Кіріспе Пәннің қысқаша мазмұны
жүктеу/скачать 1.78 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Алкалоидтарды анықтау, бөлу əдістері. Алкалоидтар өсімдіктің құрамында тұздар
| Лекция 14.-15 Алкалоидтар. Классификация. Физико-химиялық қасиеттері.
Алкалоидтардың ашылу тарихы 1803 жылдан басталды деп есептелінді. Себебі осы жылы Л.Ш. Дероиль ауада кептірілген опиумнан «наркотин» деп аталған алкалоид қосылысын бөліп алды. Содан кейін 1805 жылы Ф. Серптонер опиумнан алынған морфинді жария етті. 1810 жылы Б. Гомес хинин ағашының қабығынан алынған спиртті экстрактыны сілтімен өңдеп, кристалды өнімі «цинхонин» алған. П. Пельтье жəне Ж. Кабентд Сорбонна фармацевтикалық фа- культетінде 1820 жылы «цинхониннан» екі алкалоидты бөліп, бұл қосылыс- тарды хинин жəне цинхонин деп атады. 1820 жəне 1850 жылдар аралығында жаңа əртүрлі көптеген алкалоидтардың түрі анықталынған. Алкалоидтар – негіздік сипат көрсететін табиғи азоты бар органикалық қо- сылыс. Көп алкалоидтардың құрылысы күрделі, өзіне тəн иісі бар. Көптеген ал- калоидтар азот атомы сақинада орналасқан гетероциклдерге жатады, ал сирек жағдайларда азот бүйірде орналасады. Өсімдік əлемінде алкалоидтар біркелкі таралмаған. Алкалоидтар көбіне өсімдік шикізатынан алынатын биологиялық активті зат. Олар өсімдік жасушасындағы алмасу өнімі болып саналады, тек соңғы кездерде микроорганизмдерден, шыбын-шіркейден жəне жануарлардан табылған. Алка- лоидтар бұрынғы заманнан белгілі жоғарғы фармакологиялық активтілігі бар, медицинада қолданылатын табиғи қосылыстардың бір тобы. 17-ғасырдың орта- сында хинин деген алкалоид малярия ауруын емдейтін препарат ретінде қол- данылды. «Хинин» – хин ағашының қабығынан алынған алкалоид. Оларды тривиальды аттары бойынша атайды, яғни қандай өсімдіктен бөлінді сол өсімдіктің аталуының алғашқы түбіріне «-ин» жұрнағы жалғанады. Мысалы, мына заттардың аттары бөлінген өсімдіктің аталуына байланысты берілген, никотин – темекінің жапырағынан (Nicotiana tabacum L.), ал кокаин – кокаинның жапырағынан (Erythroxylon coca Lam.) Алкалоидтардың көп болғанымен, олардың құрылыстарының əртүрлі болуы ғалымдардың арасында алкалоидтар класына бірдей классификацияны енгізуге мүмкіндік бермеді. Кейбір ғалымдар гетероциклдің табиғатына байланысты бөлсе, ал кейбіреулері алкалоидатрдың бөлінген өсімдіктерінің тұқымдас түрле- ріне қарай классификациялайды. Алкалоидтардың құрылымы əртүрлі, олар жəй алкил ароматикалық амин- дерден бастап бір немесе бірнеше алкалоидтарға тəн, құрылымында 1-ден 4-ке дейін азот атомдары бар өте күрделі конденсирленген гетероциклдік жүйелерге дейін болады, сол себептен алкалоидтардың классификациясы – жіктелуі күрделі. Табиғи қосылыстар химиясының негіздері Соңғы кездері 10000 жуық алкалоид белгілі. Алкалоидтардың ашылуы, олар- ды дəрі есебінде пайдалану өткен ғасырда басталған, ол əйгілі морфин, атропин, кофеин, хинин. Алкалоидтардың жіктелуі – табиғи гетероциклді қосылыстар Алкалоидтар классификациясына – жіктелуіне мына принциптер енгізілген: ботаникалық – өсімдік қай топқа немесе тұқымға жатады; мысалы, күйе (спорынья), алкалоиды паслен (итжидек) тұқымына жатады. фармакологиялық əсері бойынша; мысалы, кураре топқа ұқсас. биогенетикалық. Бұл классификацияда алкалоидтың алдындағы сипаты, олардың биосинтез жолдары; химиялық азоты бар гетероцикл сипатына қарай. Орехов көміртек- азотты циклдің құрылысына қарай былай бөлген: Химиялық классификациясы – жіктелуі: Молекуласында гетероциклі жоқ алкалоидтар (жанама бүйір тізбегінде азоты бар алколоидтар) Пирролидинді, пирролизидинді алкалоидтар. Пиридинді жəне пиперидинді алкалоидтар. Хинолизидинді алкалоидтар. Хинолинді алкалоидтар. Изохинолинді алкалоидтар. Индолды алкалоидтар. Имидазолды алкалоидтар. Хиназолин алкалоидтары. Пуринді алкалоидтар. Дитерпенді алкалоидтар. Стероидты алкалоидтар. Көптеген алкалоидтар құрамына көміртек, сутек, азот жəне оттек кіреді. Мысалы, сары дүңгіршек (кубышка) шөбіндегі алкалоид құрамында күкірт табылған. Алкалоидтарды анықтау, бөлу əдістері. Алкалоидтар өсімдіктің құрамында тұздар ретінде болады. Олар медици- налық препараттардың барлық фармакологиялық топтарында бар, мысалы: көпке танымал жүрек – қан тамырларына арналған заттар (резерпин), спазмо- литтік заттар (кофеин), ұйықтатқыш жəне наркотикалық препараттар (кокаин, морфин), ісікке қарсы препараттар (колхамин, винкристин, винбластин). Алкалоидтардың сандық сараптауы үш негізгі сатыдан тұрады: а) алкалоидтарды шикізаттан экстракциялау; б) қоспа заттардан / шайыр (смола), пигменттер, майлар, пектин заттар, т.б./ алкалоидтарды тазалау; в) алынған жəне тазартылған алкалоидтарды анықтау. Алкалоидтардың кейбіреулерінің құрамында күкірт болады. Көптеген оттек бар алкалоидтар қатты кристалды заттар, сирек жағдайда аморфты, иісі жоқ. Ал берберин алкалоидының түсі сары, сангвинарин – қызғылт-сары. Кейбір оттек жоқ алкалоидтар ұшқыш сұйықтар, сумен айдалады, күшті жаман иісі болады (конин, никотин, пахикарпин). Алкалоид негіздер – органикалық ерітінділерде жақсы ериді, (тек кофеин ерекше қасиет көрсетеді) жəне суда ерімейді. Олар негіздік қасиетке сүйеніп Г. Ш. Бурашева, Б. Қ. Есқалиева, А. К. Умбетова қышқылдармен тұздар түзеді. Олардың осы қасиеттін бөлгенде, тазалағанда пайдаланады. Алкалоидтарды бөлудің технологиялары кез келген жерде келтірілмейді. Алкалоидтардың өсімдіктегі мөлшері 1-3% болса, онда ол өсімдік алка- лоидқа бай деп есптеледі. Тек культивацияланған, мысалы, хин ағашында 20%- ға дейін алкалоид жинақталады. Бір өсімдікте 2-3 алкалоид көп мөлшерде, ал қалғандары өте аз мөлшерде болады. Кейбір өсімдіктерде алкалоидтар барлық бөліктерінде (красавка), ал кейбір өсімдіктерде тек бір бөлігінде (қытай шайы – тек жапырағында; чилибуха – жемісі мен тұқымында) болады. Өсімдіктің бір бөлігінде бір алкалоид, ал басқа бөлігінде екінші алкалоид бола алады, мысалы, ланцетті термопсис шөбінде – термопсин, тұқымында – цитизин болады. Алкалоидтарға сапалық реакция жүргізу үшін шикізатты 5%-ды сірке қыш- қылымен немесе хлорсутекті қышқылмен (1:10 қатынаста, 5 минут) қайнатып экстракт алып, соған сапалық сараптау жүргізеді. Бұл сараптаулар алкалоидтар- дың ең аз мөлшерімен де жүреді. Алкалоидтардың көпшілігі галогеналкилдермен, əсіресе йодты метилмен əрекеттесіп, кристалдық қосып алу өнімдерін құрады. Табиғи негіздердің немесе олардың туындыларының ең аз мөлшерлерін табу жəне идентификациялау үшін жиі пайдаланатын, алкалоидтық деп аталатын реагенттерді тұнба түсіргіш жəне түсті реагенттер деп жіктеуге болады. Тұнба түсіргіш реагенттер алкалоидтармен қосылып, ерімейтін қосылу өнімдерін құрайды жəне сол арқылы өсімдіктің экстрактыдағы алкалоидтардың өте аз мөлшерлері де байқалады. Тұнбалардың көбінесе белгілі, тұрақты құрамы бар жəне оларды сараптау үшін пайдалануға болады. Кейде олар өзіндік ерекше түрде кристалданады, жəне кристалдар қосылыстарды идентификациялау үшін қызмет ете алады. Майердің (K2HgJ4), Зонненштейннің (фосфорлымолибден қышқылы) реак- тивтері жəне басқалары ең маңызды тұнба түсіргіш реагенттер болып табылады. Түсті реагенттер көбінесе гидратсыздандырғыш не тотықтырғыш реагенттерден немесе олардың қосындыларынан құралады, оларға альдегидтерді қосуға бола- ды. Пайда болған түсті түп нұсқа тəжірибеден алынған түспен салыстыруға болады. Көрсетілген сапалық сараптау алкалоидтардың барын көрсетеді, ал нақты алкалоидтың белгілі тобына сараптау жасау үшін тазартылған алкалоидтар кешеніне жəне таза алкалоидқа сараптау жүргізу керек. Алкалоидтар барлық өсімдіктерде бірдей бола бермейді. Алкалоид беретін түрлердің саны көп емес. Арнайы реакциялар үшін концентрлі күкірт жəне азот қышқылын, сонымен қатар құрамында формалин бар күкірт қышқылын (Марке реактиві), аммоний молибдатын (Фреде реактиві) пайдаланады. Соңғы кездері алкалоидтардың құ- рылысын сараптау үшін: хроматографиялық, УК-, ИҚ-, ЯМР-спектрлерін қолданады. Көптеген алкалоиды бар шикізатты кептіру 50-60°С, тропан алкалоидтары бар шикізатты 40-45°С, ал пирролизидин алкалоидтары бар шикізатты 45-50°С- та жүргізеді. Алкалоидтарды өсімдіктен тұздар немесе негіздер есебінде бөліп алуға болады. Жиі жағдайларда алкалоидтарды негіз есебінде экстракциялап, сосын тұзға айналдырады, бұл Стасс-Отто əдісі. Алкалоидтарды бөлудің нақты жүйесі жоқ, əр өсімдік шикізаты үшін əртүрлі əдіс пайдаланады. Табиғи қосылыстар химиясының негіздері Шикізат+ аммиак = негізді кешен +органикалық ерітінді ---- негізді-алкалоид Көптеген алкалоидтарды А-тізімі бойынша сақтайды. жүктеу/скачать 1.78 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|