында емес, ТМҚ шотында дебеттеледі;
  
• 
  тасымалдау шығыны, резервті сатып алуға қайтарым және жеңілдіктер «Қорлар» есебінде көрсетіледі;
  
• 
  -өзіндік құн сатылымы әр сатуда расталады.
  

• 
  арнайы сәйкестік тәсілі;
  
• 
  орташа өлшенген құндық тәсіл;
  
• 
  бірінші тауарлар бағасы арқылы қорларды бағалау тәсілі.
  

Сәйкестіктің арнайы тәсілі ТМҚ өзіндік бірлігінің есебін болжайды. Ол көбінесе арнайы тапсырыстар мен жобалар үшін ауысымды және жасамды болып келмейді. Бұл тәсіл партия арқылы қорлар есебін құрастыру мүмкін болғанда қолданылады. Осы мысалда 8100 дана қалдығын болжамданған, 6 кестеде көрсетілген.

Осыдан ай ішіндегі шығындалған материалдар құны 281000 теңге (47500-18500).

Орташа есептелген құн тәсіл. Осы тәсілбарысында материалдық қорлар құны - ай басындағы бар қордың орташа құны және осы айда түскен ТМҚ құны.біздің мысалымызда материал бірлігінің орташа құны 20 теңге 65 тиын (475002300) болады, ай ішінде шығындалған материал 28910 теңге (2300-8100)=1400 20,65.

FIFO тәсілі - бірінші түскен тауар бағасы бойынша қорларды бағалау тәсәлә. Бұл тәсіл болжаумен негізделген, алдымен қорлардың фактілік өз құны шығындалған материалдарға енгізілуі тиіс. Ай аяғында қордың өз құны ақырғы жеткізілген тауарға сәйкес келеді, ал олардың сатылғандары бұрын жеткізілгендерге жатады.

Ай аяғында 8100 бірлік қалдық былай бағаланады: 4 партия 20022 = 4400, 3 партия 60020=12000, 2 партия 100*23=2300.

Қор шығын 1400 (18700) 47500-18700=28800 тең болады.

Қорларды бағалаудың тәсілдерін салыстыру 7 кестеде көрсетілді.
Кесте 7 - Қорларды бағалаудың тәсілдерін салыстыру

Көрсеткіштер	Сәйкестендірудің арнайы тәсілі	Орташа құн тәсілі	FIFO тәсілі
Үлкен кіріс	30000	30000	30000
Қорлар шығыны бірлік мөлшері құны, теңге	1400 281000	1400 28910	1400 28800
Ай аяғындағы қорлардың қалдығы бірлік мөлшері құны, теңге	8100 18500	8100 18580	8100 18700
Сатудан кіріс	1000	1098	1200

Әр тәсілдің айырмашылықтары мен кемшіліктері бар және ешқайсысы ең қолайлысы және жетік деп қарастырылмайды. Бағаның тәсілін таңдау оның Балансқа, Есепке, қаржылық нәтижелерге, салықтық есепке әсеріне байланысты болады. FIFO тәсілі көбінесе Балансты құру үшін қолайлы, себебі есептік периодтың соңында қорлардың бағасы өтпелі бағаларға жақын болады. Осылайша кәсіпорын активтеріне нақты боп көрінеді. Сонымен қатар, тәсілді таңдау кезде есептелетін салықтың көлеміне жақсы әсер етуін ескеру керек.

Кәсіпорында бағаның есептеу тәсілдерін таңдау мүмкіншілігі бар, ол жылдан жылға қолданылуы тиіс. Салмақты негіздер пайда болғанда кәсіпорын таңдалған тәсілді жылдық есепте жаңа тәсілге өзгеруінің себептерін және өзгерту жолы бойынша өзгертуге құқығы бар.

Материалдарды синтетикалық есептеу.

Барлық материалдардың қорларының тәсілдерінің есебі негізгі, активті, инвентерлы 1300 «Қорлар» шотында жүргізіледі. Бөлімшелер құрамына келесі синтетикалық есеп кіреді:

• 
  1311 шикізат пен материал;
  
• 
  1312 сатып алынатын жартылай фабрикаттар, қосымша бұйымдар, конструкциясы мен бөлшектері;
  
• 
  1313 отын;
  
• 
  1314 ыдыс;
  
• 
  1315 қосымша бөлшектер;
  
• 
  1316 басқа материалдар;
  
• 
  1317 өнделуге жіберілген материалдар;
  
• 
  1318 құрылыс материалдар.
  

Шоттарда көрсетіледі:

• 
  жеткізушілердің акцепттелген есептік құжаттарына сәйкес түскен материалдардың құны қоймаға жіберілген;
  
• 
  есепсіз құжаттармен түскен материалдарды жазу (фактураланбаған түсулер) есептік құжаттарды алғанға дейін келісілген баға бойынша құжаттар түскен соң бұрында есепке алынған материалдардың құны қарастырылады және түскен материалдардың құны бір уақытта көрсетіледі. Жеткізушілерден түскен құжаттарға сүйене отырып ай аяғында түспеген материалдар жол үстінде қалып қойғандар немесе төленген есептік құжаттар бойынша жеткізушілерді қоймасынан шығарылмағандар есепке алынады (келесі ай басында есепке түскен материалдар қарастырылады).
  

Кесте 8 – ТМҚ бойынша корреспонденциялар