Исабаева Ж., 2011. Бардык укуктар корголгон

Көзүң жамандыкты көрбөсүн! Мен келгенде Кетмен-Төбөдө адалдуудан түк калбай калган экен! Кыш каарына алып, өрөөндү кышы бою былкылдатпай, жут басып туруптур.

Малдан кол жууган эл жаз алды менен колдоруна кетмен, күрөк алып, өмүрүндө биринчи жолу жер сайып, дыйканчылыкка бел байлашыптыр. Ошондон кийин өрөөн Кемен-Төбө аталып калган, балам...

Мени эл да, бий да: “Бечара жигит үйүрү менен күрткүгө түшүп, же көчкү басып, жок эле дегенде ачкадан тоңуп өлдү”, – деп, эчак эле унутуп, эстеринин чыгарып коюшкан экен.

Сенден башка пейили бузук бирөө болгондо, семизинен териси жылтылдап, алчактаган чоң үйүрдү айдап алып, башка багытты көздөй ашуу ашып, суу кечип, “ким көрдү” болмок”, – дегендер да болду.

А бирок антүү, чынымды айтсам оюма да келген эмес менин.

Айтор, “Кызылым – кызыл, агым – ак” болуп, болгондо да эл башына кыйын кезең түшүп турганда жакшылыктын, токчулуктун белгисиндей болуп кирип келишим айылга өзгөчө жаңылык болгон.

Эчактан бери эт көрбөй, ачкачылыктан азып, өп-чап күн көрүп аткан эл чынында эле эт жеп, ак ичип дегендей, оңуй түшкөн.

Мына ошондон улам Бий мага ыраазы болуп:

– Бир айыл элди ачкачылыктан аман алып калдың, уулум! – деп жалгыз кызын тартуу кылып, өзүнчө өргөө тиктирип, мал бөлүп, батасын берген...

Дагы бир ирээт Сейдана атасынан албарстынын мөөрүн кантип алып, кандайча куучу болуп калганын сураганы бар. Ата анда да баш тартпай, балдарына куучулуктун сырын мындайча жомоктогон...

“Бу мен эмне болуп атам? Же көзүмө ошондой көрүнүп атабы?” – деп ошол тарапка бастырдым.

А бирок, болжогон жерге жакындаган сайын атым кошкуруп, баскысы келбей эле артты көздөй кетенчиктейт. Мен да болбойм, байкушту башка-көзгө чапкылап.

Шумдугуң кур! Бир убакта анан даана көрдүм баягыларды!

Менин жылкыларымды аксайган-саксайган албарстылар оң-тетири минип алышып, ары бастырып, бери бастырып, тим эле жыргалга батып ойноп атышат! Шаракташат, оңбогурлар! Оюндун кызыгына оголе катуу кирип, берилип алышып, мени ошон үчүн байкабай калышты окшобойбу.

Жерде чайыр куурайдан жасалган бешиктери да бар экен. Балдарын да ошого оң-тетири кылып бөлөп коюшуптур, оңбогурлар. Баарынан да улам эңкейе калып, ошолорду терметип коюшат.

– Ата-а, силерден келгенди көрдүм! – дедим да анан көзгө илээшпей чаап жетип, бешиктин бирин эңип ала койдум! Заматта көздөн кайым болуп кетишти. Бир гана колумдагы бешик, бешиктеги бала-албарстынын энеси калды жанымда!

Саамга буйдалып, эмне кылаарымды ойлоно калдым. Улуу кишилерден угуп жүргөн, албарстылар тууралуу “жомоктор” эсиме түшүп, бешикти такымга бекем кыстым да, айылды көздөй чапкан боюнча кеттим!

Айткандай эле энеси саксактап, артымдан ээрчип алды. Андан да менин атымды билип алыптыр оңбогур:

– Айланайын Сейитбек, баламды бер! Кагылайын Сейитбек, баламды бер?! Эзели алдыңдан каршы чыкпайын?! Сен баскан изди баспайын! Айланып кетейин Сейитбек?! – деп жалынып, өпкө-жүрөгүн чаба турган болсо жанына киши тура алгыс! Аларга да бала ошончолук ысык экенин ошондо бир билдим. Анткен менен мага жакындоого даай албай, бирде жанаша түшүп, бирде озуп, бирде артта калып, бирде оң жагыма чыгып, бирде сол жагыма чыгып, соксоксоп келатат.

Бир убакта анан жакындап, жанаша түштү эле “шап!” эттире чачынан алдым. Тим эле чучуктай чыңырып, тим эле бир ушундай жалынат десең, түгөнгүр! Жанагы: “Албарстыдай жалынган!” – деген сөз ошондон калган экен да, көрсө!

Угуп жүргөнүм боюнча анан, камчы менен менен так төбөгө каршы-терши берип калдым эле, колдон суурулуп, жерге житип кеткендей, көздөн кайым боло түштү. Аттан ыргып түшүп, ал житип кеткен жерди маким менен аркы-терки, каршы-терши тилип жибердим. Бети-башы кан жалап, кайра суурулуп чыга калганда кайра чачтан алып, билегиме чыккыс кылып ороп ала койдум.

– Сураганыңды ал! Каалаганыңды ал, кагылайын Сейитбек?! – деп өпкө-жүрөгүн калбыр кылат.

– Мөөрүңдү бер?! – дедим. Ошондо да кыйылып атып, бир топко алдап, аны айтып, муну айтып атып атат. Мен да болбой, айтканымдан кайтпай койдум. Бир убакта анан айласы куруду окшойт, тилинин алдынан бир тырмактын агындай болгон нерсени алып бере койду.

– Бул мага эмне кызмат кылып берет? – дедим.

– Муну менен баарын жасайсың. Каалагандай кубуласың, – деди.

– Болуптур! Бирок эми көзүмө көрүнчү болбо! – дедим да, бешигин берип, айылды карай чапкан боюнча кеттим.

Баарынан кызыгы, үйгө баягыны алып келээрин алып келип алып, кайда катаарымды билбейм! Акыры ак чүпүрөккө ородум да, чокоюмдун таманына салып туруп кийип алып, түндөсү чокоюмду чечпей жатып алдым.

Бирок, албарсты дегенге айла айла жок экен. Мен уктагандан кийин кайра келип, мөөрүн уурдап кетиптир.

Эртең менен турсам эле, чокоюмдун таманы алжайып ачылып жүрөт. Көрсө, тилип ийиптир!

Ошондон кийин кара баскан аялдардын үстүнө кирип барсам, апсайган түгөнгүр:

– Айланайын, Сейитбек! Айланып кетейин Сейитбек!.. – деп артын карабай качып жок болот. Куучу деген өнөрдү ошентип тутунуп калгам, балам...

Сейдана семетейчин кайын энеси, ыраматылык Айкан апа да айттырбай келген ошол кырсыктын курманы болуп, бир катуу силкинип өтүп кеткен жер титирөө өзү менен кошо алып кете берген экен.

А бирок жетимишке аяк баскан Сейитбек атаны бу саам да Кудай колдоптур.

Анткен менен куландынын астында калып, белинен очорулуп, жылбай калды. Анын үстүнө, байбичесинен тигинтип бир заматта айрылуусу аны ого бетер жерге ныгыра басып койду. Анткен менен кайраттуу, касиеттүү киши эмеспи: “Өлүп калбагандан кийин уул-келинге салмагымды артпасам экен”, – деп эрдин кырча тиштенип, эркин бек тутуп, келини Сейдананын жардамы менен өзүн-өзү дарылап, жыл айланбай сак саламат туруп кетти.

Сейдана атасынын кареги менен тең айланып, айтканын аткарып жүрдү. Күнүгө бир маал тоого чыгып барып, өзөн өрдөп, суу кечип, тикенек-ташка таманын тилдирип, атасы айткан өсүмдүктү, чөптүн тамырын таап келет эле. Ансайын атасы жалынып-жалбарып:

– Алда-а айланайын балам, ай! Карыган атаңды карайм деп, кыйналдың го. Азабымды тарттырбай, андан көрө Айкан менен эле кошо кетке бербей не болдум? – деп кейит кээде, келинин аяп.

– Андай дебеңиз, ата. Кудай жардам берсе, баары жакшы болот, – деп ансайын имерилип, ийилип, дарысын жасайт келин бала.

– Сага өмүр-жашымды бердим, балам! Өмүр-жашымды бердим!

Кайнатасы келме келтиргендей эле улам кайра ушинтип батасын берип калды.

Келиндин эмгеги кайтып, айткандай эле Сейитбек ата кадимкисиндей элге аралашып, туруп кетти. Жетимишке таяп, ак сакалы көкүрөгүнө түшүп турганы менен атасынын баскан-турганы жаш жигиттей ыкчам, шамалга окшоп шамдагай, шайдоот киши эле.

Атүгүл апасынын кара ашынан кийин келини өзү теңдүү Алмакан деген келин менен сүйлөшүп, экинчи “апалуу” да болгон.

Алмакан менен баш кошкондон кийин Сейитбек ата дагы төрт балалуу болуп, бакубат жашап, бүгүнкү Сейдана апанын жашында – сексен жетисинде, жаздын күнү өмүрдөн өттү.

Атасына Кудайындай ишенген Сейдананын:

– Мага атам өмүр-жашын берген, сексен жетиге чыгам! – деп калганы ошол...

Атасы Молдоке өзү ырдабаганы менен комузчулук, ырчылык, кошокчулук өнөрдү өтө аздектеп сыйлаган, андай адамдардын алдынан кыя өтпөгөн адам экен.

Эсинде, бир жолу алардын үйүнө Токтогул деген ырчы келди.

Көктөм болчу. Жерге кызыл-тазыл гүлү бар жашыл килем төшөп койгондой, көйкөлгөн көк шибердин үстүндө өзү теңдүү курбулары менен “упай” ойноп отурган. Аңгыча атасы үйгө мейман алып келди. Бейкам отурган энелери күйпөктөп, конок камын көрүп, кирип-чыгып калышты. Көп өтпөй эле үйдөн кыңгырттап комуз кылы күүлөндү...

– Балдар, чуркагыла! Баарына кабар айткыла: “Молдоке атамдыкыкына Токтогул ырчы келди” дегиле! – деди аңгыча атасы балдарды үй-үйлөрүнө чуркатып. Токтогулдун ким экенин билип койгондой, балдар туш-тушка чымылдашты.

Ошондон көп өтпөй эле алардын үйүнө айылдын эли агылып келе баштады. Үйгө батпай кетишкендиктен, баары кайра бапырап сыртка чыгып отурушкан.

Ырчынын алдына калыңдап төшөк салынып, чыканагына жаздык коюлуп, өздөрү да ага бет маңдай, уй мүйүз тарта тегеректеп, бир ыптага алоолонто кызыл жалынды жагып салып, былк этпей отуруп ыр угушкан. Кемпир-кесектин тизесинде отурган чыт курсактар, беш көкүл кыздар менен энесинин алдында эмчек соргон ымыркайлар уктап, эл түндүн тээ бир оокумунда барып тарашкан.

Сейдана да атасынын алдында улам үргүлөп кетип, “селт” деп кайра ойгонуп, бирде меймандын колундагы кубулжуган керемет комузга суктанса, бирде анын кызыл жалындын жарыгында ого бетер ажарлуу көрүнүп, ээгиндеги сакалын сербеңдетип, көздөрүн бирде жумуп, бирде ачып, маңдайынан тер чыпылдап, а бирок ага да кайыл өңдүү, төгүлүп-чачылып ырдап атканына сонуркап, карап отурган.

Ийрелеңдеген ичке, узун жолдун бир учунда ат минип, эки жагына эки куржунду теңденип артынып алган ак таңдай акын кудум баягысындай эле ырдап келатыптыр. Сейдананын кадамдары тушалып, бир чети улуу адамга жол бошото ыйбаа кылып, четке чыга берет.

Токтогул так Сейдананын тушуна келгенде ырын токтотуп, атынын тизгинин тартып:

– Сейдана, сен ырчы болосуң! – дейт ишенимдүү.

Кандай жооп айтаарын билбей, уккан кулагына бирде ишенип, бирде ишенбейт Сейдана. Аңгыча акын куржундагы кумдан бир кочуштап ала коюп, эмне дээрин билбей, аңкайып туруп калган келиндин оозун толтуруп, кум салып, андан ары узап кете бербеспи!

– Айланайын, Токо! – деп тээ бир убакта соңунан чуркайт Сейдана. – Мен аял киши болсом, кантип ырдамак элем?! Мунуңду башкага бер, Токо?!..

А бирок кечигип калыптыр. Ал убакта Токтонун карааны алда кайда кетип, бара-бара бир чекитке айланып, жок болуп бараткан...

Биринчи кездешүү
Убакыттын учкулдугун кара. Бул окуялардын көбү Сейдана семетейчиге кечээ эле, жанараак эле болуп өткөндөй туюлат. А бирок, ортодо аяк-башы көзгө илээшпеген чейрек кылым жатат...

Экөө баш кошкондон кийин Үркүн бат эле педтехникумга тапшырып, өтүп кетти. Сейдана болсо, аял-эне катары үй-бүлөнүн түйшүгүнөн чыга албай, окуу жөнүндөгү таттуу кыялдарынан кол жууп, отуруп калды.

Мотурайган-мотурайган, анан калса баладан башкача көзгө сүйкүм, бешенелеринен жылдызы жанган төрт бөбөк – Арзыбек, Дөөлөтбек, Мырзабек, Таласбек бири-бирин кубалап, бири-бирин эркелетип, бир ыйласа экинчиси бооруна кысып сооротуп, өздөрү менен өздөрү болуп ойноп атышкан.

Энеси үчүн балдарынын кылык-жоругундай, күлкүсүндөй бакыт, ошолордун жытындай жыргал жок, ар бир аткан таңды бактылуу тосуп алып, Үркүн иштен келгиче тиричилиги менен алектенип, кечинде күлүп-жайнап тосуп алчу.

Ал кезде жыгач отун, таш көмүр деген элге жете элек кез. Жайкысын саман, куурай менен нан жаап, чай кайнатыша турган. Кышкысын жайлата камдап алган тезек, көң менен чыгышчу.

Ошондой күндөрдүн биринде болуп көрбөгөндөй укмуштуу окуяга кабылды Сейдана.
***
Оюнда эч нерсе жок, күндөгүдөй эле казанга нан жапты. Андан соң оттун табы кайта электе чай кайнатып алайын деп, кызыл чокко чөөгүнүн койду. Ой-санаасында балдарына ысык нан менен чай бере коюш. Андан ары да жасай турган түйшүк көп...

Көп өтпөй эле чөөгүндөгү суу шарактап кайнай баштады. Балдары ак астарконду тегеректеп, апасын күтүп отуруп калышкан. Бирок, Сейдана жаңы эле эңкейип, чөөгүнгө колун сунган кезде, бет маңдайынан башкача бир:

– Сейдана?! – деген бейтааныш үн “заңк!” эте түштү.

Сейдана “селт” этип кетти. Мындай – жаңырыкка окшогон... жок, андан да башкача, кандайдыр жагымдуу да добушту ал эч качан, эч кайдан уккан эмес болчу. Анын үстүн бу тегеректе эми эле эч ким жок эле.

Чөөгүнгө сунган колун кайра тартып ала коюп, башын көтөрө койгон келин анан нес болду! Көргөн көзүнө бирде ишенсе, бирде ишенбей, бет алдындагыларды аңкайып караган боюнча катты да, калды.

Кайдан-жайдан келгендери белгисиз, эшиктин алды кылкылдап, жоокерлергеге батпай кетиптир! Баары бирдей зоот атчан, баарынын колдорунда асман сайган найзалар, көкүрөктөрүндө – калкан! Аттардын таноолорунан түтүн бүркүп, туяктары жер чапчыйт!

“Булар кимдер?! Кайдан келе калышты?! Эмне болуп кетти, Жараткан?!” – оюна ушул келди. Ой-санаанын ылдамдыгын кара. Заматта эсине илгери-илгери деп айтылган уламыштар “кылт” этти. Ошондогу капысынан каптап келип, бейкам жаткан элди чапкан жоону ойлоду. Шамшыкал жөнүндөгү уламыш да көңүлдөн сырт калган жок. Атүгүл баягы-баягы, түшүндө тоонун бир учунан бир учуна ат менен секирик жасап бараткан жалгыз жоокер да көз алдына тартыла калды. Көз ирмемчелик эле убакттын ичинде ушун баары элестелип өттү.

Сейдананын жүрөгү кабынан ыргып кетчүдөй, болкулдай баштады.

– Сейдана! – деди анын коркуп кеткенин биле койгондой, бет маңдайындагы ак сакалы жайкалып төшүн жапкан, башкача бир көркөм, оймо-чиймелүү бийик калпак кийип, көгүш тулпар минген карыя жумшак унчугуп:

– Биз Бээжинге баратабыз. Мына бул турган – Алтын сакал ай кожо, күмүш сакал күн кожо деген элчи болот...

Карыя жанындагы сакалынан агыш нур тамчылыган кишини камчысы менен жандай көрсөттү да:

– Намаз окуй турган маал болуп калды. Биз үйүңө кирип, намаз окуп алалы. Айтмакчы, сен мындан кийин бизди айта турган болосуң. Сага ошондой ишеним бердик.

– ?!..

– А тигил болсо, – деп камчысынын учу менен дагы ары жакты жаңсай көрсөттү, – Манас баатыр – биздин шерибиз. Жакшылап карап ал!

“Манас” дегенди укканда, бул ысым бала кезинен тааныш болгон үчүнбү, эмнегедир “жалт” бир карап алды да, карек оту бирок баатырга жетип-жетпей, коркконунан бир катуу кыйкырып ийип, колу менен башы-көзүн калкалап, отура калды Сейдана.

Андан ары эмне болгонун билбейт.

Эси ооп жыгылган болчу ал. Канча убак жатканын ким билсин, бир кезде уйкудан ойгонгондой чочуп тура калса, Үркүн али иштен келе элек, балдары чурулдап ыйлап, оттогу чайы кайнай берип, эчак соолуп калыптыр.

Баарынан да таң калганы, эшиктин алды кудум соко менен айдап кеткендей, топурактар омкорулуп, тулпарлардын туягынан калган издер жатат...

Бир өксүк
Сөзүнүн ушул жерине келгенде семетейчи Сейдана апа көкүрөгүн солкулдата терең улутунуп алды да:

– Мен ошонума али күнчө өкүнөм, – деди, – Ка-ап дечи, чыны менен эле катындык кылып, коркуп койгон экенмин, балдарым. Болбосо, Манас баатырды тике бир карап алганымда эмне?! Анда мен “Манастын” өзүн айтмак экемин...

“Манасты көрдүм”, – деген манасчыларды мен көп уктум. Бирок, Саякбайдан башкаларынын бирине да ишене албайм. Манас-атаны көрүү шыбагасы ошол гана кишиге буюрган. Калгандарынын көргөнү Манас эмес, башка баатырлар чыгаар. Анткени Манас-атаны көргөн адам – адамдан башкача болмок. Аны көрүш үчүн баатыр жүрөк керек...
***

Эне оңдонуп отуруп, Манас-атанын кебете-келбетин жөн сөз менен айтып жеткире албачудай, баягы көргөнүн элестетип жаткан окшоп көздөрүн жума, эки ийнин алмак-салмак күүшөп, бир туруп кудум кирген буурадай буркулдап, Манасты сүрөттөп, айтып берип атты:

Ошо бир “жалт” карап алганымда көргөнүм ушулар болду. Баарынан да көзүмө биринчи эле баатырдын сол ыптасындагы көк жал арстаны урунду! Тим эле мени теше тиктеп, ушу азыр тытып жечүдөй октолуп турган экен.

Андан аркысын билбейм...

Эсиме келип, жанталашып тура калдым да, кайра от жагып чай кайнаттым.

Баягы аялдык түйшүк, аялдык көртирлик уланып кетти анан.

Бирок ошондон кийин түшүмдөгү ак сакалы жайкалган карыянын:

“Мен – Бакаймын. Сен эми бизди айта турган болосуң. Биз сага ишеним бердик!” – деген мээрман добушу көпкө чейин унутулбай, кулагымда улам кайра жаңырыктап, улам кайра эсиме түшүп туруп алчу болгон.

Бул – менин баатырларым менен биринчи кездешүүм экен...

Ооба, эгерде кандайдыр улуу иштер үчүн Кудай-Таала өзү, же ата-бабалар, а балким эл ишенип, мойнуңа жоопкерчиликти артып койсо, сен аны актоого тийишсиң! Андайда сени башка эч ким, эч нерсе, эч бир кызыкчылык алагды кылбаш керек. Азыткы ойлордон, азгырык жолдордон коргонуп, бардык тоскоолдуктарга, агымга каршы бой урушуң абзел! Болбосо, айыбың үчүн Алла-Тааланын каарына каласың!..

Муну кийин, Жараткандын жан чыдагыс жазасынан соң түшүнүп отурбаймынбы, арман!
***
Ошол, баатырлары келип-кеткенден кийин Сейдана бир топко чейин уйку-соонун ортосунда жүргөндөй, кызыктай бир акыбалда жүрдү. Басып-турган сайын баягы дүпүрөгөн туяктардын дабышы, “Сен эми бизди айта баштайсың!” – деген Бакай-атанын кулак кагышы улам сайын так ошондогудай кулагынан кирип, тулку боюнда дүңгүрөп... жерге батпай кылкылдаган сан жоокер менен бешенелеринен алтын нур тамган ак кементай карыялардын элеси эрчип алды аны. Баарынан да Манас-бабанын көздөрүнөн чаар чачыраган арстаны менен көк жал жолборсун көргөн сайын көзүн жуумп, кулагын баса калып отура калат.

– Бир жериң ооруп турабы, балам? – деди бир күнү ошону байкай калган Сейитбек ата.

– Жок, ата. Жакшы эле... – деп кымырылып-кысылып, ыйбаа кылат андайда. Болбосо: “Көзүмө баатырлар көрүнүп атат”, – деп кантип айтат?

Жаңы замандын андай “эскиликке” мамилеси каат эле. “Караңгылыктын” белгиси катары кабылданып калган андайлар. Анын үстүнө, элди жаңыча жашоого үндөп, сабатсыздыгын жоюп, кат тааныткан мугалимдин үйүндө мындай нерсенин болушу акылга сыйбагандык болмок.

Колдон келишинче баатырларынан качып калды анан. Качан кулагы дүңгүрөп, баягы тааныш туюм келатканда ордунан ыргып тура калып элге аралашып, аянды кабыл албоого аракет кыла баштачу. “Бара-бара көңүлдөрү калып, баатырлар башка бирөөлөргө ооп кетээр”, – деди оюнда.

Бирок андай болгон жок, ансайын артынан сая түшүп алышты. Түшүнөн чочуп, бакырып тура калчу болду эми. Басып бараткан жеринде эле бакырып ийип, башы-көзүн калкалап отура калмайы көбөйдү.

Ошентип жүрүп, ооруп да калды. Дээринен тирикарак жаны баягыдай тикилдеп иш кыла албай, дендароо болуп эле, эси ооп отуруп калмай адат тапты.

– Эмне эле болуп атасың, Сейде? – деди бир күнү мектептен келген күйөөсү.

– Билбейм. Эмне болуп атканымды өзүм да билбейм! Каяктагы бир кыйноо, азапка кабылдым!.. – деп буркурап ыйлап жиберди. Өмүрлүк жолдошуна бар сырын төкпөй-чачпай айтып берди анан.

– Ошол элеби? – деди күйөөсү анын көңүлүн көтөргүсү келгендей. – Анда “оорунун” дабасы оңой эле турбайбы. Жыт чыгарып, ата-бабаларга багыштап куран окуталы.

Ошентишти. Айткандай эле, ошондон кийин Сейданага арбактар саал жумшаргандай, жоошугандай сезилди. Уйкусу тынчып, баштагыдай кабагы ачылып, жаркылдап-жайнап, оңоло түшкөнсүдү.

А бирок, апта айланбай эле баягынын баары кайра башталды.

– Сейдана, сен бизди айтасың! Айтасың!.. – деген жаңырык аркасынан эрчип алды эми.

– Айтпайм! Айта албайм! – деди ансайын Сейдана да көгөрүп. – Кантип айтам?! Өзүм аял киши болсом, бала-чакалуу болсом... анан калса эзели айтып көрбөсөм, эки ооз жатка билбесем, кантип айтам?!

– Нитеиңди эле койсоң, калганы биздин болот, Сейдана! – деди баягы Бакай-атанын үнү.

– Кайын-журтумдун бетин кантип карайм?!

– Сен күнөө кылып аттың беле?!

– Күнөө эмей эмне, аял кишинин ырдап жүргөнүн ата-бабамда уккан да, көргөн да эмесмин! Эл шылдың кылбайбы! Андай азапка мен чыдай албайм!

– Ойлон, кызым! Антпесең, чыныгы азапка кабылышың мүмкүн!

– Андан да кыйын чыныгы азап бар бекен?

Бакай-ата: “Оозуңдан жаңылдың!” – деп нааразы болгондой, күңгүрөнгөндү. Анын күңгүрөнүшү – кудум күндүн күркүрөгүнө окшош эле.
Семетей менен кезигүү
Күндөгүдөй эле күйпүл-ала болуп, күнүмдүк тирлик менен алышып, анткен менен оозуна кайдан-жайдан келип аткан уйкаш саптарды биринин артынан бирин айтып, обонго салып кыңылдап ырдап отурган.

Анда-санда токтоло калып: “Капырай, жаттап алгансып, буларды каяктан алып ырдап атам?” – деп таң калгансып коёт.

Эсинде, эч нерседен кабары жок, беш көкүл кыз кезинде аны атасы: “Куйма кулак кызым”, – деп койчу. Анткени укканын – уккандай жаттап калып, канча убактардан кийин болсо да кайра айтып берчү. Атүгүл, баягы Токтогул ырчынын да айрым саптарын жаттап калып, ата-энелерине ырдап берсе, ушундай бир сүйүнүп да, таң калып да, айтып түгөтө албай атышпады беле.

– Көргөнүңөрдү көрмөксөн, укканыңарды укмаксан эле болуп койсоңор. Көз тийбесин, сербейиме, – деп Сонунбү апасы кызынын мойнуна тумар тагып көздөн, сөздөн корголуп калчу андайда.

Бой жеткен кезде да кыз-кыркын, келин-кесектердин арасында жамактап төгүп жиберип, бирок анда деле муну ар бир эле адамдын колунан келе турган нерседей ойлочу.

– Капырай, анын эмнеси бар? Оозуңду ачсаң сенден деле ыр чыгат, – дечү таң калып, шыпшынган кыз-келиндерге.

Эсинде, келин болуп келгенине үч-төрт эле күн болгон. Кайненесинин жанында, очоктун боюнда отуруп, кудум азыркыдай кыңылдап, ырдап калыптыр. Жаш да, аны өзү деле байкабай, этибар албай калса керек.

Кайнене деле:

– Кой, балам, кайнатаң угат, антпе, – деп тыйып койбойбу десең.

Айткандай эле Сейитбек ата адегенде келининин кыңылдап ырдап отурганын эшитип: “Бу бала кайсы ырды ырдап атты экен?” – деп чындап эле кызыгып калат. Бирок ырдын обону, кайрыктары эч бир ырга окшобойт. Байкаса өзү жамактап, өз обонуна салып, төгүп жаткандай.

Балким, сөздөрүн так укпаганы менен, Сейитбек атага келин баласынын авазы жаккандыр, жетине албай кубанып:

– Ушу, менин келинимден бирдеме чыгат. Бу келиним жөн келин эмес! – деп көрүнгөнгө мактанып, көпкө чейин барпалаңдап жүргөн дейт.

Сейдана азыр да көкүрөгүнөн өзүнөн-өзү төгүлүп аткан аваздуу ырга алаксып, баятан бери байкоо салып турган баатырларды байкаган жок. Тээ бир топто гана топ атчандын караанын туя коюп: “Баягылар дагы келген экен”, – деп, коркконунан башын өйдө кыла албай, муун-жүүнү калчылдап, көздөрүн жумуп ийип, отуруп калды.

Алар да унчукпай, ың-жыңы жок жымжырттык кылымга тете болуп, созулуп кеткендей болду. Сейдана ушу убакта балдарынын “апалап” чуркап келишин, же дагы ары-бери өткөндүн капыл-тапыл кирип келип, аны ушул жолугушуудан арачалап калышын каалап атты. А бирок андай болгон жок...

Тээ бир убакта көзүн ачып, башын жерден албаган тейден, кирпиктеринин арасынан карады Сейдана. Адегенде эле баягыларды көрдү: Аттардын алтын така туяктары!.. Жүрөгү опкоолжуду.

Кандайдыр бир күч эми аны ээгинен акырын, жумшак көтөрүп, атчандардын алдында турган баатырга каратты...

Сейдана эс-мас боло түштү. Ал өмүрүндө мындай сулуу жанды көрө элек болчу! Көздөрү күлмүңдөгөн ушунчалык мээримдүү, жакшынакай жоокер адам аны жадырай тиктеп, күлө багып туруптур.

Аппак жүзү тамылжып, айлана-тегерегине андан агыш нур таралып, добушу да башкача уккулуктуу, эркелеткендей жагымдуу экен:

– Сейдана, Семетей-баатыр деген мен болом, – деди ал. Үнү ушунчалык жагымдуу болгондуктан, азыр эле абдаарып турган Сейдананын тулку-боюндагы коркуу сезимин жууп-чайып кеткендей болду.

Баатырдан көзүн тартып ала албай, кадала карап калганын өзү да анан байкай калып, уялгандан эки бети ысып-күйүп, жер карап кетти...