К. С. Ислям латын тілінің шығу тарихы мемлекеттік тілде оқитын студенттерге арналған оқулық

Латын тілінің шығу тарихы: оқулық. – Павлодар, 2007. –

Оқулықта Ежелгі Рим тарихы сипатталады. Оқулық гуманитарлық факультеттерде оқитын студенттерге ұсынылады. Тарих, тіл үйірмелерінде қолдануға болады.

ББК 81.2Латин-923

© С.Торайғыров атындағы Павлодар

мемлекеттік университеті, 2007

Алғы сөз
Қазақстан Республикасының білім беру жүйесі, дәстүрлі европалық біліммен қатар, Қазақстан мәдениеті мен менталитетін ескере отырып дамуда. Университеттік білім жүйесі студенттердің өз тілінен басқа латын және грек тілдерін тереңдетіп оқытуды жетілдіріп, пайдаланып отыр. Себебі орта ғасырлардағы еуропа ғылымының негізі осы тілдер болды және осы тілдер арқылы дамыды. Философия, әлеуметтану, саясаттану, құқықтану, сонымен қатар медицина, биология, химия, пәндері, Ертедегі Рим және Грек ғылымдарына негізделген және терминдеріне, түсініктемелеріне, анықтамаларына сүйенеді.

Осы оқу құралы оқырманды әлеуметтік-мәдени мұраларымен, Ежелгі Римнің мәдениетімен, тұрмысымен, салт-дәстүрімен, өнерімен таныстырады.

Оқулықта жалпы тақрып, латын тілінің шығу тарихы бойынша, материалдар жинақталып топтастырылған, көптеген тарихи деректер берілген. Барлық мәтіндер бағалы және пайдалы мағлұматтар береді.

Негізінен рим халқының әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі, тұрмысы бойынша жинақталған материалдар мемелекеттік тілде оқитын, гуманитарлық факультеттердің студентері үшін немесе тарих, тіл үйірмелеріне қатысатын оқырмандар үшін пайдалы. Бұл деректер оқырманның жан-жақты білімін тереңдетіп, тілге деген қызығушылығын оятады. Адам қаншалықты көп тіл білсе, соншалықты ой-өрісі, рухани байлығы арта түспек.

«Халықтың кемеліне келіп өркендеуі үшін, ең алдымен азаттық пен білім керек». Қазақстанға тәуелсіздік алғаныннан кейін іргесі берік, рухы биік, озық өркениетті мемлекетке айналуына ат салысатын білікті, білімді, жан-жақты дамыған, бірнеше тіл білетін мамандар қажет.

Оқулықтың мақсаты болашақ маманның мәдениеттік, филологиялық қабілетін дамытуға мүмкіндік бере отырып, жанжақты маман дайындау. Дайындық маманның лингвистикалык, коммуникативтік, лингводүниетанымдық кәсіби-бейімделу құзырының құрылуын қарастырады.

Археологиялық қазбалар адамдардың Италияда палеолит дәуірінен бастап пайда болғанын нақтылайды. Олар үңгірлерде өмір сүріп, аңшылықпен айналысқан. Шамамен б.з.д. 1800 жылы түбекте солтүстіктен келген жаңа қоныстанушылар пайда болды, олар өздерімен бірге «террамаре» мәдениетін ала келген (итальянша –қара, майлы жер).

Рим құрылғанға дейін Италияға Еуропаның басқа елдерінен түрлі халықтар қоныс аударған. Шамамен алғанда б.з.д. 2000 жылдан бастап орталық Еуропаның қоныстанушылары Альп тауларынан өтіп, көбінесе Италияның солтүстік-батысында тұрақталған (олардың ішінде қазір латындар деп аталатын тайпалар да бар). Кейбір қоныстанушылар, «финикийліктер» деген атпен таралған тайпалар тобы, Сицилияға, Сардиния мен Корсикаға Солтүстік Африкадан қоныс аударған. Шамамен, б.з.д. 750 жылы Грециядан шыққан қоныс аударушылар оңтүстік Италия мен Сицилияның жағалауында тұрақтала бастаған. Бұлардың осы аудандағы ықпалы басым болғандықтан, римдіктер бұл ауданды «Ұлы Греция» деп атаған.

Негізінен, Италия Апеннин түбегінің оңтүстігінен басталады. Мәдениет тарихында өзінің рельефіне байланысты, орталық Италияның батыс бөлігі, маңызды рөль атқарып кеткен.Мұнда Этрусс (Флоренция орналасқан),Латын (орталығы Рим болған) және Кампан (Капуя мен Неаполь орналасқан) деген үш жазықтық жатыр. Тибр өзенінің сағасында кеме қатынастары үшін ыңғайлы табиғи порттары бар жағалаулар да орналасқан. Түбекте кеме қатынастары бар өзендерге тек Тибр мен По жатады. «Италия» деп алғашқыда түбектің тек оңтүстік бөлігі аталған (латынша vitalus–бұзау, өйткені мында жақсы жайылымдар болды). Осыдан VITALIA–ITALIA. Кейін бұл атау Апеннин түбегінің барлық территориясына жайылды. Тибр өзенінің жағалауында орналасқан солтүстік-шығыстан Сабин, шығыстан Албан,ал оңтүстік жағынан Вол тауларымен қоршалған Латын жазықтығының орналасуы түбектің тарихында латын тайпасының ерекше рөл атқарып маңызды ықпал етуіне себеп болды. Керісінше, Италияның шығыс бөлігі негізінен жазықтықсыз маңызды рөл атқармайтын таулардан тұрады, мұнда керемет Умбрия бақтары, Ассизи мен Анкон қалалары, олардан оңтүстікке қарай марс, пелигн, марруцин және вестиндердің отаны жабайы Сабель таулары мен Самний қыраты орналасқан. Орталық Италияның шығыс бөлігінде ыңғайлы аймақтар жоқ, ал оңтүстік Италияның жағдайы өзгеше. Оның батыс бөлігінде самнит туыстас таулық тайпалар мекендеген Лукания мен Бруттий таулары орналасқан. Шығыс бөлігінде өзінің Тарент шығанағымен Грециядан шыққан колонистерді қызықтырған, су тапшылығы мәселесі алаңдатып отырған Апулия мен Калабрия жатыр. Көптеген грек отарлары: Тарент, Регий, Кротон, Метапонт, Посидония, Элея және басқалары бұл жақты дамудың әлемдік орбитасына ерте қатыстырды (кейіннен «Ұлы Греция» деп аталған). Италияға жақын орналасқан аралдардың ішінен мәдениет тарихының дамуына үлкен үлес қосқан – Сицилия. Аралдың шығыс және оңтүстік бөлігін игерген гректерден басқа мұнда Панорм (қазіргі Палермо) мен Лилибей (қазіргі Марсала) қалаларын құрған финикийліктер келген. Қатал климатты, құнарлы Сардиния мен жабайы таулы Корсика аса маңызды болмаған.

Қазіргі Италияға тән апельсин мен лимон ағаштарын, агава мен эвкалипті ежелгі ел тұрғындары білмеген, ал финик пальмасы мен анарды мұнда карфагендіктер әкелген. Грецияға қарағанда Италияның жерлері әлде қайда құнарлылау, әсіресе өзінің шарабымен әйгілі По мен Кампания алқаптары,- грециядағыдай мұндағы жерлерді өңдеу үшін орасан зор еңбекті қажет етті; көптеген батпақты жерлерді кептіру, ал суы тапшы жерлерді суару қажет болды. Бұл істерде этрусстардың керемет шеберлігі бүгінгі күнде де таңқалдырар болып отыр.Италияда Грецияға қарағанда металл кеңдері аз таралған. Тек қана Этрурияда мыс пен қалайы, ал Эльба аралында темір кеңдері өндірілген. Металл өңдеуде тағы сол этрустар керемет жетістіктерге жеткен.

Этрустар туралы сөз қозғалғандықтан және этрустардың Рим дамуына тигізген ықпалымен санасу қажеттілігінің нәтижесінде Этрус халқы мен өркениеті туралы біраз мәлімет беру қажет.

Этрурия –ежелгі дүниенің ұлы мемлекеті болған. Алайда өзінің өркениетінің өркендеп тұрған кезеңінде де Этрурияда, орталықтанған мемлекеттік құрылым болған жоқ. Этрус мемлекетінің әр қаласы тәуелсіз өмір сүріп, жеке қала-мемлекет болуға талаптанды. Этрус құдіретінің дамыған дәуірінде, он екі этрусс қалаларынан тұратын федерация құрылды, дегенмен бұл федерацияға енген әр қала өзінің саяси және экономикалық дербестігін сақтап, оларды тек діни сенімдері байланыстырған.

Этрус қалаларымен алғашқыда патшалар, ал одан кейін сайланған тұлғалардың алқасы басқарған (zilath). Іс жүзінде билік ақсүйек рулары мен олардың рубастарының қолында болған (лукомондар). Ертеден бастап Этрурия қалалары қолөнер мен сауда орталықтары еді. Ол кезеңдерде сауда теңіз қарақшылығымен тығыз байланысты болды; этрус (грекше–тиррен) қарақшыларының даңқы бүкіл Жерорта теңізіне дүркіреген.

Этрус шеберлерінің металл өңдеу, айна және құмыра жасау, алтын мен піл сүйегінен жасалған зергерлік бұйымдармен аты шыққан.Этрустардың Балтық тенізінен әкелінген янтарьдан жасалған көркем туындылар да кездеседі. Этрустар Гректермен, Мысырлықтармен, Карфагендіктермен және т.б. халықтармен теңізде сауда жасаған.

Этрус экономикасының енді бір саласы–ауыл шаруашылығы. Этрурия аумағының көптеген аймақтары таулы, батпақты жерлер болғандықтан, топырақ ұқыпты өндеуді керек еткен. Сонымен байланысты этрустар әртүрлі дренаждық құрылыстар мен су бұрғыш құбырлар және т.б. құрастырған. Кейбір жанама мәліметтер ауыл шаруашылығында құлдар қолданылды деп мәлімдейді, бірақ мында құлиеленушілік аз дамығандықтан құлдардың еңбегі басым болды деуге болмайды.

Этрус құдіретінің өркендеген кезеңі - VII-VI ғасырлар. Осы кездерде этрусс қалалары Италияның солтүстігі мен оңтүстігінде кең көлемді экспансионистік отарлау саясатын жүзеге асырған. Олар өзінің билігін Апенин түбегінің барлығына жайып, VI ғасырда этрустардың экспансиясы оның шегінен шығып, Корсиканы жаулап алады. Ол Корсикаға бет бұрған батыс гректермен қақтығысуларға әкеліп, сонымен қатар Жерорта теңізінің тағы бір ірі мемлекеті Карфагенмен одақтасуға әкелді. 535 жылы Корсика жағалауының маңайында карфагендіктермен одақтасқан этрускілер ұлы теңіз шайқасына қатысып, оның нәтижесінде гректер аралды қалдырып кетуге мәжбүр болды.

Этрускілердің Римге кіруі де осы кезеңге жатады. Олар Римді қарулы күрес арқылы әлде Этрус патшаларының әулеттерінің кұдіреттілігі бейбіт жолмен билікке келген-келмегені түсініксіз, бірақ Рим қала-мемлекет ретінде дәл осы кезеңдерде пайда болып, этрустардың арқасында ол шағын ауылдардан белгілі сәулет негіздеріне байланысты қала орталығына айналды.

Этрустардың билігі ұзақ уақытқа созылған жоқ. VI ғасырдың аяғында этрус қалаларының арасында іштей күрес басталып, осы кезде римдіктердің этрускілерге қарсы көтерісі басталады. Б.з.д. 474 жылы Кум маңында теңіз шайқасыда этрус кемелері Сиракуз билеушісі Гиероннан жеңіліс табады. Бұл соққы Этрурияның теңіз державасы ретіндегі атағының құлдырауына әкелді. Этрускілердің әлсіреу кезеңі-римдіктердің күшеюімен қатар жүріп этрусс қалалары бірінен кейін бірі Рим құдіретіне бағындырылады. Осы қалаларға рим коллонистері көшіп, ежелгі әдет-ғұрыптар мен бірге тіл де жойылады.

Этрус тілі негізгі шешілмеген жұмбақтардың бірі болып келеді. Бізге дейін жалпы саны тоғыз мыңнан астам құмыраларда, айналарда, естелік тастарда жазылған жазулар жетті. Этрусс қолжазбалы ескерткіштерінің ең ірілерінің бірі зығыр матасында жазылған «Зығыр кітабы» (liber linteus) деп аталған. Бізге белгілі этрусс жазбаларының ең көнесі б.з.д VIІ ғасырға, ең кеш жазылғаны б.з.д. І ғасырға жатады. Этрусс жазуларының оқылуы бірінші көргенде қиындыққа түспейтін деп көрінеді. Этрусс алфавиті ежелгі грек алфавитінің негізінде, ал ол өзінің кезегінде латын алфавитінің негізінде қаланды. Оқылу жеңілдігі жалған болып шығады, өйткені этрусс тілінің өзі өте ерекшеленіп басқа бір де бір тілмен салыстырылмайды. Этрускологтар оны грек, латын, герман және славян тілдері арқылы оқып көрген, кейбіреулері индоевропалық топшамен қанағаттанбай семиттік, кавказдық, малазийлік тілдермен, енді біреулері жапон тілімен салыстырып көрген. Олардың барлығы жарамсыз болып, этрусс тілін оқу жүз жылдан асса да, біз бірнеше этрусс сөзін және бірнеше жеңіл грамматикалық формаларды ғана танитын болдық.

1964 жылы археологтар таң қаларлық жаңалыққа тап болды – ежелгі Пирги (Рим қаласынан 50 шақырым) қаласының маңынан, алтыннан құйылған этрус және пуникалық (карфагендік) жазулары бар үш тақтайшаны тауып алған. Олардың екеуі бір уақытта жасалып, жабыстырылған, сондықтан олардың мәтіндерінің бірдей болуының мүмкіндігі пайда болды. Ол солай болатын болса, біз екі тілдес (билингва) жазуға ие болар едік пуникалық жазу этрус жазуының оқып алуына көп ықпал жасар еді,- бұл үміт ақталған жоқ – жазылған мәтіндер бір-біріне мазмұны жағынан жақын болса да сәйкес болмай шықты, сондықтан олардың бірі арқылы екіншіні аудару мүмкін емес.

Этрускілердің шығу тегін екінші шешілмеген сұрақ деп санауға болады. Ол бірінші жұмбақпен байланысты екені мәлім, өйткені тілдің құпиясы ашылатын болса, халықтың шығу тегі туралы сұрақ та шешілер еді.

Ежелден бері этрускілердің шығу тегінің екі нұскасы болған. «Тарихтың атасы» Геродоттың айтуынша,этрускілер Кіші Азиядан қоныс аударған, яғни Италияға шығыстан келген. Осы нұсқаның тағы біреуі Ливийдің айтуынша, олар Италияға Альп тауларынан түскен, яғни солтүстіктен келген.

Этрускілердің шығу тегі туралы басқа көз қарасты б.з.д І ғ. Римде тұрған малазиялық Галикарнаста туған Дионисий Галикарнасский ұсынады. Ол Геродотқа қарсы шығып, этрускілердің малазиялық шығу тегін жоқтыртып, оларды көшпенді емес италиялық жергілікті (автохтондар) тұрғындар деп болжам жасаған.

Кейіннен классикалық латын жазуы да бірқатар өзгерістерге ұшырады. Б.з.д І ғ. бастап У және Z тек грек тілінен шыққан сөздерде пайдаланылды. Антик кезеңінен кейін әріптерді жазбаша және қатармен бөлу пайда болды, сонымен қатар тыныс белгілер мен диакритикалық белгілер (әріптің үстінен немесе астынан қойылатын белгілер мағынасын анықтау үшін қолданылады). Б.з.д ХІ ғ. W әрпі, ал ХVI ғ.- J және U әріптері еңгізілді.

Латын тілінің бүкіл тарихы және ежелгі Рим тарихының ең бір ерекше және қызықты сұрақтарының бірі-Римнің мәдени ізбасарлары мен саяси бәсекелестер латындар мен этрускілердің қарым – қатынастары болған еді. Этрускілердің пайда болуы мен тілінің қалыптасуы, айтылып кеткендей, әлі күнге дейін анықталмаған. Этрус тілі жерортатеңіздік тіл тобына жатады (Оңтүстік Еуропа мен Жерорта теңізі аралдарындағы үндіеуропалық тіл қатары емес). Мүмкін, этрусс алфавиті грек алфавиті негізінде қалыптасқан. ХVIІІ ғ. этрус теориясындағы латын тілінің қалыптасуының теориясы пайда болды, бірақ этрус тілі жайында мәлімет өте аз болғандықтан (аз ғана жазбалар сақталған, олардың қазіргі таңда тек 150 сөзі ғана шешілген), оны анықтау мүмкін емес.

Этрускілер Римнің солтүстік батысында орналасқан Этрусияда мекендеген және олар жоғарғы мәдениетке ие болған ( ол жайлы этрус өнерінің ескерткіштері мәлім етеді). Римдікдер этрускілерден өнер (сонымен қатар әскер өнері),саяси мәдениет пен діни әдет – ғұрыпты қабылдапты. Б.з.д VIғ. этрускілер Римнің оңтүстігіне жылжуының нәтижесінде Тарквини этрусс династиясынан шыққан патшалардың қол астына енуіне тура келді. Ақырғы Тарквинидің қуылуы нәтижесінде (б.з.д 510 жылы, осы кезеңде Рим республика болып жарияланды) этрускілердің үстемдігі нашарлай бастады. V –VI ғ.ғ. олар толығымен саяси дербестігін жоғалтып, Римнің қол астына енеді. Біздің заманымыздың басында этрускілер толығымен романдалды, ал олардың тілі уақыт өте келе ұмытылды.

Этрускілерді күреспен жеңген уақыт Рим гегемониясының алғашқы кезеңі болды, б.з.д ІІІ ғ. бастап Римнің экономикалық және саяси жағдайы жоғарлай бастайды. ІІІ ғ. аяғында Орталық қала Лациум өз билік астына италиялық қалалармен аймақтарды біріктірді. Үш Пуни соғысы (ІІІ ғ.орт. –ІІ ғ. орт.) нәтижесінде римдіктер Батыс Жерорта теңізі мен Карфагенді өзінің мықты қарсыластарын жеңген. Б.з.д І ғ. аяғында Римнің қол астында бүкіл Жерорта теңізі, Испаниядан Грецияға, Азия мен Египетке дейін, қазіргі Франция территориясы, Англия мен Германиянің кейбір бөліктері және т.б жерлер енген. Кейінгі дәуірлерде империялық Рим мемлекеті жоғарғы билікке ие болды. Италиянің бірігуі нәтижесінде латын тілі римдік мемлекеттің ресми тіліне айналды. Әртүрлі халықтарға жататын және әртүрлі тілде сөйлейтін Италия аймақтарындағы тұрғындар римдік азаматтықты алып, өзінің біріккен тұтас мәдениетінің бір бөлігі ретінде сезді.

Латын тілі бүкіл Апенин түбегіне тараған, кейін тіпті Галия мен Испания халқымен қабылданып алынды.

Нобилитет дегеніміз – римдік ақсүйектер, ірі жер иеленушілерге айналған сенаторлық аристократия. Басқарушылық рөлге патрициандық таптар ие болған, бірақ жеке плебейлік таптар да алға шықты. Б.з.д. ІІ ғ. ортасында сенат тірегі болған нобилитет бүкіл елде басшылық етті. Нобилитет ішінде республиканың әртүрлі ішкі және сыртқы саясатына негізделген сұрақтарға келісе алмаған топтар арасында күрес жүріп жатты. Ақсүйек емес, бірақ бай жоғарғы плебс билігін құраған салт аттылар, әртүрлі төлемдерді, әсіресе провинциялардың салық төлемдерін өз қолына шоғырландырып алды. Сыртқы сауда мен өсім жүргізу іс-әрекеттер салт аттылардың қолында болды. Нобилитет пен салт аттылар римдік құлиеленуші қоғамның билеуші табы болды, олар провинцияларды тонап, көп құл санын пайдаланғанына қарамастан, олардың арасында келіспеушіліктер болып тұрды, соның нәтижесінде салт аттылар жиі антисенаттық коалицияларға қатысып отырды.

Рим экономикасының негізі болып ауылшаруашылық қала берді, бірақ ірі жериеленушілердің байып кетуінің нәтижесінде шаруалардың ойсырауына әкелді, яғни ауылшаруашылықтағы шаруалардың еркін еңбегі құл еңбегіне алмасу үрдісі жүзеге асырылды.

Екінші Пун соғысынан кейін Италияның көптеген жерлері ойрандатылып қалды. Теңіздің ар жағындағы римдік жорықтар да шаруалардың кедейленуіне әсерін тигізді, олар тек құлиеленушілерді ғана байытты.

Пун соғыстары кезеңі Рим республикасындағы құлиеленушілердің өсу кезеңі еді. Құлдардың саны күрт көбейіп кетті. Римдік әскерге қарсылық көрсеткен қала тұрғындары құлдарға айналды. Осылайша Карфаген, Коринф және тағы басқа көптеген қалалармен болған еді (Карфагеннің 50 мың тұрғыны, Сардинияның 80 мың тұрғыны құлға айналды).

Құл еңбегі еркін адамның еңбегінен әлдеқайда арзан еді. Құл еңбегін ірі ауылшаруашылығында, римдік латифундияда пайдалану тиімді болды, құлдардың көбі сонда шоғырланды. Мысалы: Сицилияның құнарлы жерлерінде жүз мыңдаған құлдар еңбек етті. Ауылдық құлдармен қатар қалалық құлдар: қолөнер құлдары және үй құлдары болды. Құлдар басты қаналушы тап болды, олардың арқасында тек римдік құлиеленушілер ғана емес, сонымен қатар экспроприацияланған римдік шаруалардың тұқымдары римдік люмпен-пролетариат та өмір сүрді.

Маркс еркін итальяндық шаруалардың экспроприациясының ерекшелігі «римдік пролетарий жалдамалы жұмысшы емес, жалқаулар» -деп айтқан.

Құлдар мен құлиеленуші арасындағы таптық күрес римдік құлиеленушілік қоғамның басты қайшылықтарының бірі болды. Құлдар мен құлиеленушілер арасындағы қайшылықтар тереңдеп, күшее түсудің салдарынан ашық көтеріліс формасына айналып, үнемі өсіп отырды.

Экспроприацияланған шаруалар мен құлиеленуші қоғамның билеуші таптары арасында да қайшылықтар өркендей түсті. «Римдік республикалық дағдысы кезінде еркін шаруалардан олардың жерлері тартылып алынып, олар кейін оңтүстік құлиеленуші штаттардағыдай «ақ кедейлер» табын құрды. Құлдар мен «ақ құлдар» өздерін бірдей босатып ала алмағандығының нәтижесінде ежелгі дүние құлдырады». «Ақ кедейлер» деп еркін, бірақ мүліктері жоқ римдік азаматтарды атаған. Ол жұмыс істемей, римдік құлиеленуші мемлекетінің арқасында өмір сүрген антикалық люмпен-пролетариат болды. Құлдардың үлкен көтерілістері кезеңдерінде «ақ кедейлер» уақытша көтерілісшілермен бір бағыттас болған еді.

Б.з.д ІІ ғ. екінші ширегінде құлдардың күресі қатал күреске айнала бастады. «Италияның сарқымас астық қоры» болып саналатын Сицилия қаласы ең бірінші күрестің майданына айналды. Үлкен латифундияларда жұмыс істеген көптеген құлдар осында шоғырланды. Өмір сүру жағдайлары өте қиын болды. Құлиеленушілер құлдардан қорқып, оларды шынжырда ұстады, таңба қойып, аямай жазалады және нашар тамақтандырып, киіндірмеді.

Б.з.д. 138 ж. Сириялық Евн атты құлдың басшылығымен көтеріліс басталып, оның орталығы Энна қаласы болды. Аралдың оңтүстік батыс бөлігінде де көтеріліс бұрқ ете түсті, көтерісшілердің басшысы киликиялық Клеон болды. Евн мен Клеон күштері қосылып, жалпы басшылық Евнның қолында болды. Көтерілген құлдар бірнеше римдік отрядтарды талқандады. Тавромений қаласы Энна қаласынан кейін көтерілісшілердің екінші саяси және әскери орталығына айналды. Евн патша болып жариаланды. Оның өз кеңесі болды, оған «ақыл - ойлары мәнді адамдар» енді. Құлиеленушілік сақталды, тек көтеріліске қатысқан жерлер ғана босатылды. Көтерісшілер шағын виллаларды, ондағы мүлікті, жем қорларын өртеген жоқ, сонымен қатар егіншілікпен айналысқандарға да қиямет көрсеткен жоқ.

Көтерілген құлдар күшті әскер құрып, бірнеше қалаларды басып алды. Римдік сенат консулдық армияны Сицилияға жіберуге мәжбүр болды. Ұзақ қоршаудың нәтижесінде римдіктер Тавромения мен Энна қаласын алды. Клеон шайқаста қаза тапты, ал Евн тұтқынға түсіп, абақтыда көз жұмды.

Сицилиядағы құлдар көтерілісі Италия, Греция және Жерорта теңізіндегі аралдарда көтерілістердің бастауы болды. Құлдардың құлиеленушілерге қарсы күресі қаруланған түрге айналып, күшейіп, құлиеленуші құрылымының ыдырау үрдісіне әкелді.

Римдік құлиеленуші мемлекетіндегі басты дамыған қайшылықтармен бірге еркін тұрғындар арасында да қайшылықтар өркендей бастады. Кедейленген шаруаларды нобилитет саясаты мүлдем қанағаттандырмады. Негізінен нобилитет арасында шаруалардың мүддесін қорғаушы адамдар болды, олар шаруаларды Римнің негізгі тірегі деп қарастырып, ыдырап кеткен және құлдық еңбекпен алмастырылған римдік шаруашылықтың қайта құрылуын талап етті.

Б.з.д. 134 ж. танымал плебей табының басшысы Тиберий Гракх халық трибуны болып сайланды, ол халық жиналысына қоғамдық жер қорын қарастыратын заңды жобасын ұсынды. Гракх жер пайдалануға шек қою, яғни ата-бабалардың істеріне қайта оралу үшін ескі аграрлық заңды қайта құру ұранымен жаңа заң жүргізбекші болды. Ондай шара заңды жобаның беделін көтерген еді. Осы заңды қорғауға түскен Гракх былай деген: «Италияда өмір сүретін жабайы аңдардың өз індері, апандары бар, ал Италия үшін күресіп қаза тапқандардың ауа мен жарықтан басқа еш нәрсесі жоқ. Олар үйсіз, үнемі тұратын жерлері жоқ, әйелдерімен, бала -шағаларымен қаңғырып жүреді. Қолбасшылар сарбаздарды өткен ұрпақтардың көрі мен күнбездері үшін жауға қарсы күресуге шақырып, алдайды. Себебі көптеген римдіктердің мехрабы да, көрі де болмаған. Оларды әмірші деп атағанмен олардың бір үзім өз жерлері де болмаған». Тиберий ұсынған заң жоба еркін римдік шаруашылықтың қайта құрылуына бағытталған еді. Заңды жобаның екінші бөлімінде артық мемлекеттік жерлерді бөліп, кедей азаматтарына мұрагерлікке таратып берілуі жайлы айтылған.

Сенаттың көпшілігі ірі жериеленушілер еді, олар заңды жобаға қарсы болды. Соған қарамастан Тиберий заңды жобаны сенаттан өткізді. Гракх заңы жүзеге асырыла бастады, бірақ нобилитет оған көнбеді. Өз араса шиеленіс басталып, соның нәтижесінде Тиберий Гракх қаза табады. Тиберий Гракхтың ісін оның інісі Гай Гракх жалғастырды. Ол 123 ші жылы халық трибуны болып сайланды. Гай кең демократиялық бағдарламаны жоспарлады, оның басты мәселесі аграрлық заң шығару еді. Ол римдік әскерге қатысты бірнеше заңды жобаны енгізді: легионерлердің жасауы үшін олардың жалақысынан ұсталынып жүрген салыққа тиым салды; 17 жасқа толмаған жасөспірімдерді әскери қызметке алуға тиым салды және т.б. Осы уақытта Гай құқықсыз италиктерге («одақтастар» және т.б.) азаматтық құқықтың берулуі жайлы заңды жобасын ұсынды. Бірақ осы заңды жоба жүзеге асырылмай қалды. Реакцияшыл күштер күшейді, келесі сайлауда Гракх трибун болып сайланбады.

Гай Гракх көтеріліс көтерді, бірақ римдік шаруалар біраз уақыттан кейін қозғалыстан бас тартып, ал италиктердің оған тірек болатын күші болмады. Осының нәтижесінде Гай және оның үш мың ізбасарлары қаза тапты, жалпы бүкіл қозғалыс сәтсіздікке ұшырады. Ескі құлиеленушілік тәртіптердің ыдырау үрдісінің тереңдігі соншалық Гракхтың кезіндегі республика мен римдік шаруаларды қайта құру утопияға айналды. Шаруалардың пролетариаттануын ешқандай шаралармен тоқтату мүмкін емес еді. Бір айта кететін жай, осы кезеңде құлдар қозғалысы мен римдік-италийлік шаруалардың аграрлық қозғалысы римның негізгі саяси құрылысын дамытқан екі әртүрлі қозғалыстар болған.

Б.з.д. 104 ж. екінші сицилиялық құлдар қозғалысы басталды. Көтерісшілер 20 мың жаяу және 2 мың салт аттылардан тұратын әскер құрған. Римдіктер Сицилияда ірі күштерді шоғырландырып, құлдардың әскерін талқандады. Құлдар тағы жеңілді.

Б.з.д. І ғ. 90 ж. аяғында Италия территориясында одақтық соғыс басталды. Ол римдік азаматтықты алуға бағытталған италиктердің көтерілісі еді. Осыдан кейін шығыс провинцияларда да көтерілістер басталды. Римдегі ақсүйектермен демократтардың күресінің нәтижесінде консул Сулла (б.з.д. 82 ж.) диктатурасының орнауымен аяқталды. Римдік республикадағы қалған таптық күрес талантты қолбасшы және ұйымдастырушы Спартактың ең үлкен көтерілісіне де түрткі болды.