Самостоятельное изучение разделов дисциплины

1-чи темагъа ишле. Этимсыфат. Этимча. Бет жалгъаула. Ыразычы туруш. Болушла.

1. Бюгюн Азаматны бек уллу сагъышлары бар эди. Къоншу орамны сабийлери бла Азаматны орамы футбол ойнарыкъдыла. Тюнене аны командасы къытхан эди. Аны орамында жашагъан къызла оюннга къарагъан эдиле. Ала, къарс уруп, къычырып… къарс не, жанларында къызгъанмай эдиле. Оюндан сора Маринка – кёк кёзлю къызчыкъ – гюлле берген эди Азаматха. Ала бусагъатда да юйдедиле, бир кесек къургъакъсгъандыла, ансы хаталары жокъду. Азамат аланы атмайды: алагъа къараса, Маринканы ариу бетчиги кёзюне кёрюнеди. Хорлатхан жашла, башларын энишге салындырып, арыгъан аякъларын иги да кётюралмай, жерни сюркеп бара эдиле.

Бюгюн да къытдырмазгъа керекди, ансы къызланы бетлерине къалай къарарыкъса, тиллерин а ким билмейди…

2. Мухажирни фронтха ашырыргъа битеу да Уммайлары бла бирге бу жашны бирси ахлулары, тенглери, шуёхлары да бири къалмай чыкъгъандыла. Мухажирге дери да Малкъардан фронтха аз жаш кетмеген эди. Алай бу жашла жан аурутурча эди. Ол да неден дегенде, Мухажир аскерчиге арталлы да ушамай эди. Урушну ёмюрча узун жолларында солдат, ызы бла уа офицер Уммайланы Мухажир кёп километр къыдырады. Ол артха кетиуню жарсыуун сынайды, ызы бла уа душм аны къуууп башлайды. Солугъан кезиулеринде жаш офицер солдатларына айтхылы аскер башчы Александр Невскийни сёзлерин айтады: «Бизге къылыч бла келген ажалын къылычдан табар». Солдатла жаш офицерге сюйюп тынгылайдыла. Совет аскерле жигит шахар Одессагъа жууукълашханда, Мухажирни къаууму бек биринчиледен болду. Фашистле уа отну-окъну да аямайдыла, Одессадан кетерге унамайдыла. Уллу аскер кючлерин жыйышдыра тебирейдиле. Мухажир жигит жашланы ёшюн урушха хазырлайды. Ол биледи: Одессаны душмандан тазалар ючюн, аны къаууму башламчы болургъа керекди. Таулу жаш жууаплы борчун ангылайды. Аны намыслы толтурургъа хазырланады.

Сермеш аллында ол узакъ Малкъарын эсгереди. Деменгили тауланы танг аласында кёз къамата жылтырагъанлары, тау черекни, гыйы ташланы жалай, кёмюк эте, къайнай саркъгъаны, жашил сыртланы биринчи кырдыгын жибитип ётген жаз башы хычыуун жауунчукъну сыфатлары Мухажирни кёз аллында ётедиле. Танг белги бере, Мухажирни жигит къаууму, аланы ызлары бла уа бирси аскерчиле да душман ууучлап тургъан шахаргъа самум желича киредиле. Айтхылыкъ Одессаны орамларында къанлы къазауат барады. Тюзлюк дерти кёкюреклеринде къайнагъан жашла душм аны къыстау тюедиле, огъурсуз согъадыла. Ахырында душман солдатла совет аскерчилени алгъа барыуларын арталлы да тыялмазлыкъларын ангылап, артха кетип башлайдыла. Къалгъаны къачады. Ол кюнню ингиринде сермешни къыйматын терен офицерледен бири аскер донесениясында былай жазгъан эди: «Офицер Уммай улуну ротасы Одессаны азатлау сермешге биринчи болуп киргенди эм уллу жигитликни кёргюзтгенди. Командир ёшюн урушда кеси онсегиз фашистни, ротасы уа душм аны эки жюзден аслам солдат бла офицерни жокъ этгендиле. Ызындан келген аскер бёлюмлени алгъа таукел барыуларын бу жигит къауум махтаулу жалчытханды». Кёп заман да озгъунчу аскер бёлюмлерин тизип, орденле бла майдалла бере башлайдыла. Алаша бойлу, назик санлы жаш офицер аллына келгенде, генерал сейирсине, башын булгъай ышарды.

- Аперим, офицер Уммаев. Сен Александр Невскийни орденине тийишлисе.

… Къара тенгиз къаласы жигит шахар Одессаны орта орамы бла аскер къауум кюнбатыш таба бара эди. Къууанчлы бетлерин уруш жели къаралтхан солдатланы алларында баргъан а - туугъан жерини жигит уланы, гвардиясыны тамата лейтенанты Уммаланы Мухажир эди (Гуртуланы Э. Къая жашы-къаячы).

3. Социалист Урунууну Жигити Салих Аттоев кесини урунуу жолун сабийликден башлагъанды. Асламысында малчылыкъ бла кюрешгенди. Салих урунууну къууанчсын да, ишни къыйынлыгъын да, тауланы огъурлулукъларын да, жазны ариулугъун да, къышны огъурсузлугъун да , мамыр кёкню тазалыгъын да Бызынгыда кёргенди, юйюрлю, юйдегили да Бызынгыда болгъанды.

Колхозгъа къойчу болуп биринчи келгенинде, назик жашчыкъ бир бёлек жылдан ол алчы къойчуланы хорлап чыгъарыгъына, атын битеу республикагъа, къыралгъа айтырлыгъына бир киши да ийнанмай эди.

Болса да кесини кючюне, кесини ахшы муратларына Салих толу ийнана эди. Ол ийнаныулукъ тик жолланы чыгъаргъа, уллу ауушладан ауаргъа болушханды.

Биринчи жылладан башлап, Салих ишни башхача къурагъанын, кече-кюн да къошдан кетмей ишлегенин, къышда, жазда да малны токъ тутар ючюн заманын, билимин да аямай кюрешгенин кёпле айтхандыла. Аны къойчу тенглери да Салих бла ишлерге бек сюйюп болгъандыла. Ишни сюйген, ишлей билген, тенгликни сыйлай билген, таматагъа, гитчеге да намыс эте билген адам бла ишлерге ким да сюеди. Ол шартла уа Салихни жол нёгерлеридиле.

Салихни кёкюрегинде жылтырагъан Алтын жулдуз бла Ленинни эки ордени аны урунуу жолу кертиси бла дааламат таулу кишини жигер жолу болгъанына толу шагъатлыкъ этедиле.

…Танг жарый башлагъанды. Бизни артиллериябыз кючлю от ачхандан сора мотопехота атакагъа тебирегенди. Гитлерчиле артха кетип башлагъандыла. Хаким да ол урушда ротасы бла атакагъа тебирейди. Ол сермешде гитлерчилени 26 топлары жокъ этилгенди, кёп солдатлары бла офицерлери къырылгъандыла. Сермеш болгъан жерде кёп автомашинала, топ окъла, пулеметла къалгъан эдиле. Смоленскийни къатында, къорууланыу урушланы кезиуюнде, топ окъ тийип, Деппу улуну танкы бузулгъанды. Ауур контузия эм жаралы болуп, Хаким госпитальгъа тюшгенди. Жарасы игирек болгъанлай, теркирек фронтха жиберирлерин тилейди. Ол кесини аскер бёлюмюне къайтады. Жигит офицерни танк батальону командирине саладыла. Бир ауукъ замандан а Хаким полкга башчылыкъ этеди.

…1944 жылны кюз арты. 1-чи Белорус фронт. Майор Деппу улу, артха кете баргъан душм аны ызындан танкла бла къууа, жаяу аскерчилеге жол ызлайды. Аш ашаргъа, солургъа заманы жокъду. Болсада, кесине бойсуннган адамлагъа къайгъырыргъа унутмайды. Деппуланы Хаким башчылыкъ этген гвардиячы полк Польшаны азатларгъа эм фашизмни толусунлай ууатыргъа къатышханды. Урушдан сора ол М. В. Фрунзе атлы аскер академияны бошагъанды. Аскер бёлюмлеге эм биригиулеге башчылыкъ этгенди. Генерал-майор Деппу улу иги кесек зам аны ичинде Орта Азия аскер округну таматасыны экинчиси болуп тургъанды. Фашист уучулаучула бла урушда кёргюзтген кишилиги эм батырлыгъы ючюн Деппуланы Хаким Ленинни ордени бла, Къызыл Байракъны ордени бла эки кере, Урунууну Къызыл Байрагъыны, Ата журт урушну I эм II даражалы, Къызыл Жулдузну ордени эм кёп майдалла бла саугъаланнганды. Аны жигитлигини юсюнден «Красная звезда» газетни 1941 жылда 1-чи августда чыкъгъан 179-чу номеринде «Танкист Хаким Деппуев» деген аты бла басмаланнган статьяда да жазылгъанды. Ол бир ауукъ заманны, госпитальдан чыкъгъандан сора, Челябинскийде жаш танкчыланы уруш этерге юйретип да тургъанды. Рапортла жаза кетип, дагъыда фронтха къайтханды. 1945 жылда 16-чы апрельде Деппу улуну танк полку Берлин таба алгъа барыуну башлагъан аскерлерини санында болгъанды. Аскерден кетгенден сора Хаким, Къабарты-Малкъаргъа къайтып, Нальчик шахарда жашагъанды. Танк аскерлени генерал-майору Деппуланы Сафарны жашы Хаким 1981 жылда ёлгенди. Малкъар халкъ кесини махтаулу жашын бир заманда да унутурукъ тюйюлдю ( «Заман», 1995, 7 май).

2. Байсолтанланы Юсюпню жашы Алим 1919 жылда Яникой элде туугъанды. 1934 жылда Алим Нальчикни педучилищесине киреди. Окъугъан заманында ол спорт бла кюрешип турады. Педучилищеде окъугъанлыкъгъа, аны кёкде учаргъа умуту бар эди. Алай бла Алим 1935 жылда Нальчикни аэроклубунда пилотха окъуйду. Ызы бла уа 1939 жылда Ейскийде военно-морской училищени бошайды.

Алим 1941 жылдан башлап 1943 жылгъа дери Балтий тенгизде уруш этгенди, Ленинградны къоруулагъанды. Алим кесини биринчи сермешин Таллинни кёгюнде ётдюргенди.

Урушну биринчи жылларында окъуна Байсолтанланы Алим кёкге 277 кере кётюрюлгенди, 45 кере сермешиулеге къатышханды, 64 кере фашистлени аэродромларына топ атханды.

Алимни уста уруш этгенин, аны окъну уста марап атханын биргесине уруш этген нёгерлери иги биле эдиле. Аны жигитлигини юсюнден «Правда», «Комсомольская правда» газетледе жазгъандыла. 1943 жылда уллу Ата журт урушда жигитлиги ючюн Байсолтанланы Алим Жигитликни Алтын Жулдузу бла саугъаланнганды. Ол Яникойгъа келеди, ызы бла аны Кёнделеннге да чакъырадыла. Тансыкълап, Алимни кёрюрге Яникойгъа кёп адам келген эди. Андан сора да Алим эки Къызыл Байракъны майдалына тийишли болады.

Ата журт урушда Шимал Кавказдан Жигитликни Алтын Жулдузун биринчи Байсолтанланы Алим алгъанды. Ол сермешиуледе онжети фашист самолётну кюйдюргенди. Урушну биринчи жылларында окъуна 277 кере кёкге кётюрюлгенди, 45 кере кёкде сермешиулеге къатышханды, 64 кере фашистлени аэродромларына топ атханды.

1944 жылны 23 сентябринде Сескар деген айрыкамны кёгюнде Алим жангыз кеси тёрт фашист самолёт бла сермешге киргенди. Ол сермешде Байсолтанланы Алим жигитча жан бергенди.

3. Бек эртте заманладан башлап, бизни ата-бабаларыбыз юй кереклени ташдан ишлеп болгъандыла. Артдан-артха аланы сюекден, къошундан (топуракъдан), агъачдан да эте эдиле. Магъадан къазаргъа юйреннген заманлада юй кереклени доммакъдан, темирден этип башлайдыла. Бизни болгар эм алан ата-бабаларыбыз юй кереклени къошундан, агъачдан, мияладан да эте эдиле. Бек аламат затладан бири – болгар, скиф тайпаланы ючаякъ тепсилери эди. Ата-бабаларыбыз да аякъ-къашыкъ, табакъ кибик затланы, алача, агъачдан ишлегендиле. «Таш тегене, агъач элек болгъанда», - деп нарт таурухларыбызда бош айтылмайды.
Юй кереклени юслеринден айта, таулу кийизлени сагъынмай болмайбыз. Бизде жюрюген «ала кийиз», «бичген кийиз», «боялгъан кийиз» деген кийизле 5-6 минг жыл мындан алгъа къаланнган курганлада да табыладыла. Алтайда скиф шиякылада табылгъан кийизлени аладан бир башхалыкълары жокъду. Скиф тайпала арбаларыны башларын кийизле бла жаба эдиле. Аланы кийимлеринде да кийизден этилген кёп зат болгъанды. Бусагъатда аллай затла кёп тюрлюдюле: юй къабыргъаланы, тахталаны, юй тюплени жасагъан кийизле («Минги Тау», 1999, № 6).

4. Культура тарыхны, этнографияны терен ангыларгъа халкъны кийимлери да болушадыла. Алада ол не затдан этилгенин, къоншу халкъла бла къалай келишгенлерин, ол къоншуладан не алгъанын, алагъа кесини кийим байлыгъындан не бергенин кёресе. Башлыкъ, чепкен, хазыр, чарыкъ, гён чарыкъ, жамычы, гебенек дегенча затларыбызны кёп къоншу халкъла алгъандыла. Алада ол затланы атлары окъуна алышынмай жюрюйдюле. Миллетибиз малчылыкъ бла иги кюрешгени себепли, кийимлерин да териден, жюнден этип болгъандыла.

XIX ёмюрде кийимлерибизни: къапталланы, чепкенлени, кийиз къалпакъланы, чабырланы омакълыкъгъа жюрютген тюймелерибизни, сыргъаларыбызны, жюзюклерибизни тинте келсе, ала бек терен ёмюрлеге жетедиле. Сёз ючюн, 1-чи ёмюрде жашагъан Страбон деген грекли алим: «Тауда жашагъан адамла, таугъа ёрлей туруп, аякъларына малны терисинден этилген затла чырмайдыла», - деп жазады. Дагъыда Огъары Чегемде шиякылада XII-XIV ёмюрледен къалгъан тиширыу кийимле табылгъандыла. Ёлюкню башында кийиз бёркчюк, юсюнде къаптал, чепкен, шалбар, аякъларында уа – сахтиян чурукъчукъла. Эр кишиле жюрютген тонланы, кийиз къалпакъланы кёп жолоучу къонакъла дайым да айтып тургъандыла. Ставрополь музейни таматасы Г. Прозрителев Огъары Малкъарда шиякылада озгъан ёмюрде бир ненча эр киши (къытай дарийден тигилген) кёлек тапхан эди. (Журн. «Минги Тау»).
3-чю тема. Текстледе этимлени туруш формаларын белгилерге. Аланы заманларын кёргюзтюрге. Туруш категорияны къарамчылыкъ бла байламлыгъын ангылатыргъа.

1. Малкъарлыланы бла къарачайлыланы халкъда жюрютюлген кийимлерин эки тюрлюге юлеширге боллукъду. Бирлери - уучула кийиучю кийимле. Экинчилери - малчыла кийиучю кийимле.

Ууучула кийиучю кийимле кийик жаныуарланы терилеринден этилгендиле. Ала бек эрттегили кийимлеге саналадыла.

Малчыла кийиучю кийимле уа юй хайыуанланы жюнлеринден бла терилеринден этилгендиле.

Аны бла бирге кийимлени экилери да териден, кийиден, эшилип эм къол бла согъулгъан къумачладан этилип болгъандыла. Кийимлени тигиуде эм этиуде ол адетле эрттеден бери келедиле. Алай жашауда аланы этилиулери, формалары да тюрлене-тюрлене тургъандыла.

Адамны кийимине къарап, аны не ишлегенин, къолйын, эр кишиники неда тиширыунукъу болгъанын, миллетин, ол кийимине кёре жыйылны къайсы кезиую болгъанын билгендиле.

Бусагъатда аты кенг айтылгъан «Балкария» фольклор-этнография тепсей ансамблибиз халкъда жюрюген ол кийимлени тикдиргенди эм аланы ариулукъларын, саны-сыфатны чертген шартларын кеслерини тепсеулеринде кёргнюзтеди. Келир тёлюлерибиз да аланы эслеринде тутар ючюн, керек кюнде уа тигип, кийип чыгъар ючюн хореограф Къудайланы Мухтар халкъ кийимлени суратларын жыышдыргъанды. Ансамбль ол кийимле бла Кавказны тау халкъларыны Сохум шахарда бардырылгъан фестивалына къатышып, биринчи саугъагъа ие болгъанды. МТ 2005 №5 стр. 157.
2. Археологла, жер-жерледе къазып, бурунгулу эл тюпледе, журтлада урчукъ башла кёп табып тургъандыла. Алай эсе уа: «Урчукъла тиширыуланы ишчи кереклери болуп, не замандан бери жюрюйдюле?» деп сорургъа да боллукъсуз. Баям, бу соруугъа толу жууап тапхан къыйынды. Болса да, адам улу жюнню хайырланып башлагъан заманладан бери урчукъну магъанасы да ёсе баргъан болур. Жюн да къой малны кёбюрек тутхан халкълада (тайпалада) эркинирек табыла болур эди.

Аллай урчукъ башла алгъа - топуракъдан, артда – сюекден, агъачдан ишленип болгъандыла. Ала кеслери да Малкъарны кёп тюрлю археология белгилеринде дайым табылып турадыла. Биз билгенден, бурун заманладан бери урчукъ таулу тиширыуланы энчи урунуу сауутлары болуп келеди. Озгъан ёмюрде белгили алим Н. П. Тульчинский бизни багъалы тиширыуларыбызны юслеринден былай жазгъанды: «Не сейир эсе да, таулу тиширыула кеслерини урчукъларын къолларындан кетермейдиле, элден элге бара тургъанлай окъуна, жолда урчукъ ийиргенлерин къоймайдыла». Мен алимни бу сёзлерин бошдан сагъынмагъанма. Эрттегили грек алим Приск бешинчи ёмюрде, гунн халкъланы патчахы Атилагъа къонакъгъа барып къайтханында, аланы тиширыуларыны юсюнден былай жазгъынды: «Гуни тиширыула, кеслерини урчукъларын бир жерде да къолларындан кетермей дайым ийиргенлей турадыла». Сейир тюйюлмюдю, Приск бешинчи ёмюрде, Тульчинский 19-чу ёмюрде гунн бла малкъар тиширыуланы кеслеринден бирча айтханлары! Андан да озуп – беш минг жыл мындан алгъа кийиз эте билген, ууакъ малчылыкъ бла жашау этген, оба тёбеле ишлеген тайпаланы эсге алсакъ, таулу тиширыуланы урчукълары, бир да болмагъанча, уллу тарых культура магъананы жюрютгенлерин айтыргъа боллукъду («Минги Тау»).

3. Къайсы халкъны тарых байлыгъын тинтип къарасанг да, аны ёмюрден бери келе келген культура энчилигини бир къауум шартлары ачыкъланадыла. Сёз ючюн, халкъалны тарыхларында, аланы культура энчиликлерин кёргюзтген затладан бирине кийиз ургъан усталыкъ саналады. Ол усталыкъ не Европада, не Азияда жашагъан башха халкълагъа эрттеден белгили болгъан зат тюйюлдю. Малкъар, Къарачай халкъланы уа, алагъа къоншуда жашагъан халкълада бир да тюбемеген, кийиз урургъа усталыкъларыны юсюнден кёп алимле жазгъандыла. Алай ол алимле кийиз ургъан усталыкъ адамлагъа не замандан бери белгили болгъанын а айтмайдыла.

Беш минг жыл мындан алгъа этилген курганланы къазгъанда, алимле тюрлю-тюрлю кийиз хурттакла тапхандыла. Бурунгу малчыла малларына жангы отлар жерле излей, кёчгюнюлюк халда жашай, кеслири кютген малланы этлери, сютлери, жюнлери бла хар не кереклерин да жалчытыргъа кюрешгендиле. Чатыр маталлы арбаларыны башларын кийиз бла жабып болгъандыла. Аллай эрттеги арбаланы агъачлары, чархлары Дон, Эдил, Къобан сууланы жагъаларында, Дагъыстанда, башха жерледе да табылгъандыла. Ол арбаланы бирлери уа Эрменде саппа-саулай табылып, анда тарых музейде кёрмючге салынып окъуна турады. Андан сора да, алгъын скиф, гунн деген халкъла кийизле этип, аланы жашауда не затха хайырланнганлары бурунгу грек, къытай жазмалада айтылады. Алтайда уа, ёмюрледен бери бузлап тургъан Пазырык деген жерледеги курганлада, 2500 жыл мындан алгъа этилген шиякы тёбени къазгъан алимле бир ненча «ала кийиз», «бичген кийиз» тапхандыла. Аланы таулу кийизле бла тенглешдирип къарасанг, барында бир адам этген сунарса. Россейни академиклери Гильденштадт бла Клапрот да 1703, 1802 жыллада кеслерини илму ишлеринде малкъар халкъны кийиз ургъан усталыкъны юсюнден кёп кере сагъыннгандыла. Аланы айтханларына кёре, малкъарлыла ариу, омакъ кийизлерин Къабартыда, Гюржюде, дагъыда башха жерледе тюрлю-тюрлю къумачлагъа, хант тузгъа, мирзеуге алышып тургъандыла.

Алай бла, бизни халкъыбызны бек эрттегили усталыкъларындан бирине кийиз ургъан усталыкъ саналады. Ким биледи, 5000 жыл мындан алгъа этилип, шиякылада хурттаклары табылгъан кийизлени да малкъар халкъны ата-бабалары этген окъуна болурла. Тюзю уа – хар заманда да, къайсы ёмюрде да ариу, омакъ кийизлени хунерли, уста ынналарыбыз кеси къоллары бла этгендиле. Ала ургъан, ала бичген кийизле бюгюн да бизни юйлерибизге къууат бередиле (Журн. «Минги Тау», 1996, № 5).

Нарт гоппан

Нартла, эмегенле бла демлешип, аланы хорлагъан заманларында, уллу байрамла кётюрюп, доммай башы тенгли болгъан, кеси да доммай башына ушагъан гоппанны, ичин да бал бозадан, къара сырадан толтуруп, эки къоллары бла эки сабындан – мюйюзлеринден тутуп, алгъыш айтып болгъандыла.

Энчи гоппан

Ма бу адамны мынча жылы толду дегенде, бек алгъа ол гопп аны анга кётюртюп, ызы бла кеслери алгъыш айтып болгъандыла.

Киеу гоппан

Бу гопп аны къол бла тутаргъа къулагъы болмагъанды. Киеу кёрюне келгенде неда некях этген сагъатлада болсун – киеуню, киеу нёгерни сынар ючюн, къайынла кёп тюрлю чырмаула этип болгъандыла. Айтыргъа, киеу гопп аны ичин эрни-бурну бла сырадан, бозадан толтуруп, къол бла тутуп алалмазча, гопп аны тышын жау жагъып, дагъыда аллай тукъум затла. Къарыу, жютюлюк, амал, акъыл алай бла да сыналгъанды.

Къарындашла гоппаны

Татлы тенгле, къарындашла, узакъ жортууулладан къайтып, бир бири бла тюбешген заманларында, къарындашла гопп аны кётюрюп болгъандыла.

Юй гоппан

Бурун хар таулу (къарачай-малкъар) юйде, гоппанла кёп да болгъан болурла. Алай юй гоппан деп бир сыйлы гоппанлары да болгъанды, ичине 4-5 литр сыйыннган. Келин келген, къыз чыкъгъан, жаш туугъан тойлада, юй гопп аны ичин бозадан неда сырадан толтуруп, тамата алгъыш этип, кеси башындан бираз тартып, таматадан кичиге дери – гопп аны тёгерек бошлагъан адет да болгъанды («Минги Тау», 1996, № 3).

4. Къарачай-малкъар халкъны къырал формада жашагъанына шагъатлыкъла

Бизни ата-бабаларыбыз: скифле, гуннла, булгарла, аланла – барысы да къырал формада жашау эте келгендиле. Ол шарт тарыхыбыздан тас болуп къалыр амалы жокъ эди.

Белгилисича, бизде тау бийле, ёзденле, чагарла, къарауашла, къулла, къазакъла да болгъандыла. Аланы барын да тийишдирген бизде уллу жамауат жыйылыу бар эди. Ол жыйылыуну аты – «ТЁРЕДИ». Бу сёз «тёр» дегенден къуралгъанды. «Тёр» деп тюрк тилли халкълада «закон», «адет» дегеннге неда юйню бек сыйлы жерине айта эдиле. «Тёрге ёт», «Тёрде олтур», - деп бизде андан айта болурла. Халкъны бирикдирген жыйылыугъа – «ТЁРЕГЕ» - халкъны хар къауумундан айырылгъан келечиле къатышхандыла. Тёре шёндюгю Парламентге ушай эди.

Тёрени жыйылыуунда тау бийледен бек уллу даражасы жюрюген бир адамны оноучугъа айыргъандыла. Ол оноучуну аты олий эди. 322 жыл мындан алгъа окъуна Абайланы Сосран халкъыбызны олийи болгъаны белгилиди. Къарачайда уа 1828 жылда Къырымшаухалланы Ислам олийлик этип тургъанды. 1639 жылда Къарачайны олийи Къырымшаухалланы Къамгъут эди. Малкъарда Абайланы адамлары 30 жыл олийлик этип тургъанларын эсге алсакъ, «олий» деген къуллукъ къарачай-малкъар миллетде къартдан жашха ёте келгени ачыкъланады.

Уруш къоркъуу тюшген кезиуледе олий кеси оноу этерге эркин эди, алай мамыр жашауда уа Тёресиз оноу этерге эркинлиги жокъ эди.

Халкъны жашауунда ары дери тюбемеген затла тюбеселе, аладан хайыр болмаса, хата чыкъмай эссе, Тёре, тинтип, аланы халкъгъа адет этип да тургъанды. Алай бла Тёре халкъны жангы адетлерин да болдургъан отжагъа эди.

Халкъ урушургъамы неда мамыр жашау этергеми кереди – аны оноуу да Тёрени къауумунда эди. Мамыр заманлада олийни оноуу блат ау бийле кеслериниаскер жыйынлары, сауут-сабалары, атлары бла жыйылып, «басият къошла» къурап, бизни къырал чеклерибизни сакълап болгъандыла.

Алай бла Тёреде битеу халкъны бети кёргюзтюле эди. Тёре этген оноуну халкъгъа бегеуюлле билдире эдиле. Тёре халкъны жашаууна чюйре келген затлагъа: уручулукъгъа, хауле айланыугъа айып этип, терсине кетгенлени «Налат ташха» байлата эди, ары-бери озгъанла да аллай адамлагъа налат берирча, «Налат ташла» халкъ кёп болуучу жерлеге салына эдиле.

Алгъын заманлада аллай ташла Малкъарда, Чегемде, Бахсанда болагъандыла. Ол ташланы бирлери шёндю Огъары Чегемде Жылгъы суууну бир жагъасына атылып турады. Бирин Шауурдат деген элде, бирин да Бахсан бойнунда орта ёмюрледен бери адам жашамагъан Крыскам деген жерде кёрюрге боллукъду.

Огъары Чегемдеги ташны уа эм артда анга тагъылгъан адамны жууукълары 1960 жылда эртте бузулгъан межгитни къатында суугъа атхандыла. Алай аллай ташны къайры атсанг да, ол кесини магъанасын тас этмейди.

6. «Аталыкъ» адет, 922 жылда араб жазыучу Ибн Фадлан айтханнга кёре, булгарлылада кенг жайылып болгъанды. «Аталыкъ» деп бир къауум жууукъ адам неда уллу шуёхлукъ жюрютген адамла кеслерини гитче сабийлерин, алагъа 16-17 жыл толгъунчу, жууукъларына, тенглерине, шуёхларына берип тургъандыла, ала тилге, адетге, жашау этерге юйренсинле деп. Ола дет адамланы араларында мамырлыкъны, тенгликни, шуёхлукъну къаты сакълагъанды. Документлеге кёре, 1741 жылда Къабартыны уллу бийи Хадаужукъ улу Къасай бла Малкъарны бийи Абай улу Азамат эмчек къарындашла эдиле, 1768 жылда Къабартыны Къайсын улу Къазий деген бийи бла Малкъар бий Бий улу Мухаммат эмчек къарындашлагъа саналгъандыла. Быллай шартла дагъыда кёпдюле. «Сют къарындашла» деп бир ананы сютюн ичген сабийлеге айтадыла. Аллай сабий анагъа – «эмчек улан», анна уа сабийге – «эмчек ана» болады. Биз айтхан затлагъа битеу Кавказ халкълагъа белгили «ёзден», «тамата» деген сёзле да къошуладыла. Белгилисича, хар зат башха тиллеге кесини аты бла бирге кёчеди, ансы атла кеслери кёчюп къалмайдыла. Алай эссе, «ёзден» деген сёзню тюрк тилледе «ёз» дегенден къуралгъаны ачыкъды. «Ёз къыйыны бла», «Ёз ырысхысы бла», «Ёз маллары, сабаны бла» жашагъан адам ёден (адам-дан, суу-дан, аш-дан, сёз-ден дегенча). Тамата (Там-ата) деген да бизни сёзюбюздю. «Там» деп тюрк тилледе «юйге» айтадыла. Бу сёзден окъуна къуралгъан болур орус тилде «дом» деген сёз. Алай эссе, тамата «юй-ата» деген магъананы тутады.

Кёп халкълагъа белгили «куначество» деген адет да бизни «къонакъ» деген сёзюбюзденди. Алайды да, бу биз санагъан затла бары да тарых байлыгъыбызны кёп тюрлю жерлерин ачадыла.