-тақырып. Ерік. Ерік теориялары

Ерік дегеніміз – адамның ішкі және сыртқы бөгеттерді жеңумен байланысты адамның әрекет қылықтары мен қызметін саналы түрде реттейді.

Ерік саналықтың сипаты ретінде қоғамның еңбек әрекетінің пайда болуымен қалыптасты. Ерік адам психологиясының маңызды компоненті және ол танымалдың және эмоцияналдық процестермен тығыз бацланысты. Адамның барлық әрекеттерін екі категорияға бөлуге болады: 1.ырықты және ырықсыз, 2. шартты немесе шартсыз.

Ырықсыз әрекеттер, саналы емес немесе нақты емес, саналы емес қозу нәтижесінде жүзеге асырылады. Мысалы: аффект қалпындағы қорқыныш ашу немесе т.б. адам әрекеттерін айтуға болады. Ырықты әрекеттер, нақты мақсат, түрлі тәсілдерді жоспарлау негізінде жасалынады. Ендеше ырықты әрекеттер саналы түрде жасалынса, ол әрине адам еркімен шарттас болады. Адам өмірінде ерік мақсат таңдауда, шешім қабылдауда, түрлі бөгеттерді жеңуде қажет.

Ерік – адамның физикалық, интелектуалдық және моральдік күшін жинақтаушы жүгіле – психикалық қысымның ерекше қалны. Адамның ішкі дүниесін күрделілігімен сыртқы қиындық деңгейіне қарай еріктің көрінілуінің төрт нұсқасын қарастыруға болады. Басқа психиқалақ әрекеттер сияқты еріктің қызмет атқаруы мидың қызмет етуімен байланысты. Күрделі еріктік әрекеттер келесі этаптардан тұрады:

1. 
   мақсатты түсіну.
   
2. 
   мақсатқа жетудің бірнеше мүмкіндіктерін түсіну.
   
3. 
   мотивтер күресі.
   
4. 
   бұл мүмкіндіктердің нақтылаушы және жоққа шығарушы мотивтердің пайда болуы.
   
5. 
   шешім ретінде біреуін қалылдау.
   
6. 
   қабылданған шешімді жүзеге асыру.
   
7. 
   қабылданған шешімді жүзеге асырудағы сыртқы бөгеттерден жеңу.
   

Жеке адам қасиеті сипатында ерік ортағасырлықтарға да таныс болмаған. Мұны сол уақытта қоғамда орыналған экзорис – жын – шайтан қуу үрдісінен аңдауға блады. Бұл үрдісте адам шылғи да енжар (пассив. бастама күйінде танылып, сыртқы әсерлер жинайтын ұяң ретінде бағаланған. Ол заманда ерік дербес жасайтын, нақты қайырымды не жауыз құбыжық күштер түрнде енген құбылыс деп есептелген.

Ерік табиғатын бұлай түсіндірудің себебі – сол заманда қалыптасқан қоғамның адам әрекетқылығының негізі оның өзіне екенін мойындамаудан.

Ерік түсінігінің жаңа “Қайта өрлеу” (возврождение. заманында жеке адам проблемасымен бірге ғылым аренасына келуі осы адамның қалыпты жағдайдан ауытқуларын мойындаудан болады. Осыдан адам шығармашылыққа қабілетті, “тіпті қаретлер жіберуге де бейім” дегендей тұжырымдар жоққа шығарылмады. Қалыптан шығып тек (род. ортасынан бөлінумен адам жеке адамдық кемелденуге жетіседі. Мұндай тұлға үшін ең мәнді нәрсе – ерік бостандығы.

Ерік бостандығын бір жақты асыра дәріптеу (абсолютизация. нәтижесінде экзистенциялизм немесе “тіршілік философиясы” пайда болады. Экзистенциялизм (М.Хайдегтер, К. Ясперс, Ж.П. Сартр, А. Камю ж.б.. ерікті тәуелсіз, тысқы әлеумкттік әсерлерге қатысы жоқ құбылыс деп таниды.Мұндай пайымның негізі – қоғамдық байланыстар мен қатынастардан, әлеуметтік – мәдени ортадан бөлек, дерексізденген (абстрактный. адам. “Дүние қандай да бір күшпен кліп қалған ” бұл адамның өмірі мағынасыз “қымқиғаш оқиғалар” жиынтығы да адамның өзі – “пайдасыз құмарлық” Мұндай адамның қоғам алдында ешқандай инабатты міндеттер мен жауапкершілігі жоқ. Осыдан да ол адамгершіліктен жұрдай, намыссыз, өз бетімен кеткен, тартыну дегенді білмейді. Қандай да қалып – тәртіп (норма. ол үшін жойылу, басыбайлыққа түсу көзі. Ж.П. Сартр пікірінше, нағыз адамгершілік – бір ғана рет көрінетін, реттестірілмеген, қандай да қоғам мекемелерінің талаптарының шеңберімен оқшауланбаған, өздігінен туындайтын, себепсіз, “әлеуметтенуге” қарсылық әрекеті. Ерік бостандығын асыра мадақтаудан кзистенциялистер адам болмысының жалпы негіздеріжөніндегі ойларына дәлел айта алмай, адамды өз өмірінің мән, мақсаты және жауапкетшілігінен айратын, қоғам, тарих, мәдениетке қайшы келетін кездейсоқ, жауыздық, ақылдан аулақ бастаулар тұңғиығына бір – ақ түсіреді.

И.П. Павлов ерікті – адам белсенділігіне байлау болатын кедергілерді жеңуде көрінетін әрекетшендік – “еріктің истинкті (рефлекс.” деп қарастырады. “Еріктің истинкті ретінде ерік аштық пен қауып – қатерден де мәнділеу. Егер осы қасиеті болмаса,– деп жазады И.П. Павлов, - жануар алдынан шыққан елеусіз – кедергіден өте алмай, өлімге душар болар еді”. Ал адам үшін мұндай кедергілер қаратына әрекетке матау болатын сыртқы әсерлерге ғана емес, өз қызығулары мен қажеттіктерін бақылауға алатын өзіндік сана мазмұныда болуы мүмкін. Бұл тұрғыдан еріктің истинктіболған ерік, Г.Л. Тульчинскийдің пікірінше, жеке адамның психологиялық болмысының барша деңгейілерінде көрінеді, бір қажеттіктерді басып, екіншісіне ынталандырады, өз міндетін танытып, жеке адамдық қадірін қорғау мен өз мұраты үшін жан пидплыққа дейін апарады.

З. Фрейд пен Э. Фроммның психоаналитикалық зерттеулерінің нәтижесінде “ерік адам қылықтарына дем беруші ерекше қуат” деген түсінік ғылымға енеді. Бұл ғалымдардың болжауынша, адам қылықтарының психикалық формаға келтірілген жанды ағзаның биологиялық қуаты. Ал бұл қуат, З. Фрейдше, санадан тыс, ақылдан алшақ “либидо” (махаббат. – жыныстық құмарлықтың психосексуалды энергиясы. Мұндай тұжырымдаумен З. Фрейд адам қылығын осы тіршілік жалғастырушы, яғни “либидоның” “мәдениеттестірілген” алғашқы көрініс (эрос. деп, ал кейін бұл қылық адамның арғы дүниеге (өлімге. ұмтылысының белгісі (танатос. екнін түсіндіріп бақты.

З. Фрейд болжамдары оның шәкіртерінің еңбектерінде қызықты эволюциялық жалғасын тапты. Солардың бірі К. Лоренц ерік энергиясы адамның әу бастан жыртқыш (агрессив. болуынан дегенді алға тартты. Егер осы жыртқыштық қасиет қоғам рұқсат еткен белсенділіктер тұрінде жүзеге асып тұрмаса, ол әлеуметтік қатерге айналып, ырыққа келмейтін қарақшылыққа әрекеттермен ұштасуы мүмкін. А. Адлер, К.Г. Юнг, К. Хорни, Э.Фромм ерік көріністерін әлеуметтік жағдайлармен байланыстырады. К.Г. Юнг үшін бұл - әр мәдени қауымда ежелден қалыптасқан әмбебеб қылық және ойлау түрлері, А. Адлер мен Э. Фромм ерікті мәдени ортада өз мүмкіндіктерін іске асыра білудің шарты деп біледі.

Шынына келгенде, психоанализ бағыты өкіллерінің (З. Фрейд және шәкірттері. қай – қайсысыда қорытынды пікірлерін – адам әрекеттерінің көзі қажеттіктердің мәнді, бірақ тұтастай емес, бір тарапын ғана асыра дәріптеуге бағыттаған. Пікір қарсылығын тудыратын тек бұл әсіре ғана емес, адамның өз “тіршілік сақтау” мен “тұтастығын қолдауды” қамтамасыз ететін ықпалдарды түсіндіруі де ғылымдық көзқарасқа сай келмейді. Адам өзінің биологиялық болмысын, яғни тіршілігіне қарсы қаретге де баруы тұрмыстан белгілі: соғыстағы ерлік, қауіп – қатерде батылдық және т.б., бірақ фрейдшілер бұл жағыдайды ескермейді.

Еріктік әрекет себептері адамның сыртқы ортамен белсенді қамым – қатынасқа келуінен туындайды. Еріктің себепті болуы (детерминированность. адамды қандай да қылыққа мәжбүрлеп, көндіруді білдірмейді. Адам табиғаты қоршаған орта жағдайлаы болмай, өз өмірін қолдай да, жалғастыра да алмайды. Ерік бостандығы – табиғат пен қоғамның жалылаған заңдылықтарын терістеу емес, керсінше, адамның оларды жете танып, өз әрекетін соларға сай реттестіре білу.

Еріктік реттеудің негізгі қызметі қандайда бір әрекеттің эффектілігін арттыру, ал еріктік әрекет саналы болғандықтан адамның мақсатты әрекеттері еріктік күштің көмегімен ішкі және сыртқы бөгетерді жеңумен сипаталады. Ерік тұлғалық деңгейде бірнеше сапаларға ие. Бұл ерекшеліктер адам еркінің тұтастай да сипатын немесе ерік процесіндегі жеке бөліктердің мазмұнын құрауы мүмкін. Бұлар: ерік күші, мүдделі мақсат, ынталылық, дербестік, батылдық, табандылық, өзіндік бақылау мен өзіндік баға.

Ерік күші еріктік әрекеттің барша кезеңдерінде қажет, әсіресе оның айқын көрнісі кедергілерді жеңу мен қажетті нәтижеге жетуде көрінеді. Адамның өз құмарлығы мен көрсеқызарлығын бұғаулауы, ақылмен сараланбаған қылықтар жетегіне түспеуі – ерік күшіне байланысты.

Еріктік әрекеттің жалпыланған сипаты мүдделі мақсатта көрінеді. Мүдделі мақсат – тұлғаның өз іс-әрекетін белгілі бір нәтижеге бағыттай алуы. Осы қасиетке орай адамның басқа да ерік сапаларының мазмұны мен даму деңгейін анықтай аламыз. Мүдделі мақсат өмірлік принциптер мен мұраттарды көздеген стратегиялық немесе жақын арадағы әрекеттерді орындауға бағытталған нақты қызметтік, оперативтік болып бөлінеді.

Ынталылық – мол да жарқын идеяларға, ұшқыр қиялдарға негізделеді. Көпшілік үшін ең қиыны өз енжарлығын жеңу, қалыптасқан іс-әрекет-тәсілін өзгерту. Олар өз бетінше ешбір іске кірсе алмай, тысқы ықпал мен нұсқауларды күтумен болады.

Дербестік – еріктік әрекеттер барысында адамның түрлі себептер жетегіне түспей, өз наным , сеніміне орай іс-әрекетке келу қасиеті.

Іс-әрекеттің сан алуан түрткілерінің ішінен қажетті болғанын таңдау, мен шешім қабылдау кезеңінде еріктің батылдық, жауапкершілік, ержүректілік қасиеттері бой көрсетеді. Ерікті бұл сапалары жылдам, орынды әрі берік шешім қабылдау және оны жүзеге асыруда қажеттті қасиеттер. әриен бұлардың барлығы ішкі толғаныстың, кесіп-пішудің нәтижесінде жүзеге асырылады.

Табандылық – адамның сыртқы және ішкі бөгеттерге төтеп бере алушылық қасиеттері.

Қабылданған шешімнің орындалуы үшін өзіндік бақылау мен өзіндік баға үлкен маңызға ие. Егер адам өз іс-әрекетіне орынды бақылау жүргізе алса ғана, көзделген мақсат жүзеге асырылады. Мақсатқа жету процесінде өзіндік бақылау жоғары мүдделердің қарапайым ниеттерден, жалпы принциптнрдің мезеттік қалау мен құмарлықтардан үстемдігін қамтамасыз етеді.

Адамда еріктің дамуы. Адамда еріктік қасиеттердің дамуы бірнеше бағыттарда жүзеге асырылады. Бір жағынан – шартсыз психикалық процестердің шарттыға айналуымен түсіндірілсе, екінші жағынан – адамның өзінің әрекет-қылығын басқара алумен, үшінші жақтан – тұлғаның еріктік қасиеттерінің жасақталуымен түсіндіріледі. Бұл процестердің барлығы адамның жеке дамуында (онтогенезде. жүзеге асырылады. Еріктің бұл бағыттарда дамуы өзіндік ерекшеліктермен жүзеге асырылады: яғни еріктік реттелудің механизмдері мен процестері өзіндік өзгерістерге түсіп отырады.

Еріктік қасиеттердің дамуы тікелей мотивациялық және адамгершілік сфераның өрістеуіне тәуелді. Балаларда іс-әрекеттерді реттеуде неғұрлым жоғарымотивтер мен құндылықтардың іске қосылуы, іс-әрекетті басқарушы стимулдардың жоғары деңгейге көтерілуі, әрекет-қылықтардың адамгершілік жақтарын бағалай алу, тани білуге деген қабілетті қалыптастыру өте маңызды. Құрамына еріктік реттелу кіретін әрекет-қылық мотивациясы неғұрлым саналы бола бастайды, әрекет-қылықтың өзі шартты бола бастайды.

Балаларда әрекет-қылықтың еріктік реттелуі олардың интеллектуалдық дамуымен, мотивациялық және тұлғалық рефлексияның пайда болуымен тікелей байланысты. Сондықтан балада еріктік қасиетті қалыптастыру оның жалпы психологиялық дамуын ескерусіз жүзеге асыру мүмкін емес.

1. 
   Эмоция және сезімдер туралы түсініктер.
   
2. 
   Олардың түрлері мен адам өміріндегі ролі.
   
3. 
   Негізгі функциялары.
   

Көңіл-күйдің қатты әсерленуі психологияда эмоция ұғымымен түсіндіріледі. “Эмоция” – тітіркену, толқыу деген мағынаны білдіреді. Эмоция – адамдар мен жануарлар дүниесінде бірдей көрніс береді.

Эмоция психологиялық кейіптің ерекше к-рнісі, ол адамның қоршаған ортаға деген қатынасы, жағымды және жағымсыз түйсіктер мен белгілі жағдайға тікелей әсерлену формасында көрніс береді. Эмоциялар класына сезім, көңіл-күй, аффектілер, стресс және құмарлықтар жатады. Және бұлар адамның барлық психикалық поцестері мен кейіпімен жалғасады. Бұлардың кез-келген белсенділігі эмоционалдық әсерленумен жүзеге асырылады. Эмоция адамдар арасындағы қарым-қатынасты реттейді, оның жүзеге асырылуын жеңілдетеді. Біз адамның көңіл-күйін, оның қуаныш, ыза, қайғы, қорқыныш, таңдану, жиіркену немесе сүйсіну сияқты психикалық кейіпін сөзсіз түсіне аламыз, эмоцияның көмегімен бірлескен нақты іс-әрекет түрлерін жүзеге асыра аламыз. Бұндай фактілер негізгі эмоциялардың тіршілік иелерінің бір-бірін түсіну қабілеттерімен генотиптік тұрғыдан шарттас екендігін дәлелдейді. Психикалық жоғары дамуыған жануарлар мен адамдар арасындағы бет әлпетінің көрнісі арқылы өзара бірін-бірі қабылдап, бір-бірінің эмоциолналдық кейіптерін бағалауға қабілетті екендігі белгілі. Сонымен , эмоциялардың негізгі атқаратын қызметтері:

• 
  Бейнелеу қызметі;
  
• 
  Ниеттендіру немесе ынталандыру қызметі;
  
• 
  Қолдаушы Қызметі;
  
• 
  Бейімделу Қызметі (Ч. Дарвин теориясы б/ша.;
  
• 
  Коммуникативтік қызметі;
  
• 
  Ықпал жасау қызметі.
  

1. 
   Ч. Дарвиннің Эволюцианистік теориясы.
   
2. 
   Джемс-Ланге бойынша эмоцияның шығу тегі және оның негізінің психоорганикалық концепциясы.
   
3. 
   П.В.Симонов бойынша эмоцияның ақпараттық теориялары.
   

Интеллектуалистік теория бағытының мәні – адамдағы барша органикалық көрністердің негізі психикалық құбылыстардан деген тұжырымдамада.

Неміс психологы Гербардтың ойынша эмоционалдық дүниенің ірге тасы елестер деп саналынады. Мысалы, дүниеден өткен адамның бейнесін тірілермен салыстырудан қайғы пайда болады. Өз кезегінде бұл кейіп ырықсыз көз жасын төгуге, қасіретті күй білдіруші әрекет-қылыққа себепші болады. Неміс ғалымы В.Вундт осы бағытты қолдағанымен , оның тұжырымдары электикті болды, яғни эмоция- алдымен сезімнің елес желісіне тікелей ықпал етуімен сипатталатын адамның ішкі өзгерістері, ал кей жағдайда ішкі өзгерістердің сезімге әсер, ал органикалық процестер – эмоцияның салдары ғана.

Чарльз Дарвин бойынша ұсаққоректілердің эмоционалдық қозғалыстарын салыстырмалы зерттеулердің негізінде эмоциялардың биологиялық концепциясын жасады. Бұл концепция бойынша эмоциялық қозғалыстардың негізінде инстинктивті әрекеттің көршісі болып табылатын биологиялық маңызды сигналдар ретінде қарастырылады. Бұл теорияны тереңдетіп қарастырсақ П.К. Анохин эмоцияны, жануарлар әлеміндегі бейімделуші фактор ретінде эволюцияның жемісі деп қарастырады.

Эмоция - өмірлік процестердің реттеуші механизм ретінде қарастырылады. Яғни бұл еңбектің құндылығы эмоцияның өмірлік процестердің жандандыратын (жеке организм немесе бір түрдің сақталуын қамтамасыз ететін. құрал ретінде қарастырылады.

Эмоцияның қазіргі заман тарихы У.Джемстің 1884 ж. жарияланған “Эмоция деген не” атты мақаласымен басталады. У.Джемс және бұдан бөлек Г.Ланге пайымдаған теория бойынша : эмоциялардың туындау себебі – сыртқы ырықты қозғалыстар, сонымен бірге, ішкі ырықсыз жүрек толғаныстарынан болатын адамның кейіп өзгерістерінен. Осы өзгерістерден туындайтын адам әсерлерінің бәрі – эмоциялық күйді танытады. “Біздің қайғыруымыз – жылағанымыздан; қорқуымыз – қалтырауымыздан; қуанғанымыз – күлгенімізден” (У. Джеймс.. Сонымен, эмоция салдары болған дене шетіндегі (перифериялық. органикалық өзгерістер, ғалымдар ойынша, сезімдер себебіне ауысады. Осыдан эмоциялардан ырықты реттелуінің қара – дүрсін түсініктемесі беріледі: мысалы, ұнамды эмоцияға тән әрекеттерді әдейі жасаумен қажет болмаған қасірет сезімін басуға болады – мыш.

Джемс – Ланге тұжырымы бірқанша қарсы көзқарастар пайда етті. Негізгі сын айтқан У. Кеннон: әртүрлі сезімдерге байланысты жауап әректтер бір – біріне өте ұқсас, сондықтан олар адамның сан – алуан эмоциялық қасиеттеріне сай кле бермейді. Мысалы, қазақ келісу сезіиіне орай басын изейді, ал болғар – шайқайды; африканың бір тайпа өкілдері сүйген адамының беріне түкіретін көрінеді, ал қазаққа бүйтіп көр... Сонымен бірге, адамның әдейі істеген жасанды әрекеттері қажетті көңіл – күйді бере алмайды. Кейде, мысалы, жағдайға орай “молдамыз” шығып, сіресе бағып, соңына шыдай алмай, күліп жіберетіміз осыдан.

Психологтардың үлкен тобы сезімді жай – күйлік қалып аймағынан шығарып, дененің әсер еткен жағдайға, оқиғаға болған жауап әрекеті деп танығанды жөн көреді. Мұндай түсінік Ч. Дарвин еңбектерінде де берілген. Эмоциялық әрекеттердің көбі өздерінің пайдалы болумен қажет, мысалы, жануар қаһары жауын қорқыту үшін керек, немесе олардың кейбірі өткен эволюциялық дамудың бір кезеңінде қажет болған әрекеттердің нәсілден нәсілге ауысып келе жатқан қалдығы (рудимент.. Мысалы, алақанның қорқыныштан дымқылдануы бір уақыттары біздің маймыл тектес бабаларымызға қауіп – қатер төнгенде ағаш бұтақшаларын берік ұстауға жәрдемін тигізген. Кейін бұл теорияны Э. Клапаред жалғастырады. Ол “қандай да бір сезімнің туындауы – адамның кезіккен жағдайға икемделе алмауынан (адаптация.. Егер адам қашып, құтыла алатын болса, ешқандай қорқыныш сезіміне түспейді” – деп жазады.

Ендігі бір оқшауланған теориялар тобы сезім табиғатын адамның ақыл – ой (когнитив. мүмкіндіктерімен байланыстырады. Олар ішінде Л. Фестингердің сана үйлесімсіздігі (когнитивный диссонанс. теориясы өз алдына. Бұл көзқарастың мәні: дам бір нысан жөнінде біріне бірі психологиялық қарсы екі пайым ортасында таңдау ете алмай, күйзеліс эмоциясына түседі, яғни санадағы “білімдер” үйлесімсіздігінен жағымсыз сезім пайда болады. Ал іс - әрекеттің нақты нәтижесі мен көзделген ниет өзара сәйкес келсе, адамда жағымды сезім туады. Ақыл – ой үйлесімсіздігінен құтылудың екі жолы бар: 1. өз ниетінің шындыққа сәйкес өзгерту; 2. ниетке сай болатындай әрекеттің жаңа жолдарын іздестіру. Сонымен когнитивтік теория адамның сезімдік кейпін оның әрекет, қылықтарының негізгі себепшісі ретінде қарастырылады.
15-тақырып. Эмоциялар және жеке тұлға

Эмоционалды сферада адамдар арасында индивидуалды айырмашылықтар анық көрінеді. Тұлғаның барлық ерекшеліктері: оның мінезі және интелект дамуы, қызығушылығы мен басқаларға қарым – қатынасы эмоция және сезім шеңберінде көрініс табады.

Тұлғаның эмоционалды ерекшеліктері: 1. жылдам немесе баяу қозғыш, 2. қысқа немесе ұзақ мерзімді эмоционалды тұрақты, 3. сезімнің тереңділігін, 4. күштілігін қарастыруға балады. Мұның барлығы темпераментке де байланысты болып келеді.

Адам практикалық және теориялық іс - әеректтің субъектісі, яғни сезімсіз автоматтар немесе машиналар сияқты емес, мақсаттар бойынша дүниені өзгерте алады, ол және әрекет ету арқылы тек қажеттіліктерді қанағаттандырып қоймайды, өзгерістер тудырады, ең негізгісі болып ол адамдармен қарым – қатынасқа түседі, түсе отырып олардың жауаптарын сезеді, көреді, осыған қобалжу туады. Адам сезімі – қоршаған ортаға деген қарым – қатынас, осының барлығы қобалжуға әкеледі.

Қобалжу – объект мазмұнын немесе сыртқы көрінісін түсіну болып келеді.

Эмоция – психологиялық кейіптің ерекше көрнісі, ол адамның қоршаған ортаға қатынасы жағымды – жағымсыз түйсіктер арқылы белгілі жағдайларға белгілі формада көріну. Егер индивиттік тек биологиялық ағза деп алсақ, онда оның эмоция көрсеткіші органикалық қажетіліктердің орындалу және орындалмауына байланысты болушы еді. Эмоциясыз өмір түйсіксіз өмір. Әр адам жеке тұлға ретінде әртүрлі эмоциялардың параметрлері бар: эмоционалдық қозғыш ұзақ немесе қысқа үстем болуына байланысты.

Адамдар арасындағы қатынастардың қалыптасуы, әдетте, олардың бірін-бірі қабылдай алуы, түсінуі және бағалауына байланысты, яғни тілдесу нәтижесінде бір адамның екіншісінің образы (кейпі. жөнінде топшылаған ой-пікірі. Екінші адамның түлғалық образын оның сырт пішіні мен психологиясын және әрекет-қылығын байла-ныстыра, салыстырып тануға болады. Ал психологиялық бейне (кейіп. әр адамның қажетсінуінен, қылық мотивте-рінен, мінез бітістерінен, өрқандай әмірлік жағдайлар-дағы көңіл-күй толғаныстары мен әрекеттерінен көрінеді. Бүлардың бәрі “Ат кісінесіп, адам сөйлесіп” дегендей әңһмелесу барысында назарға алынып, санада жіктеліп, бекиді де адамның жеке, нақты бағасын беруге негіз бо-лады.

Бөгде адамның бейнесін калыптастыру арқылы біз оған болған қатынасымыздың сипатын айқындаймыз, он-ың даралық ерекшеліктерін тануға мүмкіндік аламыз. Адам-ды жөнімен танып, дүрыс бағасын беріп, оның әрекет-қы-лығының мақсаттары мен мотивтерін айқындап, ол тара-пынан болып қалар жауапты әрекеттерді күні бүрын бол-жастыра, біз бүлардың бәрін өз кджеттіктеріміз және мүд-делерімізбен салыстырамыз, әңгімелесудің қолайлы жол-дарын болжастырамыз, осы арқылы екі тарапқа да ортак, ниөттерді табумен түлғалар арасындағы қызметтік қаты-настарға кірісеміз. Сонымен, қызықтырған адамның мінез бітістерін біліп алып, енді оған бағытталған өз әрекет-қылығымыздың формасын таңдастырамыз. Қайткенде де, біз таңдаған әрекет-қылық түрі ол адамның даралық қа-сиеттеріне сәйкес болғаны жөн. Осының нәтижесінде екі адам ортасында толық өзара түсінім, жайлы да берік ара-лық қатынастар орнығады.

Адамның эмоционалдык, жағдайын бағалай оты-рып, біз оның нақты көңіл-күйіне сәйкес қарым-қатынасты дамығып, тереңдете түсуге мүмкіндік аламыз және өзіміздің, оның және төңірегіндегілердің мүдделеріне орай ол адамға тиімді психологиялық ықпал етудің жолдарын іздестіріп, пайдаланамыз. Егер біз кдтысқан адамдары-мыздың әртүрлі түрмысғық жағдайлардағы әрекет-қылығын күні бүрын болжастыра алсақ, оның мінез-қүлы-ғын қажетті бағытта басқаруға және онымен үнамды адам

аралық қатынастар алып баруға қосымша мүмкіндіктерге ие боламыз.

Бөгде адамның түлғалық дәрежесі жөнінде біз оның дене қүрылымы, психологиялық және қылық-әрекеттік белгілері бойынша топшылаймыз. Бүл белгілер адамның сырт көрінісінен, киімінен, әрекет-кылығынан, сөзінен, бет әлпеті мен ым-ишарасынан байқалады. Адамның сырт көрінісі мен психологиялық бейнесі арасында тікелей де толық бай-ланыс болмағанымен, бүлардың екеуі қандай да өзара ықпалды қатынаста. Өрқандай адам жөніндегі біздің бірінші пайымдауымыз осы сырт келбет пен сөз, қылық көрі-нісінен туындайды. Ғылым ежелден-ақ адам мінезі мен дене қүрылысының өзара байланысты екенін дәлелдеген (Э.Кречмер, У.Шелдон т.б... Дене құрылымы ерекше бітіске ие болған адамдар, мінезі жағынан да өзара ұқсамас. Осы түрғыдан барша адамдар үш типке жатады: астеник, пикник, атлетик . Пикник типтес адамдар – көңілді, үйіршең, әңгімешіл, әрқандай қиыншылыққа жасымайды; астеник адамдар – көбіне тұйық, оңашаланғанды ұнатады, ұдайы ойға шомып жүреді; ал атлетиктер – үстамсыз, дүлей келеді.

Адамның ішкі жан дүниесі оның сөзі мен тілінен айқын көрінеді. Қандай сөздөр мен тіркестерді қолда-нуына қарап, сөз ырғағы мен әуенін талдай отырып, сөй-леу процесіндегі тыныстары мен жеделдігіне орай жеке адамның ерекшеліктерін байқаймыз. Адамның сөйлеу мә-нерінің біразы тума беріледі де, көбі оқу-тәрбие бары-сында пайда болады.

Кейбір қатынастарға байланысты адамдардың пси-хологиялық бейнесі түрақты келеді де, көбіне ауыспалы болады. Адамның сырт кәрінісінө орай оның образы бір-шама өзгеріссіз сақталады. Осыдан біз адамды көпшілік ішінде ажырата білеміз. Және бір түрақты сақталатын қасиеттер – адам мінезі, қылық-әрекеті мен әдөттері. Осылар бойынша санамызда жасалған образдар арқылы біз көп заманнан ажырасқан адамымызды танимыз.

Кейде кездейсоқ үшырасқан адамымыз көптен таныс сияқты болып көрінеді. Ал тілдесе келе, оның әре-кет-қылығына мән бере, тіпті басқа біреу екеніне көз жеткіземіз. Кейде, керісінше, алғашкыда танымасақ та, адамның мінез бітістөрінен, әрекет-қылығынан бүрыннан бізге таныс белгілерді байқап, жакындасуға тырысамыз. Осыдан, біздің санамызда бекіген адам бейнесінде үлкен роль ойнайтын – мінез бітістері, екінші орында – адамның сырт көріністрі.

Уақыт ағымына берілмей, үзақ мерзім сақталатын

белгілер – адамның кажетсінулері, әрекет-қылық мотивтері мен қызығулары, бұлар бойынша біз адамды тануымыз мүмкін, бірақ бұл үшін аталған белгілер сол адамның сырт көрінісі мен мінезінен біраз байқалуы тиіс.

Жоғарыда бөгде адамды тану, білу мүмкіндігін әңгімеледік, ал енді адам өзін-өзі сарапқа сала алады ма, жоқ па деген сұраққа жауап ізделік. Бүған оң да, кері де жауап айту мүмкін. Егер адам өзін-өзі түк танымаса, онда оның қауым ортасындағы әрекет-қылықтары алдын ала өзіндік болжастыруға келмей, тұрақсыз кейіпке енер еді. Сонымен бірге, мүндай адамның қатынас қылығы мен іс-әрекеттері ақыл оралымынан алшақ, төңірегіндегілердің ісімен сәйкестік таппайды, Егер адам өз әрекетін сырт көзбен бағалай алмаса, оның іс-кадамдары кейбір жағдайларда оғаш көрінеді, Егде адам бала сияқты был-дырласа немесе бала жасына келмей үлкеннің үстам-дығын танытса, төңірегіндегілер мүндайларды не жай күлкіге алады, не сайқы-мазаққа телиді.

Екінші тараптан, егер адам өзі жөнінде бәрін біле берсе, онда өмірге деген қызығушылықтың да кажеті болмай қалары сөзсіз, себебі саналы адамның бар өмірлік болмысы осы өзін тануға деген жоғары ынта-ықыластан нәр алады. Адамның кдлыпты өмірі үшін өзін-өзі біле алмастық та, аса көп білу де сиыспайтын кұбылыстар.

Адам өзінің шындыққа келетін сырт көрінісінен басқада өзінің мінез бітістері жөнінде де азды-көпті мәліметке ие, бірақ бұл мәліметтер көбіне адамның өзі жөніндегі ұнамды пайымдауларды камтиды. Сонымен бірге, адам өзінің кейбір әлеуметтік талапқа сай кажетсінулері мен әрекет-қылығының себеп-түрткілерін тануға бейім. Ал өз санасының астарында жаткдн немесе моральдық тыйымдарға байланысты санаға жат психологиялық бітістерін тіпті де білмейді.

Адам өзі жөніндегі шындықты басқалардың оның іс-әрекетіне болған қатынасынан байкауына болады. Өз әрекеттері мен сол әрекеттерге берген басқалар бағасын салыстыра, адам жанама түрде өзі қасиеттері мен сапаларын болжастыруына болады.

Іс-әрекетте нәтижеге жетісе, мақтау алып, не сәтсіздікке үшырап, сырттың жоғары немесе ұнамсыз бағасына кезігумен әр жеке адам өзінің кабілет деңгейін сезеді. Өмірде жетіскен ісіне қанағаттануын, болмаса канағаттанбауын ішкі, ниеттеген психологиялық бейнемен салыстыра алса, адам өз кажетсінулері мен мотивтерінің оң не теріс бағытын дүрыс та толық тани алады.

Есте үстайтын жәйт, өз бағаңды қорытындылауда толығымен басқалар пікіріне құлай түсуге болмайды. Себебі өзіңіз үнамды катынастағы адамдар сізді асыра мақтауға дайын түрса, қалай да жек көретін адамдар сізде бірде-бір ұнамды қасиет көре алмауы мүмкін, Сонымен бірге, әр адам өзінің афферент жағдайындағы әрекетін тіпті де білмеуі мүмкін, себебі мүндай саналық басқарудан айрылған кезде, адам өзіне, басқалар реакциясына объектив баға беріп, әрекетін байқастыру кабілетінен айрылады.

Адамның өзін-өзі тануы төңірегіндегілердің қабылдауы мен бағасына тығыз байланысты, кеңірек айтар болсақ, барша адамдардың өзара тусінісуіне тәуелді. Күнделікті тұрмыстық қатынастар, тілдесу негізінде адамның психологиялық бейнесін түзу үшін келесі тәсілдер қол-данылады: бітіс таңу, алғашқы әсерлену, жаңалықты әсер-лену, ықтималды болжай әсерлену, асыра сілтей әсерлену, жеке адамның бітістерді біріктіре әсерленуі (Р.С.Немов.,

Адам образын жасаудың ең көп тараған тәсілі бұл бітіс таңдау, Оның мәні: адам төңірегіндегілерді өзіне тән касиеттер мен сапалар түрғысынан бағалайды, яғни өз мінез бітістерін екінші біреулерге таңады, оның қылық-әрекетін түсінгісі келіп, өзін сол адамның орнына қоя салады. Мүндай тәсіл бір адамға біткен мінезді екінші адамға таңа салуда да көрінеді. Осылайынша, басқалардың мінез, әрекет-қылық бітістерін өзімізді қызықтырған адамға тану арқылы да нақты түлға жөнінде бір жөнді психологиялық мәлімет топтастыруымызға болады.

Алғашқы әсер тәсілі бөгде адамды бірінші көр-геннен қалыптасатын образды бекіту үшін қолданылады.

Ал енді жеткізіліп жатқан ақпараттағы адам қаси-еттерінің тізімі молдау болып, мәлімет бөліктерін хабарлау барысында біршама уақыт үзілісі болса, алғашқы акла-рат соңына край ұмытылады. Бүл жағдайда алғашқы әсерленуге карсы кұбылыс – жаңалықты әсерлену тәсілі іске кіріседі, яғни талдауға түскен адамның образы ол жөніндегі ең соңғы мәліметке орай қурылады.

Ықтималды болжай әсерлену деп келесі қүбы-лысты түсінеміз: адам миы болашак, оқиғаларды алдын ала болжастыру кдбілетіне ие. Осыдан тулға басталған іс-әрекеттің бағдарын, қарқындылығы мен ақырғы нәтиже-сін күні бұрын жоспарлайды. Әлі қолда жоқ бүтін затты оның бөлектері бойынша ойда белгілі бір формаға келтіріп, жан-жақты сипаттамасын бере алады.

Оқиғалар мен құбылыстарды дәл болжастыру қажеттігі адамдардың өзара түсінуі мен бірін-бірі қабылдауында өте кажет. Мысалы, адамға тән белгілі бітістері бойынша оның әлі белгісіз, бірақ онда болуы тиіс касиет-терін де анықтауымыз мүмкін: батыр адам әрқашан адал да аңғал болатынына ешбір күмәнданбаймыз, сондай-ақ, қорқақ - әрдайым өтірікшіл, мәдениетті – ой-өрісі кең, қайырымды – үйіршең, сенгіш, өшпенді адам - әрқашан түйық, күмәншіл келеді. Егер өмір жағдайлары адамның әлі белгісіз қасиеттері жөніндегі біздің болжамымызды растайтын болса, онда болжастыруға деген біздің сені-мімізді бекіте түседі не керісінше де болуы мүмкін. Адамның болжастыру қабілетіне өмірлік тәжірибе өзі түзету-лер енгізіп, нақтылап барады.

Асыра сілтеу әсері адам жөніндегі алғашқы бағаның кейінгілеріне күшті ықпал етуінен пайда болады. Мұндай әсерден бірінші берілген мінездеме қатып кдлған, өзгермес күйге түседі. Егер қандай да адам бір көрудөн бізге үнамды тарапынан танылып қалса, кейін де біз осы бағамыздан танбай, басқа бір сын көзқарастарды ол адамға жолатпауға тырысамыз. Керісінше де болуы мүмкін: алғашқы тілдесуден ұнамаған адам соң қай күйге түсіп жолықса да, баяғы жек көрушілігімізден арылуымыз қиын, санамызда қалыптасқан алғашқы келеңсіз образ басқаларын ығыстырып, өз орнын бермеуге тырысады.

Психологиялық бейне жасауда ең күрделі де маңызды тәсіл – жеке адамның бітістерді біріктіре әсерлену құбылысы, Оның мәні мынада: әрбір адам санқилы тұлғалармен көп мәрте кездесе жүріп, кабылдау және бағалаумен жадында олардың сырт көрінісі, психологиялық және әрекет-қылығы туралы пайымдау бекітеді. Көп қайталап кездескен бұл әсерлер бірігеді де, солардың ішінде бірі, мысалы, адамның сырт келбеті белгілі бір психологиялық ішкі қасиетпен ұштастырылады. Осы біріккен образ негізінде екінші бір адамды кездестіргенімізде, одан оның сырт пішініне қарап, өзіміздің санамызда орныққан осы пішінге сәйкес қасиетті іздестіреміз. Мысалы, кабағы түксиген адамдар көбіне тұйық, ауыр мінезді келеді. Міне осы жалпылай, біріктіре түзген ішкі бейнөмізді қабағы түксиген нақты адамдардың бәріне бірдей баламалай саламыз. Адамдардың психологиясын-дағы жалпылық олардың іс-әрекетіндө жалпылай кезде-седі, ал іс-әрекеттегі жалпы қасиеттер адамдардың жал-пы сырт түлғалық бейнесінен көрінеді. Осылай жалпылай біріктіріп, образ жасау қасиеті жас өспірімдік шақтан ор-нығып, кейін өмір бойы түзетулермен реттеліп барады. Осы тәсілді жақсы игеруден адам психологиясы қуры-лымының бір белгісі: әрекет-қылығы, дүниетанымы неме-се мінезі – бойынша сол адамның басқа да қасиеттерін бағалаушы адам өзінде қалыптасқан бірікпе образ ар-қылы ашуға бейімденеді. Егөр осы бірікпе образ жасау тәсілі адамның сырт көрінісі мен ішкі дүниесі арасындағы байланыстың шындыққа жақын екенін дәлелдей алса, онда бул адамдарды бағалауда, олардың әрекет-қылы-ғын күні бурын болжастыруда таптырмас қуралға айна-лады, ал кері жағдайда жаңсақ әңгімелерге тап қылады.

Бөгде адамның тұлғалык ерекшеліктерін тануда жеке дара және кәсіби ерекшеліктер көп роль ойнайды. Кдйырымды, мейірман, серлі адам басқаларды жеңіл түсінеді, қабылдайды, себебі мүндай адамдар, әдетте үлкен де бай қатынас тәжірибесіне ие болумен, басқа-лардан әрқашан жақсылық қасиеттерді іздестіруге бейім.