Глоссарий (негізгі терминдер, анықтамалар). Бұл оқу-әдістемелік құжаттар жиынтығында мына негізгі терминдер мен анықтамалар пайдаланылған. Оларды студент оқу семестрі бойы зерделеп, білуі қажет. Адсорбция

ПӘННІҢ ОҚУ - ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ

ОҚУ- ӘДІСТЕМЕЛІК ҚҰЖАТТАР ЖИЫНТЫҒЫ

Семей, 2015

Мазмұны

1. Глоссарий

2. Дәрістер

3. Практикалық сабақтар

4. Білім алушылардың өз бетімен орындайтын жұмыстары

1. 
   Глоссарий (негізгі терминдер, анықтамалар).
   

Дифферон -

Филогенез -

№ 1 дәріс тақырыбы – КІРІСПЕ.

Ертеден цитология және гистология (ЦГ) пәнi құрылымды зерделейтін морфологияға кiрдi.

Цитология жалпы және арнайы деп, екiге бөлiнедi. Жалпы цитология - организмге тән жасушалардың жалпы құрылым, қызмет қасиеттерiн зерттейдi. Арнайы цитология - нақты ұлпалар, ағзалардағы жасушалардың даму, тiршiлiк әрекеттерi мен атқаратын қызметiне тән арнайы сипаттамаларын қарастырады. Жалпы цитология пән алдында баяндалады, арнайы цитология жалпы және арнайы гистологиямен бiрге оқылады. Ол жасуша құрылымын, өтетiн физиологиялық процестерге қатысуын, реттеу жолдарын, құрамбөлiктер өндiруiн, орта жағдайына орай жасушалар бейiмделуiн, түрлi әсерлерге реакция жасауын, жасушаның дерттанулық өзгерiсiн зерттейдi.

1959 ж. орыс ғалымы В.Я. Александров “жасуша - өте күрделі тірі жүйе, өзара бір-бірінен ажырамастай байланысқан, маңызды 2 бөліктен: цитоплазма мен ядродан тұрады” десе, қазір – “жасуша - өте күрделі тірі жүйе, ол өсімдіктер мен жануарлар организмдерінің негізгі құрылым бөлігі бола тұра, өзін - өзі жаңарту, өзін - өзі реттеу және өзін - өзі өндіру қасиеттері болады”.

Сонымен, жасуша – тарихи ұзақ даму нәтижесінде пайда болған өсімдіктер мен жануарлар организмінің құрылысынан микроскоппен ғана көруге болатын, белгілі қызмет атқаратын негізгі түр (форма). Жасушалардың түрі (дөңгелек, ұршық, жұлдыз, призма тәрізді, сопақша, т.б.) атқаратын қызметіне тығыз байланысты, өте көп болғанымен, олардың жалпы құрылымы, құрамбөлiктерiнiң құрылысы ұқсас болып келедi. Жасушалар ұлпаларды құратын ең басты бiрлiк.

Гистология (грек. - ұлпа, -iлiм) - организм онтогенезi, филогенезiнде әртүрлi ұлпалар дамуын, оның микроскопиялық құрылысын, тiршiлiк әрекеттерiн, орналасу орнын, жiктелуiн, ұлпалар құрылым - қызмет бiрлiгiн қалыптастыратын, әрі жасуша диффероны () өзара байланысын зерттейтiн биологиялық ғылым. Жалпы гистология ұлпалар тобының негiзгi қасиеттерiн, арнайы - ағза құрамындағы ұлпалар құрылысын, қызметiндегi ерекшелiктерiн, өзара iс-қимыл жасауын зерделейдi.

Ұлпа ұғымын, алғашқы ұлпалар жiктелуiн ХVIII ғасырдың соңында француз ғалымы Биша Мари Франсуа Ксавье берiп, организм ұлпасының 21 түрiн атап жазды. «Гистология» атауын Биша емес, ол өлгеннен кейiн 17 жылдан соң немiс ғалымы Карл Мейер бердi.

Қазiргi кезде қабылданып, кең тараған бiрiншi жiктелудi ұлпалар құрылымы мен қызмет негiзiне сүйенiп, 1857 ж. фон Ф. Лейдиг, Р. Келликер ұсынды. Бұл жіктелу организмде төрт: эпителий, дәнекер, бұлшықет, жүйке ұлпалар тобын ажыратады.

Екiншi жiктелу онто-, филогенез процесстерiнде ұлпалардың шығу тегiне негiзделiп Н.Г. Хлопин, В.П. Михайлов әзiрлеген ұлпалардың гистогенетикалық жiктелуi.

Қазақстанда гистологияның жүйелi зерттелуi АЗМИ (1929), МИ (1931) гистология кафедраларында басталып, кейін ғылыми-зерттеу, басқа институттарда, кафедраларда жүргiзiлдi.

ЦГ пәнiн оқып, көп жасушалы организмдер көптеген бiр түрлi жасушалардан белгiлi заңдылықпен жаңа құрылым бiрлiгi - ұлпа, одан - ағзалар, бiршене ұлпалар - ағзалар жүйесiн, соңында жүйелер бiрiгiп тiрi - адам, жануарлар, өсiмдiктер организмдерiн құрастыратынын меңгерiп, оның iшiнде жануарлар организмi құрылысын жасуша, ұлпа, ағза деңгейлерiнде жете зерттеу арқылы таңдаған мамандық бiлiмiнiң ойдағыдай қалыптасуын бiлесiздер.

Пәннiң мақсаты: организм тiршiлiгiнiң әр деңгейiндегi құрылым жүйесi (жасушалық, ұлпалық) мәнiн айқындау; тiршiлiк әрекеттерiн (зат алмасу, қуат, ақпарат) басқаруды меңгеру; биология бакалавры iс-қимылында организм, ағза, ұлпа, жасушалар және электронды микроскопта көрiнетiн элементтердiң күрделi, кешендi зерделеу әдiстерiн қолдану дағдысын, шеберлiгiн игеру; тек түзiлiстердiң құрылысы, қызметi, тiршiлiк әрекеттерiн бiлу ғана емес, онымен қоса, өзара байланысы, даму жолы заңдылықтарын ашып, оны қалаған бағытта өзгертiп, жаратылыстану ғылымының табысты дамуына көмектесу.

Пәннiң алдында тұрған мiндет тек теориялық бiлiмдердi тереңдету емес, оның табыстарын әр салада (iштегi төлдi ауыстыруда, тек инженериясында) пайдалану; тiршiлiктегi жүйелер құрылымы (жасуша, ұлпа, ағза, жүйе және организм) деңгейiн анықтау; тiршiлiк әрекеттерiн (зат алмасу, қуат, хабар) басқаруды меңгеру; маманды iс-тәжрибеде организм, ағза, ұлпа, жасуша және субмикроскоптық құрылымдар зерттеудiң күрделi, кешендi әдiстерiн қолдана бiлуге үйрету, дағдысын дамыту жатады.

ЦГ дамуы физика, химия, математика, кибернетика жетiстiктерiне және зоология, анатомия, физиология, биохимия, басқа кәсіптендіру пәндерімен тығыз байланысты.

Пәннiң тарихын - микроскоппен көруге дейiнгi, микроскоппен көру және қазiргi замандағы деп бөледi. ЦГ пәнін жетік білу биология бакалаврына тірі және өлі табиғаттағы болып жатқан құбылыстар мен процестерді біліп, табиғатты тиімді пайдалануға мүмкіндік береді. Қазір Қазақстанда биотехнология әдiсi кеңiнен дамуда. Ол үшiн әртүрлi биологиялық белсендi заттарды түзуге түрлi-түрлi микроорганизмдер, себiндi тiндер пайдаланылады. Себiндiдегi жасуша мен ұлпалардың жүрiс-тұрысын, тiршiлiк әрекеттерi мен белсендi заттарды түзуге әртүрлi себепшарттар әсерiн зерттеудiң биологиялық және басқа салаларда маңызы өте зор.

Жасушалық инженерия - дене жасушаларына будандастыру әдiсiн қолдана басталуымен немесе екi әртүрлi жасушалардың ұлпа себiндiсiнде қосылуынан пайда болды. Ол үшiн жасуша жарғағын бiраз бұзады. Бұрын мұндай бүлiнудi Сендая вирусы тудыратын, қазiр оны химиялық заттар әсерi бередi. Сондықтан организм жасушаларының әр, тiптi алыс түрлерi қосыла алады. Мұндай жасуша - гетерокарион жасушалары. Жасушаның жарғағына, қаңқасына түрлi заттарды қолданып, өте күрделi қисындастырулар - жеке ядро, ядросыз жасуша, ядроны бiр жасушадан екiншi жасушаға егу, көшiрiп отырғызу жүргiзiлуде. Ол жеке жасушада емес, бiрден миллиондаған жасушаларда жасалады. Өкiнiшке орай, бұл тәсiлдi жануарлар жасушаларына қолданғанмен жетiлген организм алынбайды. Оны өсiмдiктерде қолдану өте пайдалы. Өсiмдiк жасушаларына егу кеш басталғанымен, ерекше ферменттер көмегi арқылы өсiмдiк жасушалары тығыз жасұнық қабығынан айыру мүмкiн болды. Ол қабықсыз жасушаларды (протопласты) егу, будан алу, бөгде ДНҚ енгiзу болатындығын көрсеттi. Бұл инженерия жасушаны құрастыру, будандастыру, қайта жаңартуға негiзделген. Жасушалық инженерия көмегiмен әр түрлер геномдарды қосуға болады. Қазiр жануарлардың дене жасушаларын организмнен тыс өсiруде көптеген тәжiрибе жиналып, қолайлы орта, өсiру тәртiбi әзiрленiп, оларды төменгi температурада ұзақ сақтау тәсiлi меңгерiлдi. Жасушалық инженерия көптеген биология проблемаларының iлiмiн шешуде қолданылады. Бүгiн алғашқы ұрықты бөлу әдiсi кең пайданылады. Зерттеушiлер бұл әдiстi ұрық дамуының кейiнгi сатыларында (морула, бластоциста) жүргiзуде. Алғашқы ұрық жасушаларының ұйысуы әдiсi, әр ата-ана екi бүтiн ұрығын немесе оның кесек бөлшектерiн қосып, төрт ата-ана сапасы бар жануар алу мүмкiндiгiн туғызды. Мұндай жануарды жасанды деп атайды. Түр аралық (қой-ешкi), тұқым аралық жасанды жануарлар алынды.

Цитогенетика жетiстiктерiне жыныс анықтау әдiсi жатады. Алғашқы ұрық тiн кесiндiлерiн зерттеу (биопсия) жолымен алынған жасушалардың жыныс хромосомаларын ұқсастандыру әдiсi пайданаланды. Зертханалық малдың бiр немесе екi пронуклеусiн алу әдiсi қолданылып, жасушада неше түрлi қол әрекетiн жасау қамтамасыз етiлуде. Бөкен ұрығын бiр түрiнен екiншiсiне ауыстырып қондыру iске асты. Түр аралық ауыстырып қондыру қара мал, қой, жоғалып бара жатқан ешкi түрiнде табысты өттi. Қазiр бiр ғана ұрықтанбаған жұмыртқаклеткасының (партеногенез - грек. бұзылмаған, даму) бөлшектенуiн туғызатын себепшарттар зерделендi. Жетiлуге бағытталған жұмыртқа клеткасын қалыптастырудағы мейозды тежеп, организмде вегетативтiк өскiн көбеюiн туғызады. Ол кейбiр балықтарда кездеседi. Iрi қара мал, шошқа, қой, басқа сүтқоректiлердi сұрыптауда бұл әдiстің болашағы зор.

Жануарлар жасушаларының қосылуы моноклондық антиденелердi алуға мүмкiндiк бердi. Төтемелiлiктi (иммунитеттi - иммуноглобуллин, антидене) анықтайтын белок молекулалары лимфоциттерде түзiлiп, олардан қанға бөлiнедi. Әр лимфоцитте иммуноглобулиннiң тек бiр түрi ғана түзiледi. Ол организмге түскен бөгде белоктiң (тегiжат) белгiлi бiреуiмен байланысып, оны әсерсiздендiредi. Лимфоциттер көбеюi ұлпа себiндiсiнде жүрмейтiндiктен белгiлi антиденелердiң мол санын алу мүмкiн болмады. Қазiр бұл кедергi жойылды. Егерде лимфоциттi жылдам бөлiнудегi обыр жасушамен қосса, онда екi ата-ана қасиетi бар будан құрылады. Одан жылдам бөлiнiп, антиденелердiң бiр түрiн түзетiн жасуша өскiнi (клон) пайда болады. Бiр лимфоциттен алынған клон (гибридома деп аталады) қандай да болмасын бiр белокқа (тегiжат) қарсы бiр антидене түрiнiң қажеттi санын алуға мүмкiндiк бередi. Мұндай бiр лимфоцит клонынан алынған, тек бiр белокпен байланысқан антидененi-моноклондық антиденелер деп атайды. Қазiр олар тек ғылыми-зерттеуде емес, медицина, басқа салаларда кең қолданылуда. Егер моноклондық денелердi химиялық жолмен қандайда болмасын таратушыға «тiксе», мысалы, полимерге, онда ол иммундысорбент болып, қандайда болмасын «кiр» қосындыдан белоктың тек бiр түрiн жылдам шығарып алады. Медицинада моноклондық антиденелер көмегiмен кейбiр ауруларды, оның iшiнде қатерлi iсiктердi ерте, жылдам нақтамалайды.

1.Бет. 3-12., 5. Бет. 3 – 18., 6. Бет. 3 – 10., 7. Бет. 3 – 14., 11. Бет. 3 – 22.

№ 2 дәріс – Клеткалық теория. Эукариотты және прокариотты жасушалар.

Жалпы сұрақтары: Клеткалық теорияның қалыптасу тарихы, басты жағдайлары. Организмдер құрылысындағы жасушалардың ерекшеліктері, айырмашылық белгiлерi, түрлерi және тiршiлiк әрекеттерi.

Дәрістің қысқаша жазбасы. Өте көне заманда да өсімдіктер, жануарлар, тіпті адамның өзі ұсақ бірліктерден тұрады – ау деген ой, ұғым болды. Әр дәуірде бұл бірліктер әртүрлі аталды. Мысалы, оларды Демокрит – атом; Аристотель – дененің біркелкі, біркелкі емес бөліктері; Гиппократ пен Гален – алғашқы 4 сұйықтар: қан, сілекей, қара және сары өт; Окен – органикалық кристалдар немесе инфузорий және т.б. деп атады. Бірақ бұлардың бәрі ой қортындылары еді.

Тек микроскоп жасалуынан кейін ғана денелердің элементті бірліктерден тұратынына ғалымдардың көзі жетті. 19 ғасырдың 30 жылдарында жануарлар мен өсімдіктердің құрылысы жөнінде көптеген микроскоптық материалдар жиналып, өсімдіктер жасушасының негізгі бөлшектері: ядросы мен цитоплазмасы белгілі бола тұрса да, жасушаның организмдегі маңызы жете айқындылмаған еді, ғалымдар жасушаның өрбуі жөнінен бейхабар болатын.

М. Шлейден 1838 ж. өсiмдiк организмi клеткалық агрегат деп пайымдап, жасуша ерекшеленбеген заттан түзiлетiндiгiн дәлелдеп, бұл үрдiсте ядро маңызды рөл атқаратындығына назар аударды. Ол жасушаның құрылуы тек ядролық затқа байланысты екендiгiн көрсеттi. Т. Шванн хайуанаттар организмiн зерттеуде М. Шлейден тұжырымын басшылыққа алып, хорда және шеміршек ұлпаларының құрылысын, дамуын жан-жақты зерттеп, өзiнiң және басқа да зерттеушiлердiң қорытындыларын сараптай отырып, жасушаның түзілу процесінде ядроның атқаратын қызметі өсімдіктер мен хайуанаттарда біркелкі екендігін анықтады.

1839 ж. ол “Өсімдіктер мен жануарлардың дамуы, олардың құрылысындағы ұқсастықтар туралы микроскоптық зерттеулер” атты еңбегінде жануарлар ұлпасы өсімдіктердегі сияқты жасушадан тұратындығын көрсетіп, жария етті. Сөйтіп атақты клетка теориясын жарыққа шығарды. Бұл ілім барлық организмдер өте ұсақ құрылым бірлігі – жасушалардан құрылатынын, олардың іріктелген тобы организмде белгілі қызмет атқаратынын дәлелдеді. Жаңа жасуша тек басқа жасуша екіге бөлінгенде ғана пайда болатыны баяндалды. Атаулы жаңалық табиғаттану ғылымдарында бұрын-соңды болмаған ұлы жетiстiктердiң бiрi едi.

Клетка теориясы дамуын 5 кезеңге: ХIХ ғасырға дейiнгi; ХIХ ғасырда теорияның пайда болуы; теорияның ХХ ғасырдың ортасына дейiнгi дамуы; ХХ ғасырдың ортасындағы теорияның дағдарысы; теорияның қазiргi күйi деп бөлуге болады.

Клетка теориясының өмірге келуі 18 ғасырда басталған микроскоптық зерттеулердің өріс алуына, өзара байланысты пәндердің дұрыс бағытта дамуына жол ашты. Организмнің жасушалық құрылысы белгілі болысымен – ақ, жасуша жөніндегі түсінік кеңейді. Жасушаның сыртқы қабығын негізгі құрылысы деп есептеу тоқтатылып, жасуша протоплазмадан құралған, ішінде ядросы бар тірі дененің бөлігі екендігі, жасушаның бөлінетіндігі анықталды. Дегенмен де алғашқы кезде бұл процесті ядро мен протоплазманың жай екіге бөліне салуы деген теріс түсінушілік болғандығын есте сақтауымыз керек.

Клетка теориясының мына кемшіліктері бар: 1-ден, бұл ілім сыңаржақты дамытылып келді. Жасуша еш уақытта өзгермейді деп танылып, шығу тегі дамытылмады; 2-ден, жасуша құрылысының күрделі екендігі мойындала отырып, көп клеткалы организмдердің жасушалары өз бетімен тіршілік етеді деген, мүлде қате пікір пайда болды. Жалпы, тіршілікке және организмге тән қасиеттер жасушаға таңылып, ол бөлінбейтін тіршілік элементі болып есептелінді. Мұндай жасушалар жөніндегі түсінік организмнің бір тұтастығын дәлелдеуге қиындық келтірді. Ақырында, материядан тыс “тіршілік күшті” мойындауға әкеп соқты. Бұл ілімге қарсы шығушылар организмнің жасушалардан құралатындығын мойындамады. Оған, ол кезде себебі толық анықталмаған, организмде жасушааралық заттардың мол болуы, ет талшықтары жасушасыз құрылымнан тұратыны, сүтқоректілер эритроциттері жетілген кезде ядросыз болатыны басты шарт ретінде алынып, дәлелденді. Бұл ілімге сын көзбен қарайтындар, ілімнің мәнін дұрыс түсінбеді, әрі 19 ғасырда, 20 ғасырдың бас кезінде организмнің жасушалық құрылысы өрескел механикалық көзқарасқа әкеп соқты. Ол идеализмге қосылмай тұра алмады.

Қазіргі кезде ғалымдардың еңбектері тұжырымдалып, жасушаның құрылысы, тіршілік әрекеттері, дамуы, маңызы толық айқындалды. Сондықтан:

1) барлық организмдердің құрылыс негізі жасуша екені, оның өзі әр түрлі болғанымен, оларға тән жалпы құрылымы бір және ол жасушаның бөлінуі арқасында пайда болады;

2) жасуша тіршіліктің негізгі түрі болғанымен, ол жалғыз емес, оның жасушаға дейінгі түрлері (бактериофагтар, вирустар) кездеседі, ал көп жасушалы организмдерде – жасуша аралық заттар, талшықтар мол болады;

3) жасуша – күрделі құрылымды, өзінің тарихи даму процесі бар. Ол кезінде органикалық заттардың қарапайым түрінен пайда болған;

4) Жасушаның жеке даму жолы бар. Онда ол өзгеріп, дамиды және өзіне тән жаңа қасиет тауып ала алады;

5) жасуша – көп жасушалы организмнің бөлігі, сондықтан оның дамуы, түрі, атқаратын қызметі организмге тығыз байланысты болып келеді.

Барлық тірі организмдер жасушалардан тұрады. Олар біржасушалы (бактериялар, қарапайымдар, көптеген балдырлар, саңырауқұлақтар) және мыңдаған жасушалардан тұратын көпжасушалылар (көптеген өсімдіктер, жануарлар) деп бөлінеді. Олардың түрлері қарапайым шар тәріздіден (біржасушалылар, бактериялардың ішіндегі – кокколар) тіпті таңғажайыпқа дейін болады. Микрококкалардың диаметрі 0,2 мкм, жүйке жасушасының ұзындығы 1 м, ал өсімдіктердің сүтжолы тамыры бірнеше метрге жетеді.

Тiрi организм құрылысының ең ұсақ құрылымы, қызмет бiрлiгi, басты негiзi - жасуша. Олар:

прокариотты ядросының айналасында-жарғағы болмайды, хромосомалары цитоплазмамен тiкелей байланысады. Цитоплазмасында - митохондрийлер, хлоропластар кездеспейдi, рибосомалар мөлшерi кiшi болады. АТФ түзілуі (синтезі) плазмалық жарғақта өтеді. Онда жалғыз сақина тәрізді бактериалды хромосома сақталады. Мейозбен бөлiнбейдi. Оларға-бактериялар, актиномицет, көк-жасыл балдырлар, вирустар жатады;

эукариотты - толық, ядролы, кейбір бір, көп жасушалы өсімдіктер, саңырауқұлактар, малдар организмдеріндегі жасушалар;

әртүрлi - қарапайым домалақтан таңқаларлыққа дейiнгілер;

дене - көбеюден басқа қызметтердi толық атқаратындар; әдетте қосарланған (диплоидты) хромосома жиынтығы болады;

жыныс жасушалары (аналықта-жұмыртқаклетка, аталықта-сперматозоид - дара (гаплоиды) хромосома жиынтығын сақтайды) деп бөлiнедi.

Жасушалардың бәрiнде:

iшiн сыртқы ортадан, көршi жасушадан бөлiп тұратын сыртқы қабығы (плазмолемма, плазмалық жарғақша (грек. - iркiлдек сұйықтық; лат. - жарғақ);

iшкi тiрегiн түзетін құрамы - гиалоплазмасы (грек. - шыны; матриксi - құрылысы әр тектi);

тұрақты, тұрақсыз қосындылары бар - цитоплазмасы;

хроматин (грек.- түс), ядрошық, қабық (кариотека - грек.- ядро, - қабық), шырын (нуклео-, кариоплазма, кариолимфа), белоктiк негiз сақталатын - ядросы болады.

Саңырауқұлақ және жануарлар жасушаларында пластидтер болмайды.

Бактериялар, саңырауқұлақтар және өсімдіктер жасушаларының әртүрлі заттан түзілген қабырғасы болады. Олар бактерияда – мурсин, саңырауқұлақта – хитин, өсімдікте – целлюлоза деп аталады. Бұлар полисахаридтер.

Жасуша қабырғасы мына қызметтерді атқарады: жасушаның механикалық беріктігін, тіректікті қамтамасыз етеді; жеке жасушаның ғана емес бүкіл өсімдіктің де механикалық тіректігін қамтамасыз етеді; кейбір жасуша қабырғасында қоректік заттар қоры сақталады; жасуша қабырғасындағы тамырлар бүкіл өсімдікке заттарды тасымалдауға бейімделген; эпидермистің сыртқы қабырғасы балауыз (воск) тәрізді кутиннен тұрады да, ол судың шығынын азайтып, өсімдікке ауру қоздыратын бактериялардың түспеуін қамтамасыз етеді.

Жасуша қабырғасының астында плазмалық жарғақ және тұрақты, тұрақсыз қосындылары бар цитоплазма болады. Онда бір, кейде бірнеше ядролар орналасды. Жалпы жануарлар мен өсімдіктер жасушаларының құрылысы ұқсас болады. Өсімдік жасушаларының ерекшелігі сол, онда пластидтер және көпіршіктер сақталады.

Пластидтер тек өсімдік жасушаларына тән тұрақты қосындылар, қос жарғақпен қоршалған, 3 топқа бөлінеді:

хлоропластар – құрамында хлорофиллдер, каротиноидтары болады. Бұл пигменттер күн сәулесі әсерінен өсімдік жасушаларында органикалық заттардың түзілуін қамтамасыз етіп, өсімдік жапырақтарында көп болады;

хромопластар – органикалық заттарды түзбейді, бірақ олар қызыл, қызғылт сары және сары пигменттер сақтап, боялатын пластидтер. Хромопластар өсімдік жасушаларының ұрығында, гүлдерінде көп болады және ашық түске боялатындықтан жануарларды өзіне қызықтырып, тартады;

лейкопластар – түссіз пластидтер, пигменттері болмайды. Лейкопластар жасушалардың жас жапырақтарында, дәнінде, түбірінінде (тамырында) өте көп болады.

Өсімдік жасушаларындағы көпіршіктер үлкен, жасуша ортасында орналасады, қабырғасы бір қабатты жарғақтан тұрып, тонопласт деп аталады. Көпіршік ортасы сұйықпен толып, жасуша шырыны деп аталады. Көпіршік құрамында су, минералды тұздар, қант, оттегі, көмірқышқыл газ, органткалық қышқылдар, бояутектер (пигмент) және тіршілік әрекеттерінің қалдықтары болады.

Көпіршіктер мына қызметтерді атқарады: осмос жолымен су тонопластан жеңіл өтеді. Ол кезде орталық көпіршік созылғандықтан цитоплазма жасуша қабырғасына жылжиды, ал ішкі қысым жасуша түрін сақтап тұрады; кейде көпіршікте әр түсті бояутектер болады. Олар өсімдік ұрығын, гүлін әр түске бояп, жануарлар назарын өздеріне тартады, дәнді тозаңдатады және таратады; кейде өсімдік көпіршігінде ас қорыту ферменті сақталады, тіршілікте лизосома тәрізді қызмет атқарады, ал жасуша өлсе, онда көпіршікті бұзып, ерітеді; көпіршіктерде тіршілік қалдықтарының қоры жиналады, шөпқоректі жануарларды үркітеді.

Организмде жасуша туындылары жасушасыз құрылымдарда кездеседi. Оларға - симпластар (грек. - бiрге, - жасалған; остеокласт, трофобласт сыртқы қабаты, қаңқалық бұлшық ет талшығы), синцитийлер (грек. - бiрге, - жасуша; даму жолындағы сперматозоидтар), жасушааралық заттар (коллаген, эластин, аргирофильдi талшықтар, аморфты зат), өз қызметiн аяқтап, ендi оны жалғастыра алмай, басқа қызметке бейiмделе бастаған жасуша туындылары (эритроциттер, қан тақташалары, эпидермистiң мүйiздi қабаты, шаш, тырнақтар) жатады.