Камил Сәгъдәтшин “Ватаным Татарстан”, 05. 09. 2013

Татар халкы элек-электән ат асраган. Бигрәк тә авыл җирендә. Хәтта җитмеш елдан артык “күмәкләшү” чоры да авыл кешесенең атка булган мәхәббәтен әллә ни үз­гәртә алмаган. Ә инде шәхси хуҗалыгыңда күпме булдыра аласың, шулкадәрле терлек асрау, шул исәптән атлар тоту рөхсәт ителгәч, бигрәк тә. 

Борынгы заманнардан ук атлар кешенең иң тугры дус­ты, ярдәмчесе булган. Игенчелек һәм терлекчелек тармагында гына түгел, авылда барлык төр авыр эшләр дә атлар ярдәмендә башкарылган. Бүген исә кайбер авылларның терлекчелек комплексларында шундый хәл күзәтелә. Зур егәрлекле, чит ил техникасына тагарактан әз генә зуррак арба тагып, төрле йөк ташыйлар. Хуҗасызлыкның соңгы чиге инде бу. Югыйсә хуҗа­лыкларда әллә никадәрле эштә файдаланып була бит ат көчен. Ягулык-майлау материалларын, башка төр чыгымнарны янга калдырып булыр иде. Белгечләр әйтүенчә, вак-төяк йөк ташу, терлек азыгы, салам, печән ташу кебек эшләрдә ике җигүле ат бер тракторны алыштыра ала. Шулай иткәндә хуҗа­лыклар меңнәрчә тонна ягулык, миллионнарча сумлык башка чыгымнарны киметә алыр иде.

Берничә ел элек Биектау районы “Урак һәм чүкеч” хуҗалыгы җитәкчесе Анна Захарова шундый мисал ки­тер­гән иде. Бер тонна печәнне берничә километрга ат белән күчерү хуҗалыкка 33 сумга төшә икән. Шул ук йөкне трактор белән ташыганда чыгымнар ике тапкыр күбрәк. Күрәсең, менә шулай һәр тиенне исәпләп тотканга күрә, “Урак һәм чүкеч” хуҗалы­гында хезмәт хаклары да башкалар белән чагыштырганда шактый югары һәм вакытында биреп барыла. Ә инде шул ук печәнне “үз кесәмнән чыкмый әле” дип, ”К-700” тракторына тагарак тагып ташыган хуҗалыклар күп вакыт очын-очка ялгый алмый интегә.

Мондый “битарафлар” арасында җырларда җырлан­ган Сарман районы кебек халкының 90 проценттан артыгы татарлар булган төбәк­ләр дә очрый әле. Сарман буйларында бүген җитмешкә якын авылга 111 баш ат калган. Әлмәт районы авылларында соңгы бер ел эчендә атлар 12 процентка, Лениногорск районы авылларында – 11, Нурлат районы авылларында – 15, Чистай районы авылларында 12 процентка кимегән. Мондый хәлгә киртә куймаган очракта әлеге районнар якындагы биш-алты ел эчендә бөтенләй атсыз калачак.

Республикада ат үрчетү тармагын шартлы рәвештә дүрт төркемгә бүлеп карарга була. Беренчесе – аеруча кыйммәтле нәсел атлары тотучылар, икенчесе – хуҗалык эшләрендә файдалану өчен, өченчесе – ит һәм кымыз җи­тештерү өчен, дүртенче төр­кем – атларны спорт мәктәп­ләре һәм төрле бәйгеләрдә катнашу өчен асраучылар. Бу төрләрнең һәркайсы, белеп эшләгәндә, хуҗасына матди яктан шактый файда китерә ала. 

Татарстанда да бар андый мөмкинлек. Кымыз – күплә­ребез яратып куллана торган файдалы эчемлек. Бер атның өч мең килограммнан артык сөт бирергә сәләтле булуын искә алганда, ни өчен бу эш белән чынлап торып шө­гыльләнә башламаска? Әлегә ни сәбәпледер бу эшкә республикада бары тик берничә генә хуҗалык, шул исәптән Питрәч районы Званка авылында “Казан” ат заводы һәм Чаллы азык-төлек комбинаты ярдәмче хуҗалыгы алынган. Кымыз­ның бер литры 60 сум гына торганда да, бу эш аларга ким дигәндә 25-30 процент табыш китерә, диләр.