Кафедра балкарского языка

Литература

1. 
   Абдуллаев Ф. Кыпчакский говор узбекского языка.- АКД. – Ташкент, 1957.
   
2. 
   Абдурахманов Р. Исследования по старотюркскому синтаксису. - М.,1967.
   
3. 
   Ахатов Г.Х. Диалект западносибирских татар. - Уфа: Башкнигоиздат.,1963.
   
4. 
   Акбаев Ш.Х. Фонетика диалектов карачаево-балкарского языка. – Черкесск, 1963.
   

5. Аппаев.Диалекты балкарского языка в их отношении к балкарскому литературному языку. – Нальчик, 1960.

6. Аннануров А., Бердыев Р., Дурдыев Н., Шамурадов К. Эрсаринский диалект туркменского языка. – Ашхабад, 1972.

7. Ахатов Ш.А. Диалект западно-сибирских татар. – Уфа, 1963.

8.Багыев Х.Оламский диалект туркменского языка. – Ашхабад, 1965.

9. Байжолов А. Языковые особенности казахов Кустанайской области. – Алма-Ата, 1964.

5. 
   Ахметьянов Р.Г. Общая лексика материальной культуры народов Среднего Поволжья. – М., 1989.
   
6. 
   Ахметьянов Р.Г. Краткий историко-этимологический словарь татарского языка. – Казань, 2001.
   
7. 
   Ахунзянов Э.М. Общее языкознание. - Казан: КГУ, 1981.
   
8. 
   Ахунзянов Э.М. Русские заимствования в татарском языке. – Казань, 1972.
   
9. 
   Байрамова Л.К. Введение в контрастивную лингвистику. - Казань Изд-во КГУ,1994.
   
10. 
    Байчура У.Ш. Звуковой строй татарского языка. Часть 1, Казань, 1959.
    
11. 
    Баскакаов Н.А. Алтайская семья языков и ее изучение. – М., 1981.
    
12. 
    Баскакаов Н.А. Введение в изучение тюркских языков. М., 1969.
    
13. 
    Баскаков Н.А. Историко-типологическая характеристика структуры тюркских языков. М., 1975.
    
14. 
    Богородицкий В.А. Введение в татарское языкознание. Изд. 2-е, Казань,1958.
    
15. 
    Благова Г.Ф. Тюркское склонение в ареально-историческом освещении. М., 1982.
    
16. 
    Благова Г.Ф. «Бабур-наме»: Язык, прагматика текста, стиль. М., 1994.
    
17. 
    Будагов Л. Сравнительный словарь турецко-татарских наречий. – СПб. 18 69.Т1; СПб. 1871. Т2.
    
18. 
    Вербицкий В. Словарь алтайского и аладагского наречий тюркского языка. – Казань, 1884.
    
19. 
    Вопросы категории времени и наклонения глагола в тюркских языках. – Баку, 1968.
    
20. 
    Гаджиева Н.З. Основные пути развития синтаксической структуры тюркских языков. - М., 1973.
    
21. 
    Гаджиева Н.З. Проблемы тюркской ареальной лингвистики. Среднеазиатский ареал. – Москва: Наука,1975. -303 с.
    
22. 
    Гаджиева, Н.З. Проблемы ареальной лингвистики // Вопросы языкознания, 1 9 8 4 г № 2 . - С . 47-60.
    
23. 
    Галиуллина Г.Р. Личные имена татар в ХХ веке. Казань, 1999.
    
24. 
    Гузев В.Г. Очерки по теории тюркского словоизменения. Глагол Л., 1990.
    
25. 
    Гарипов Т.М. Кыпчакские языки Урало-Поволжья. – М., 1979.
    
26. 
    Гиганов И. Грамматика татарского языка. - СПб, 1801
    
27. 
    Грунин Г.И. Документы на половецком языке. ХУ1 в. М., 1967.
    
28. 
    Грунина Э.А. Историческая грамматика турецкого языка. М., 1991
    
29. 
    Джураев А.Б. Теоретические основы ареального исследования узбекоязычного массива. – Ташкент., 1991
    
30. 
    Диалектологический словарь татарского языка. – Казань, 1969.
    
31. 
    Древнетюркский словарь, - Л.: Наука, 1969.
    
32. 
    Дмитриев Н.К. Грамматика башкирского языка. М. - Л., 1948.
    
33. 
    Дмитриев Н.К. Строй тюркских языков. - М.: Наука, 1962.
    
34. 
    Дыбо А.В. Семантическая реконструкция в алтайской этимологии. Сомантические термины. – М., 1996
    
35. 
    Дыбо А.В. Семантическая реконструкция в алтайской этимологии. М., 1996.
    
36. 
    Древнетюркский словарь. Л., 1969
    
37. 
    Закиев М.З. Синтаксический строй татарского языка. Казань. 1963.
    
38. 
    Закиев М.З. Проблемы языка и происхождения волжских татар. Казань,1986.
    
39. 
    Закиев М.З. Татары: проблемы истории и языка. - Казань, 1995.
    
40. 
    Зиннатуллина К.З. Залоги глагола в современном татарском литературном языке. Казань, 1969.
    
41. 
    Иванов М. Грамматика татарского языка. Казань, 1842.
    
42. 
    Исследования по сравнительной грамматике тюркских языков. М., 1,1955; 2, 1956; 3, 1961, IV, 1963.
    
43. 
    Кононов А.Н. Грамматика современного турецкого литературного языка. М.; Л., 1956
    
44. 
    Кононов А.Н. Грамматика языка тюркских рунических памятников VII-IX вв. – Л., 1980.
    
45. 
    Кононов А.Н. История изучения тюркских языков в России. Дооктябрьский период. Л., 1972
    
46. 
    Кормушин И.В. Каузативные формы глагола в алтайских языках. // Очерки сравнительной морфологии алтайских языков. Л., 1978.
    
47. 
    Кормушин И.В. Проблемы реконструкции пратюркского глагола: темпоральная система, ее истоки и переобразования. М., 1991.
    
48. 
    Кормушин И.В. Системы времен глагола в алтайских языках. М., 1984.
    
49. 
    Кормушин И.В. Тюркские енисейские эпитафии: тексты и исследования. М., 1997.
    

1. 
   Сёзлени жаратылыуларына кёре къауумлау.
   
2. 
   Бек эрттеден жюрютюлген сёзле.
   
3. 
   Башха тилледен алыннган сёзле.
   
4. 
   Сёзлени кимле жюрютгенлерине кёре къауумлау.
   
5. 
   Битеу халкъ жюрютген сёзле эм халкъны бир кесеги жюрютген сёзле.
   
6. 
   Сёзлени къалай жюрютюлгенлерине кёре къауумлау.
   
7. 
   Эркин жюрютюлген эм эркин жюрютюлмеген сёзле.
   
8. 
   Эскирген эм жангы сёзле.
   

1944 жылны жаз башында респупликаны уруш тозуратхан халкъ мюлкюн аягъы юсюне салыр ючюн, Къабарты-Малкъар къадалып кюреше эди. Фашистле бизни жерибизден къысталгъанлы жылдан артыкъ бола эди. Мамыр жашау этерге термилип, уллу, гитче да урушну бошалырын ашыгъып сакълай эдиле. Малкъарлыланы кече бла кюнню арасында жашагъан жерлеринден кёчюрюп иерикдиле деп, ол заманда кишини да эсинде жокъ эди. 8-чи мартны малкъарлыла миллетлерини бушуу кюнюне санайдыла, анга къара кийдирген кюннге. Ол кюн сталинчи геноцидни хатасындан жоюлгъан адамланы эсге тюшюрген кюнюча белгиленеди.

50 жыл мындан алгъа Къоруулауну Къырал Комитетни бегимине тийишлиликде, малкъарлыла барысы да ёмюрледен бери жашап келген жерлеринден Орта Азиягъа бла Къазахстаннга кёчюрюлген эдиле. Аладан алгъа аллай зорлукъну Шымал Кавказны бир къауум башха халкълары – къарачайлыла, къумукълула, чеченлиле, ингушлула сынагъандыла.

3. Капитан Накин биргесине 150-200 аскерчини да алып, Черек ауузуна атланады. Сауту элде къолларына сауут алып аскерчиле бла уруш этерча жаланда бир адам къалмагъан эди. Дезертирле (37 аскерчи), элге къызыл аскерчилени отряды келе тургъаныны юсюнден хапар къулакъаларына чалыннганлай, олсагъат окъуна элден кетедиле. Ала кеслери да онбешден кёп тюйюл эдиле. Бек башы уа – Саутуда жашагъанлагъа ол отрядны келгенини юсюнден сёз да айтмагъандыла. Накин кесини мурдар ишин эллилени кёбюсю татлы жукълап тургъан кезиуде башлагъанды. Аны аскерчилери Саутуда жашагъанлагъа душман кёзден къарагъандыла эм аланы душманныча къыргъандыла. Жукълап тургъан адамланы юйлерине гранатала атхандыла, аланы терезелери, эшиклери бла кирип барып, жукълап тургъан къартланы, тиширыуланы, сабийлени уятып, жукъу арасында жукъ да ангыламагъан хатасыз адамланы тышына чыгъарып ёлтюргендиле. Ёлюклерин артха-артха атып, юйлери бла бирге кюйдюргендиле.

Жангыз бир адамы да бандитге чыкъмагъан неда дезертири болмагъан Глашланы да 67 адамын ёлтюргендиле. Ала жыл санлары жетмеген сабийле, гым-гым къартла, фронтда немислиле бла уруш эте тургъанланы аналары, эгечлери, юйдегилери эдиле, сабийлери, къарт аналары эдиле. Накинни аскери мамыр халкъгъа зорлукъ этгенди ансы, бандитлеге къажау кюреш бардырмагъанды. 1942 жылда 4-чю декабрьге дери къызыл аскерчилени къолларындан жаланда бир бандит окъуна жоюлмагъанды. Накин дивизияны командири подполковник Шикинни аты бла жиберген билдириуде былай жазгъанды: «1942 жылда 27-чи ноябрьден 1942 жылда 30-чу ноябрьге дери беш эл къурутулгъанды: Огъары Малкъар, Сауту, Кюнлюм, Огъары Чегет, Глашлары. Огъары Малкъарда, Саутуда, Кюнлюмде 1500 адамны ёлтюргенбиз, эллени кюйдюргенбиз».

Накинни отряды, Саутуну бла Глашланы адамларын къыргъандан сора да, мамыр адамланы ызындан болгъанын къоймагъанды. Ол башха эллени адамларын да къырып чыгъаргъа угъай дерик болмаз эди, ала кеслери, Саутуда бла Глашлада болгъан бушуулу ишлени эшитгенден сора, таулагъа къачып кетмеселе. Накинни отряды 1942 жылда 27 ноябрьден 4-чю декабрьге дери 700 мамыр адамны къыргъанды, 519 юйню кюйдюргенди. Черек ауузунда 700 адамдан жаланда 377 атлары, аталарыны атлары, тукъумлары тохташдырылдгъанды. Алай 323 адам кимле болгъанлары алыкъа белгисизди («Минги Тау» 1995, № 6).

Бир кесекден къартайгъан адам, узакъдан къарай, туугъан элин таныды. Ташын, терегин ушата тебиреди. Тёгерекде эски, жангы юйле да. Эл а тар болуп къалгъанча кёрюнеди. Эки жанындан кёк дуппурла муну къысып кюрешгенчадыла. Тюрленмеген а, арталлы да тюрленмеген – туугъан элни хауасы, сууу эдиле. Къарт адам юйюн да таныды. Ол адам жашау этерча журтха ушамай эди. Арбазы – къалын мурса, къыйыкъ чигинжилери чирип, къаралып, бусагъат оюладыла дерчады. Юйню иеси ары кирирге базынмады. Жол да, юй да, жашау да тауусулгъаннга ушай эдиле (Гурттуланы Э. «Акъ къарда къузгъун къанаты»).

1. Жюз жылдан артыкъ мындан алгъа белгили алим М. М. Ковалевский Малкъарда Быллым деген элни тийресинде, Къала-къол деген жерде шиякыла къаза болгъанды. Анга болуша тургъан таулу жашла, алайда бир къоянчыкъны эслегендиле. Ала, ишлей тургъан кереклерин да жерге атып, олсагъат къоянчыкъны къуууп башлагъандыла. Сора къууа-къууа кетгендиле да – тутхандыла. Тутхандыла да, бирден бирге бере, башын сылай, иги кесек ийнакълай кетип, къоянчыкъны бошлап къойгъандыла. Дуниягъа аты айтылгъан алим ол шиякы къазгъан таулу жашланы къоян бла алай ойнагъанларына бек сейир этгенди. Битеу Кавказда халкъланы адетлерин, тёрелерин, таурухларын иги билген Ковалевский бу оюнну башха халкълада бир да эслемегенди, киши айтып да эшитилмегенди. Сагъыш эте келип, ол 2500 жыл мындан алгъа жашагъан грекли алим Геродотну бир хапарын эсгереди.

Иш былай болгъанды: бизни дуниягъа дери 512 жыл алгъа, къажарлы (персли) патчах Дарий скифле бла уруш этерге тебирегенди. Скифлени бла Дарийни аскерлери, бир бирге къажау сюелип, урушну башлайбыз деп, тургъан заманда, скифлени алларындан бир къоянчыкъ чыгъып къалгъанды. Скифле уруш этериклерин да эсге алмай, ол къоянчыкъны ызындан боладыла, аны къуууп, ойнап тебирейдиле. Скифле къажар аскерге эс бурмагъанларын кёрюп, Дарийни аскер башчылары патчахларына: «Была бизни къайгъылы тюйюлдюле, бизни эслерине да алмай, бир къоянчыкъ бла ойнай турадыла. Баям, была бир кючлю халкъ болурла», - дейдиле. Дарий ала айтханнга уллу эс бурады да, кече бла аскерин жыйып, ол уруш этер жеринден кетип къалады. Алай бла ол къоянчыкъ урушну тохтатады. Къоян бла байламлы дагъыда бир зат айтыргъа керекди. Малкъар халкъны кёп тюрлю сейир таурухлары барды. Аладан бирлери Ачей улу Ачемезни юсюнденди. Ол таурухну 1895 жылда Огъары Малкъарда Боташ улу Алибек кимден эсе да жазып алгъанды.

…Эртте заманлада Ачемезни атасы Къобо деген бир огъурсуз киши ёлтюргенди. Ачемез ёсюп, уллу жаш болгъандан сора, Къобону излей, кёп жер къыдырады. Жол арытхан Ачемез бир кюн, иерин да алып, атын отларгъа бошлагъанды. Кеси да, алайда таянып, бир кесек къалкъыгъанды. Къараса, узакъда жел этдирип келген, бир атлы кёреди. Аты да бир сейир ат: алты аякълы, бурун тешиклеринден чыкъгъан тылпыу да туман кибик. Эки жанында да къоян ойнай, аякъ тюбюнден да чартлап-чартлап къоянчыкъла чыгъа. Ма ол киши, аллай сейирлик атха минип, сызылып келе эди. Къобо деген ол эди. Ачемез, атыша кетип, аны хорлагъанды да, атасы ючюн дертин жетдиргенди. Белгилисича, нарт таурухла Кавказны башха халкъларында да бардыла, алай ол таурухлада, бизни таурухларыбыздача, къоян къуууп ойнау бир да сагъынылмайды. Алай эсе уа, эрттеги тарых Геродотну тауруху бла быллымчы жашланы къоян къуууп ойнагъанларыны бир байламлыкълары болурму дерчады («Минги Тау» 1996, № 5).

Къыш бузда ашыкъ ойнагъандыла, хайнух бургъандыла. Таулу жазда кёп оюнлары болгъанды. Бек сюйген оюнлары уа чюйке оюн эди. Уланла уа ат ойнатхандыла, чариш этгендиле. Кюз артында узун чыпын орнатып, аны башында тюрлю-тюрлю омакъ затла, сыйлы затла, татлы затла такъгъандыла. Саугъалагъа ётгюрле, чёрчекле жетип болгъандыла.

Ариу кюпес, гюлменди не къумач журун алалгъан анасына, эгечине, сюйген къызына берип болгъанды саугъасын. (Минги Тау, 2008, № 6, 153 бет. )

3. Таулула сабаннга чыгъарны аллында уллу тойла къурап, оюнла этип болгъандыла. Ол тойла «Наууруз байрамдан» сора башланадыла. Мартны аягъында, апрельни башында къарла , бузла эрип, кёк кырдык жангы чыгъа тургъан заман адамны жюрегин къозгъайды, аны табийгъат бла къаты байлайды. Ол заманга таулула къууанч халда тюбегендиле.

Эллиле жыйыладыла, аш къазанла, боза чыккырла да къайнайдыла, талада да жигит жашла тутушадыла, талыла чабышадыла, мараучула илишан атадыла, жырчыла жырлайдыла. Сабан тойда айтыш – алгъыш кибик оюнла адамны къууанч кюнюн белгили даражада ётдюредиле. Ол кюн хорлагъанлагъа саугъалагъа бередиле. Аланы атлары кёп заманланы халкъны ауузунда жюрюп турлукъду. Ол тойлада жашла къызланы сайлап, къызла жашалагъа ийнарла тагъып, жашауну эсден кетмезча этерге кюрешип болгъандыла.

Сабан тойда, биринчиден – тепсеп, экинчиден – атла бла чабышып, ючюнчюден – тутушуп эришедиле. Сабан тойла кюз артында тирлик жыйылгъандан сора да болуп тургъандыла. Ол тойла арт заманлагъа дери жетгендиле.

Биз да, 1974 жылда Кишпек деген элни тийресинде, археология тинтиулени биринде, 3500 жыл мындан алгъа асыралгъан эки жашчыкъны жан-жанларында, аякъ тюплеринде ючюшер, тогъузушар ашыкъ тапхан эдик. Ала бир бири ызындан тизилип тура эдиле. Огъары Чегемде 13-чю ёмюрден къалгъан эски юй орунланы къаза туруп да бир къауум ашыкъ тапханбыз. Анда уа бир ашыкъны белин, ол аууруракъ болур ючюн, темир чыбыкъчыкъ чёргелип тура эди. Ашыкъ сюекле эрттеги курган тёбеледе ишленнген шякылада беш минг жыл мындан алгъа окъуна Шалушка, Быллым эм башха эллени тийрелеринде табылгъандыла. Ала эрттеги тюрк халкъланы ата-бабалары болгъан тайпаланы шиякылары эдиле. Тюрк халкълада ашыкъ оюн кенг жайылгъаны скиф деген халкъланы археология белгилеринде да чертилип турады. Доммакъдан ишленнген ашыкъланы скифлени ат жюген кереклеринде окъуна омакълыкъгъа жюрютгендиле. Андан озуп, ашыкъланы накъут ташдан ишленнген сыфатлары шумерлери Ур деген шахарларындан беш минг жыл мындан алгъа окъуна белгилиди.

Малкъарда бирси ашыкъланы уруп чартлатыр ючюн жюрютюлген ашыкъгъа «жугъутур» дейдиле. Къыргъызлыла, къазахлыла, алтайлыла уа аллай ашыкъгъа «сакъа» дейдиле. Жугъутур ашыкъ ауур болур ючюн, аны бир жанын тешик этип, ары уа къоргъашин окъуна къуюп болгъандыла. Ашыкъланы омакъ этер ючюн, аланы къызылгъа, сарыгъа, кёкге, моргъа бояучу эдиле. Къарагъа уа, жангыз бир бирде, жугъутур ашыкъны бояучудула. Таулу сабийле жазда, къышда ойнайдыла ашыкъ оюнну. Жазгъыда тюз, сыйдам арбазлада, орамлада ойнайдыла, къышда уа – буз юсюнде. Алгъа уллу тёгерек гюрен ызлайдыла, ызы бла уа ол гюренни ортасына ашыкъларын тизедиле. Жашчыкъла, алгъадан кемчиликлерине кёре, ол гюреннге бирер неда экишер ашыкъ саладыла. Сора, «жугъутур» ашыкъларын буруп, жерге неда буз юсюне атадыла. Кимни «жугъутуру» алчи сюелсе да, ол биринчи болуп атады. Аны ызындан – «жугъутурлары» эшек, пук, чик сюелгенле атадыла. «Жугъутур» ашыкъ хонку – шиш сюелсе неда аккун сюелсе уа жарамайды. Жангыдан атып кёрюрге керек болады. Сора гюренни къыйырында неда белгиленнген чекде тохтап, жашчыкъла тизилген ашыкъланы марап, атып башлайдыла. «Жугъутур» тийип, гюренден тышына чартлагъан ашыкъ къытылгъаннга саналады. Ашыкъ оюн къарачай-малкъар сабийлени бек сюйген оюнларындан бириди ( «Минги Тау», 1996, № 5).

3-чю тема. Сёзлени къалай жюрютюлгенлерине кёре къауумлау. Эркин жюрютюлген эм эркин жюрютюлмеген сёзле. Эскирген эм жангы сёзле.
1. Кюн мутхузду, жауаргъа-жаумазгъа да арсарды, алай адамланы кёллери жарыкъды. Жюреклери къууанчдан толгъан сабийлени къолларындагъы ариу гюлле, иллеуле, тюрлю-тюрлю шарла. Ленин атлы орамны эки жанында уллу юйлени балконларында тагъылгъан байракъла шахарны бетин ариу этедиле.

Адамла Ленин орам бла ёрге кими ойнай, кими тепсей, кими къобуз согъа, жырлай барадыла.

Биринчи Май байрамны къууанчлы демонстрациясы башланады. (Ш. 1978, №2).

2. Балетмейстер, хореограф, этнограф къадарында Мухтарны аты тыш къыраллада да белгилиди. 2008 жыл Мухтар 70-жыллыгъын этгенди. Дагъыда 2008 жылда июнь айны ал кюнлеринде ол кеси башчылыкъ этген «Ас-алан» ансамбльни эм Тырныауузну сабий ансамбильлерини келечилерин элтип, Стамбулда «Тюрк дуниясы» деген ат бла бардырылгъан халкъла аралы сабий тепсеу фестивальдан хорлам бла къайтханды. Къудайланы Мухтар 2002 жылдан бери Тюркню 50 къыралны келечилери къатышхан халкъ чыгъармачылыкъны фестивалыны жюрийини члениди. Ол «Балкария» ансамбльни къуралыууна уллу къыйын салгъанды.

Филология илмуланы доктору, профессор Кючюкланы Зухура Къарачай-Малкъарны бусагъатдагъы этнографиясыны юсюнден быллай сёзле жазгъанды: «Къудайланы Мухтарны китапларын («Карачаево-балкарские народные танцы», «Карачаево-балкарский свадебный обряд», «Древние танцы балкарцев и карачаевцев», «Карачаево-балкарская этнохореография и символика») окъуй, быллай оюмгъа келесе: Кавказда белгили балетмейстер, халкъ тепсеулеге эшикни башха жанындан ачып къарагъан, аланы къуралыу амалларын, алада болгъан тюрлю-тюрлю белгилеге уллу эс бургъан адамды Мухтар. Къудайланы Мухтар кесини бай сынаууна таяна, тепсеуледе жашырын амалланы, оюуланы да, бурунгу Малкъарны дуниягъа миф кёзден къарагъаны бла байламлы этгенди. Алай бла, халкъ тепсеуле нени юсюнден хапар айтханларын илму мурдорда ачыкълагъанды…».

Голландияда халкъла аралы культура араны президенти Ян Пепинг 1992 жылда июнь айда Кавказгъа келген заманында «Балкария» ансамбль къуралгъанын эшитип, аны иши бла, адамлары бла шагъырей болуп, концертлерине къарайды да, тыш къыраллагъа кеси хакъына гастрольлагъа чакъырады. 1993 жылда «Балкария» Польшада, Голландияда, Германияда да быланы тойларына къарагъанла сейир-тамаша къалырча жетишимле болдурадыла. Тюркде, Стамбулда «Бешик таш» деген аты дуниягъа белгили стадионда сабийлени тепсеулерине къарагъанла, аланы фахмуларына, усталыкъларына сейир эте эдиле. Бу шартла бла Къудайланы Мухтарны фахмусуну теренлигин, тепсеу искусствону магъанасын илму-тинтиу мурдорда ачыкълауда битеу Кавкзда анга жетген кёп адам болмагъаны эсленеди (Журн. «Минги Тау», № 4, 2008).

1933 жылда Ленинчи окъуу шахарчыкъда алгъа миллет тепсеулени студиясы, ызы бла уа халкъ тепсеулени ансамбли къуралгъан эди. Республикабызда биринчи тепсеу ансамбльге таматалыкъ этерге Малкъарны уста тойчусу Рахайланы Якъубну салгъан эдиле. Ансамбльни аягъы юсюне этер ючюн, арымай-талмай, Якъуб кёп кюрешгенди. Онжыллыкъ жашчыкъны – Уллубашланы Мутайны ансамбльге ма ол заманда алгъандыла. Алай бла, 1933 жылдан башлап, таулу жашчыкъны жашау сыры тюрленеди да, аны къадары тепсеу искусство бла, ёмюрюнде айырылмазча, къаты байламлы болады.

Ансамбльни биринчи концерти Нальчикде 1933 жылда, кюз артында болгъан эди. Мутайны да, бирси тойчуланы да уста тепсегенлерине къууанып, къызыу къарсла къакъгъан эдиле. Уста тепсей эди Мутай. Аякъларын, къолларын да ариу ойната, жангылып къалмаз ючюн, къобуз, сырыйна тартыулагъа эс бургъанлай тура эди. 1934 жылын кюзюнде уа Нарсанада Шимал Кавказны халкъларыны спартакиадалары болгъан эди. Спартакиаданы бек жарыкъ, бек къууанчлы кюню Дагъыстандан, Чеченден, Ингушдан, Къарачайдан, Черкесден, Адыгейден, Дюгерден, Къабарты-Малкъардан келген ансамбльлени эришиулери болгъан кюн эди. Спартакиаданы къурагъанла бизни ансамблибизге биринчи жерни бериуню тийишли кёрдюле. Аны сыйлы грамота бла, пианино бла да саугъаладыла. Серго Ордженикидзе Мутайны тау тепсеулени ариу, уста тепсегенине къууанып, саугъагъа Москвадан жангы аякъ машина ийген эди.

Мутай 1935-1936 жыллада тойчуланы биргелерине уллу къыралыбызны кёп шахарларына баргъанды. 1935 жылда, Москвада концертле бере айланнган заманда, ансамбльни артистлерин М. Горький кесини Москва этегинде солуу юйюне къонакъгъа чакъыргъанды. Мутай да, жараулу тепсеп, аны махтау сёзлерине тийишли болгъанды. 1936 жылда Советлени VIII съездлерини делегатларыны алларында Мутайны аякъ бурунларында тепсегенин кёргенде, Сталин къарс ургъанды. Аны бла бирге бирси къуллукъчула да къарс ургъандыла. Фрунзе областьны кёчгюнчю артистлеринден 1945-чи жылда «Кавказ» ансамбль къуралгъан эди. Фахмулу артистлерибиз Уллубашланы Мутай, Кучмезланы Шарифа, Къумукъланы Зухура, Боташланы Исса элледе, шахарлада концертле кёргюзтюп айландыла. Алай 1946 жылда МВД-ны буйругъу бла «Кавказ» ансамбльни ишин тохтатадыла. Мутай ишсиз къалгъанда, тенглери, шуёхлары аны Фрунзеде чурукъ тикген фабрикде ишлерге аладыла. Анга «Модель чурукъ тигиуню устасы» деген сыйлы ат да аталады. Ол тикген эр киши чурукъла кёрмючлеге салынып, аны аты махтау бла айтылып башлайды. 1957 жылда Москвада къыралны Уллу академиалы театрында «Правда», «Известия», «Советская культура» газетледе кёп махтау сёз жазылгъанды. Къырал а, Мутайны уста тепсегенин энчи белгилеп, анга «Урунууда жигерлиги ючюн» деген майдал бериледи. Къарачай-малкъар тепсеу искусствосун айнытыугъа Мутай уллу къыйын салгъанды. Аны себепли ол 1960 жылда КъМР-ни сыйлы артисти деген атха тийишли болгъанды. Бизни халкъ бла ингушлула Мутайны сыйын бийикге кётюргендиле. Таулу тойчугъа 1969 жылда «ЧИАССР-ни халкъ артисти» деген ат аталгъаны анга толу шагъатлыкъ этеди.

1968 жылдан башлап, «Кабардинканы» таматасы болуп, 20 жылдан аслам зам аны бет жарыкълы, махтаулу ишлегенди. 1981 жылда «РСФСР-ни халкъ артисти» деген ат аталгъанды. Артда Уллубашланы Мутай «Балкария» ансамбльге таматалыкъ этеди. Халкъыбыз бек сюйюп къаралгъан тепсеуле – «Асланбий», «Голлу», «Тюз тепсеу», «Шинтик оюн», «Келин келтириу», «Жортууул», «Бийнёгер», «Ёрюзмек», «Марако» - была бары да Мутай юйретген тепсеуледиле. 1991 жылда Абхазияда Кавказ халкъланы фольклор ансамбльлерини фестивальлары болгъан эди. Анда «Балкария» ансамбль биринчи жерге чыгъып, фестивальны «Золотой шлем» деген бек сыйлы саугъасын алгъанды. Малкъарны бек уста тойчусу миллетибизни сыйын, намысын кётюре, кеси да уллу намысха, уллу сыйгъа тийишли болгъанды («Минги Тау», 1993, №3).

3. Абай улу Малкъар элде – Ышкантыда туугъан таулу жаш Санкт-Петербургда Россейни менме деген композиторларын сейирге къалдыра, къыл къобуз сокъгъанды. Фахмусу уллудан П. И. Чайковский бла бир жыл бир консерваториягъа окъургъа алынады. Гимназияны (Ставропольда) музыка кереклери – къыл къобузлары зат болгъанлыкъгъа, музыкадан дерслери жокъ эди. Абай улу фортепианода ойнаргъа кеси аллына юйреннгенди.

1869 жылда Абайланы Солтанбек Владикавказгъа къайтады. «Терские ведомости» газет шагъатлыкъ этгеннге кёре, Абай улу дюгерли юрист Иналукъ Тхостовну юйюнде эки кере да концерт береди. Болмагъанча фахмулу скрипач келгени битеу Кавказгъа белгили болады. 1869 жылда 21-чи декабрьде Владикавказны жыйылыула залында уллу концерт болады. Анга бу жерде жашагъан, музыкадан уллу ангылаулары болгъан адамла – И. Раннет, Р. Я. Битиев, А. Жукаев, М. Коченов, Х. Есиев эм башхала келедиле. Абай улугъа ала толкъун къарсла бла тюбейдиле. «Терские ведомости» газетни бир къауум статьялары Абай улу халал жюрекли, огъурлу, кимге да болушлукъ берирге хазыр таулу болгъанына ийнандырадыла. Аны къой, ол биреуге болушур мурат бла кесини концертини къурап тургъанды. Владикавказны ремесленный училищесинде окъугъан жарлылагъа, атасыз, анасыз къалгъан ёксюзлеге, Ольгинскийни тиширыу гимназиясында окъугъанлагъа, патчахны къарт аскерчилерине, жашау этер амаллары болмагъанлагъа дайым да болушуп тургъанды. Абай улуну юсюнден жазгъанла «Венецианский карнавалны» ол къалай уста, къалай ариу сокъгъанын энчи белгилейдиле. 1878-1888 жыллада аны чыгъармачылыгъы бек бийикге чыкъгъан заманы болгъанды.

Абай улу консерваториягъа деп жер жерли тау макъамланы жыйгъанды, ол къыйын ишин тынгылы этип, ол макъамланы ноталагъа салгъанды. Абай улуну ол чыгъармаларыны табылмай къалгъандыла. Бу фахмулу музыкант замансыз ёлюп кетмесе, къаллай бийикликге, махтаугъа жетерге боллугъу да белгисизлей къалгъанды. 1880 жылда Абай улуну саулугъу осалгъа кетеди. Таулу макъамланы ноталагъа салгъандан тышында да, ол кеси да иги кесек музыка чыгъарма жазгъанды. «Тау элде эрттенлик», «Тюш намаз», «Таулу марш» д. б. Ол жазмала, баям, архивлени биринде сакълана окъуна болурла. Аланы табыу жаланда малкъар халкъны культура тарыхында угъай да, башха халкъланы да тарыхларында уллу магъанасы боллукъ эди. Абайланы Солтанбек 1888 жылда 21 январьда жюреги тутуп ёледи. Ол малкъар халкъны бек фахмулу жашларындан бири эди (Минги Тау» 1995, № 6).

4. Къарачай-малкъар халкъланы жыр, музыка культурасыны юсюнден тинтиу иш бардыра туруп, биз къарачай-малкъар халкъны биринчи скрипачы Солтан-Бек Абаевни эскермей къойсакъ, музыка искусствобузну тарыхына чюйре тюшер эди.

1. 
   Акъбайланы Х.М. Къарачай-МАлкъар тилни фразеологиясы. - Карачаевск, 2007.
   
2. 
   Акъбайланы Х.М. Къарачай-малкъар лингвистикадан очеркле. - Ставрополь, 2009.
   
3. 
   Алиева Т.К. Вариантность слова и литературная норма (на материале карачаево-балкарского языка). - Ставрополь, 2006.
   
4. 
   Ахматов И.Х. Лексика карачаево-балкарского языка в сравнительном освещении. - Нальчик, 1988.
   
5. 
   Ахматов И.Х. Карачаево-балкарский язык. Конспект лекций. Нальчик, 1998.
   
6. 
   Мусукаев Б.Х. Очерки балкарской ономастики. - Нальчик, 2007.
   
7. 
   Гелястанова Т.С. Паронимы в карачаево-балкарском языке. - Нальчик, 2007.
   
8. 
   Гузеланы Ж.М. Бусагъатдагъы къарачай-малкъар литература тил. 1-чи кесеги. Нальчик: Эльбрус, 1998.
   
9. 
   Грамматика карачаево-балкарского языка. Нальчик: Эльбрус, 1976.
   
10. 
    Кузнецова Э.В. Лексикология русского языка. - М., 1989.
    
11. 
    Отаров И.М. Лексикология карачаево-балкарского языка. - Нальчик, 1996.
    
12. 
    Хаджилаев Х.М. Очерки карачаево-балкарской лексикологии. Черкесск, 1970.
    
13. 
    Шаваева Ш.А. Зоонимическая лексика карачаево-балкарского языка. - Нальчик, 2011.
    
14. 
    Эбзеева Ф.П. Названия животных и птиц в карачаево-балкарском языке (сравнительно-историческое исследование). - Нальчик, 2011.
    
15. 
    Эбзеева Ф.П. Структурно-семантические и функционально-стилистические особенности зоонимов карачаево-балкарского языка. - Нальчик, 2012.