Гуманитарлық-заң, аграрлық факультетінің мамандықтарына арналған

ОҚУ- ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ

Семей

Мазмұны

2 Сабақтар

3 Практикалық сабақтар

4 Студенттердің өздік жұмыстарының тақырыптары

5 Пәннің оқу-әдістістемелік картасы

6 Оқу-әдістемелік әдебиеттермен қамтамасыз етілу картасы

Мәтінді асықпай, түсініп оқыңыздар.

Мәтінге күрделі жоспар құрыңыздар.

Жоспарды басшылыққа ала отырып, қысқаша мәтінге конспекті жасаңыздар.

Ата өнерін баласының қууы, оны мирас етуі ежелгі ел дәстүрі болған. Қазақ халқының өмірінде жеті атасына дейін мергендік, аңшылық, күйшілік, емшілік өнерді қуып өткен адамдар жиі кездеседі. «Атадан ұл тумас болар ма, Ата жолын қумас болар ма» деген мақал да сол пікірдің айғағы.

Аталары балалары мен немерелеріне ертегі, аңыз-әңгіме, мақал-мәтелдер айтып беріп, шешендікке, тапқырлыққа тәрбиелеген. Мысалы, Абай Құнанбаев, Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин, Мұхтар Әуезов сияқты ұлы ақын-жазушылардың немесе Төле би, Қаз дауысты Қазыбек, Әйтеке сияқты ел билеуші шешендердің жастайынан елдің салт-дәстүрлері мен заңдарын, аңыз-әңгіме мен өлең-жыр, мақал-мәтелдерін жаттап жадында сақтап, көп білуі - әкелері мен аталарының әсері екені сөзсіз. Көпті көрген қариялар – отбасының, ауыл-аймақтың үлгі тұтар тұлғасы, тәлім-тәрбие мектебі сияқты. Қай ата-ананы алсақ та, қызының ертең барған жерінде «балдай татып, судай сіңіп» кетуін, жақсы жар, әдепті келін, аяулы ана болуын армандайды.

Қазақ халқы келіннің келген жерінде жақсы жар, абзал ана, ұқыпты әйел болуы, біріншіден, оның өскен ортасына байланысты десе, екіншіден, келген жеріне де байланысты деп қарайды. Жаңа түскен жас келінге енелері қонақ күту, ас ұстау, бала күту т.б. мәселелерде ақыл-кеңес беріп үйретіп отырады. «Келіннің жақсы болмағы, қайын ененің топырағынан» деп ененің жас келінге қамқоршы болуын талап еткен. Сондықтан да «Жақсы ауылға келген келін - келін. Жаман ауылға келген келін - келсап болады» деп текке айтпаған.

Үлкенді сыйлау - біздің халқымыздың ежелгі дәстүрі. Ол дәстүр бойынша жастар үлкеннің алдын кесіп өтпеуге, сыпайы болуға, үлкенмен сөз жарыстыруға, тіпті үлкендердің алдында қатты күлмеуге тиіс. Осындай ата дәстүрмізді бүгінгі жастар жадында сақтап жалғастыра білуі қажет.
Есте сақтайтын сөздер

Құсбегі

Салт-дәстүр

Ас ұстау

Бала күту

Менің ата-анам, өмір сыйлаған, бақытты болу, шыншыл бол, ата-ананың рұқсатынсыз, ақыл-кеңес, қадірлеу, ана жүрегі, еңбек сүйгіш, адал, қайырымды, еңбектегі табысы, оқу озаты, әдепті болу.

География оқулығынан бала кезден аты мәлім қалалар бірінен соң бірі артта қалып жатыр, қалып жатыр. Көшелерге, үйлерге көз тастасаң, көңілің құлазиды. Әсіресе түнде өткенде тіпті түнеріп тұрады. Үйлердің бірде-бірінің терезесінен не электр жарығы, тіпті жылтылдаған шырақ байқалмайды. Барлығы да бір зор зобалаң күтіп, сақтанып, бұғып, қымтанып қалған. Өстіп отырып, олар Саратовқа жетті. Бұлардан бұрынырақ өткен бірнеше пойыз құрамасын фашистер бомбаның астына алыпты. Мұны осында келгенде естіді.

1. Алғашқы ай, жинақталған тәжірибе, халықтың еңбегі, білгенге маржан, екі дос, біздің ферма, уақыттан озған, таудай талап, ағылшын машина, күнмен шағылысқан, барлаушылар кеңесі, сылдыраған бұлақ, ауыр күрсіну, көзін жұму, шамның жарығы, малды ауыл, шаруашылықты байыту, айдын шалқар көл.

2. Туған жерге туың тік, Отан оттан да ыстық, Кеңеспен пішілген тон келте болмас, Ақыл көпке жеткізер, өнер көкке жеткізер. Тіліңмен жүгірме, біліммен жүгір, Сөз қадірін білмеген - өз қадірін білмейді.

Үлгі:

Мысалы	Матасу	Қабысу	Қиысу	Меңгеру	Жанасу
алғашқы ай		+

3. Шаруашылық былтыр мемлекетке алты жүз мың пұт дән тапсырды.

Әр жыл сайын екпе шөбіміз де көбейе береді. Әзірше күніне төрт рет қатынап жүр. Кеше Мәдениет сарайын бәріміз көрдік. Бұлар жаңа басталған көмір разрезіне әдейі сұранып келіп отыр. Ал оны құрғату үшін жаңа шахта керек. Ерлік - табиғат сыйы емес, ұзаққа созылған тәрбиенің жемісі. Мен сендерге келген мұғаліммін. Біз осында оқимыз. Мен жақында ғана ауылдан келген едім. Дәукең Құсмұрын тауының сағасы жаққа ойлана қарап отыр.

Үлгі:

Мысалы	Қабысу	Жанасу
Былтыр тапсырды		+
Алты жүз мың пұт дән	+

2 сабақ. Сөйлем. Сөйлемдердің құрылысына қарай бөлінетін түрлері. Сөйлемдердің айтылу мақсатына қарай бөлінетін түрлері.

Сөйлем Біршама тиянақты ойды білдіретін сөздер тобы.

Айтылу мақсатына қарай:

Мәтінді оқып, мазмұнын айтыңыздар.

Мәтіндегі асты сызылған сөздерге түсінік беріңіздер.

Мәтінді орыс тіліне аударыңыз.

Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдерде халықтың сан алуан өмір құбылыстары қамтылған. Олар ой дәлдігі мен ықшамдылығымен ерекшеленеді, тақырыптары әр алуан болып келеді. Мысалы: Білімді өлмес - қағазда аты қалар, ұста өлмес - істеген заты қалар; Оқусыз білім жоқ, білімсіз күнің жоқ; Ағаш тамырымен, адам жол-дасымен мықты т.б.

Мақал мен мәтел бір-біріне ұқсас. Алайда бұл екеуі бір түсінік емес, олардың аз да болса белгілі дәрежеде айырмашы-лықтары бар. Ол айырмашылық ойды түйіндеуден және құрылымы жағынан көрінеді. Мақалдарда тиянақты, тұжырымды ой айтылады, құрылысы жағынан бір немесе бірнеше сөйлемнен құралып келе береді, алдыңғы ой екінші ойдың шарты түрінде көрінеді. Мысалы, мезгілі жетсе, мұз да ерір; тоқпағы күшті болса, киіз қазық жерге кірер, түсі игіден түңілме т.б., ал мәтелдерде аяқталған тиянақты ой айтылмайды, құрылысы жағынан олар сөйлемдік дәрежеде болмай, бірнеше сөздердің тіркесі түрінде де келе береді.

Мысалы, орақ ауыз, от тілді; қой семізі қойшыдан, т.б.

Мақал-мәтелдердің тура және ауыспалы мағынасы болады. Тілде ақын-жазушылар шығармаларынан мақал-мәтел, қанатты сөздер болып кеткен үлгілер көп. Мысалы, Шегірткем бір секірдің құтылдың, екі секірдің құтылдың, үшіншіде тұтылдың (Ы.Алтынсарин.). Күшік асырап, ит еттім, Ол балтырымды қанатты. Доссыз ауыз тұшымас (Абай).

Мақал-мәтелдер тұрақты тіркестердің бір түрі.

Өнерлі өрге жүзеді.

Өнерді үйрен де жирен.

Ата көрген оқ жонар, ана көрген тон пішер.

Білекті бірді жығар, білімді мыңды жығар.

Қына тасқа бітеді, білім басқа бітеді.

Оқыған көп білер.

Ақыл-тозбайтын тон, білім - таусылмайтын кен,

Өнер алды - қызыл тіл.

Тіл тас жарады, тас жармаса, бас жарады.

Шебердің қолы ортақ, шешеннің тілі ортақ.

Сөз тапқанға қолқа жоқ.

Аңдамай сөйлеген, ауырмай өледі

Адам болар баланың кісіменен ісі бар.

Адам болмас баланың кісіменен несі бар.

Жақсыда кек жоқ, кектіде тек жоқ.

Жақсыменен жолдас болсаң, ісің бітер,

Жаманменен жолдас болсаң, басың кетер.

Алтау ала болса, ауыздағы кетеді.

Тірліктің күші - бірлікте.

Бірлік болмай, тірлік болмас.

Елдің іші - алтын бесік.

Туған жерге туыңды тік.

Өз елім - өлең төсегім.

Отан - оттан да ыстық.

Ит тойған жеріне, ер туған жеріне.

Жері байдың - елі бай.

Ер намысы - ел намысы.

1-тапсырма: Берілген мақал-мәтелдердің тақырыбын анықтаңыздар:

В окрестностях Кокчетава находится высоченная гора. Стрела, пущенная с земли, не достигает ее вершины. Поэтому прозвали гору «Окжетпес» - не достичь стрелой. Нет человека , который не удивился бы высоте этой горы. Вблизи она похожа на воздвигнутую кладками ступенчатую возвышенность. На ней растут даже сосны и ели, которые невозможно вырастить и при обычных посадках.

Сен бүгін үй тапсырмасын орындадаң ба? Қалада үлкен үйлер көп. Алақай, бүгін мен бес алдым! Кешке киноға барасың ба? Сен кешікпей кел. Мұғалім сыныпқа кірді. Әттең, сен келмей қалдың! Тыныш отырыңдар.

М.Әуезов жиырма жасында «Еңлік-Кебек» трагедиясын жазды. Жүсіпбек Аймауытов – қазақ романдарының негізін салушылардың бірі. Мұстафа Шоқай- Ақмешіттің перзенті. Атасы Темір қайтыс болғаннан кейін Ұлықбек 15 жасында әмірші болады. Кигіз үйдің іші төртке бөлінеді.