Мұғалімге қатысты оқыту ережелері

Кµрнекі оќытуды Адольф Дистервег “жаќыннан алысќа”, “жай нєрседен к‰рделіге”, “жењілден ауырѓа”, “белгіліден белгісізге” деген ережелермен байланыстырды. Б±л ережелерді б±рын Коменский ±сынса, енді Адольф Дистервег одан єрі дамытты. Мысалы “жайдан к‰рделіге” декген ережені ол “наќты ±ѓымдардан абстракты ±ѓымдарѓа ќарай” деп аныќтай т‰сті.

Адольф Дистервег оќыту ісіне балардыњ оќу материалын саналы т‰рде игеруге зор мєн берді. Саналы т‰рде материалды игерудіњ кµрсеткіші – негізгі мєселені толыќ т‰рде айтып бере алуында. Сондыќтан ол “Балалар т‰сіне алмайтын материалды баларѓа оќытпа” немесе “Уаќытынан ерте еш нєрсе оќытпа” деген ереже ±сынды. Білім берік болуы ‰шін балаларѓа шамасы келмейтіндей мєліметер бермей, тек ќана негізгі мєліметтерді ѓана т‰сіндіру керек деп есептеді.

Материалды пысыќтауѓа Адольф Дистервег ‰лкен мєн берді. Ол жµнінде оќытудыњ мынандай: “оќушылардыњ оќыѓан материалын ±мытпауына ќамќорлыќ жасау керек” деген ережесін ±сынды.

Адольф Дистервег оќытуда оќу жоспарына жене жаќсы оќулыќќа ‰лкен мєн берді. Біраќ оќытудыњ нєтижелі болуын негізгі себепші м±ѓалім деп есептеді. Жаќсы м±ѓалім µз пєнін жете білумен ќатар, µз мамандыѓын жене баларды с‰юі ќажет. Сабаќ ‰стінде балалар еркін болуы керек, м±ѓалім сабаќты ќызу ќарќынмен ж‰ргізу арќылы, олардыњ аќыл ойын дамытып, еркін шыныќтырып, мінез – ќ±лќын ќалыптастыру ќажет.

М±ѓалімніњ еркініњ к‰шті болуыныњ, жаќсы мінезініњ, єсіресе табанды болуыныњ тєрбиелік мєнін µте жоѓары баѓалады.
7. Дистервегтің бастауыш мектеп мұғалімдерін түбегейлі жақсартуға қамқорлығы
М±ѓалімніњ ісі мектеп ж±мысымен ѓана шекутеліп ќоймай, хаолыќ арасында саяси – аѓарту ж±мысын ж‰ргізуін талап етті. Оқытушы ‰немі µз білімін жетілдіріп отыруы ќажет. Ол µз нєнін жете білумен ќатар, тарих, єдебиет жене педагогика, психология, єдіснеме жµніндегі жања ењбектермен ‰немі танысып отыру тиіс деді.

Адольф Дистервег м±ѓалімдерді педагогтыќ даѓдылар мен шеберліктерге ‰йрету мєселесіне кµп кµњіл бµлді. Адольф Дистервег белгілеген оќыту дидактикасы, оныњ оќулыќтары бастауыш мектептіњ дамуында ‰лкен рол атќарды. Ол халыќтыќ мектеп ‰шін к‰ресті.

1. 
   Песталоцци кµзќарастарындаѓы дене, ќ±лыќ жєне аќыл – ой тєрбиесі.
   
2. 
   Песталоццидіњ пдагогикалыќ теориясы мен ќызметіне сипаттама.
   
3. 
   Адольф Дистервегтіњ тєрбиеніњ мєні, маќсаттары, принциптері жайлы
   

4. Адольф Дистервегтіњ оќушыѓа, м±ѓалімге ќатысты оќыту

ережелеріне сипаттама
5 - тақырып

Н.И. Пироговтың педагогикалық қызметі.

Мақсаты: Студенттерге Н.И. Пироговтың қызметі мен еңбегі, педагогикалық көзқарастары туралы түсінік беру.

1. 
   Н.И.Пироговтың педагогикалық көзқарасы.
   
2. 
   Жалпы азаматтық тәрбие идеясы және сославиялық кәсіби білім беруді сынауы.
   
3. 
   Келесі сыныпқа көшудегі емтихандарды жою.
   
4. 
   Н.И.Пироговтың оқушылардың тәртібі мәселелеріндегі, тәртіпсіздігі үшін жазалаудағы ұстамы.
   

1.Қ Бержанов, С. Мусин. Педагогика тарихы. Алматы-1986ж.

2.Л. И. Литвина История дошкольный педагогики. Москва 1989ж

3. И.П. Подласый. Педагогика.Москва –2000ж.

Н.И.Пираговтың педагогикалық көзқарастары жөнінде ұғымдарын

дамыту.

Тірек ұғымдары: Хирургия саласы, Гимназия, өмір мәселелері, ойын әдістері.

1. 
   Н.И.Пироговтың педагогикалық көзқарасы.
   

Н.И.Пирогов Мәскеу университетін бітіргеннен кейін Дерпт университетінде медицина ғылымының докторы дәрежесіне диссертация қорғайды. Н.И.Пирогов 26-жасында Дерпт университетінде хирургия профессоры, содан кейін Петербургтегі медициналық-хирургия академиясында пролфессор атағын алады. 1854 жылы Н.И.Пирогов өз еркімен Севастопольге Қырым соғысына аттанады. Ол бар күшін соғыста жарақаттанғандарды емдеуге арнайды. Оның хирургия саласындағы еңбектері мен қызметі ғалым дәрежесіне көтерілуіне себепші болды. Н.И.Пироговтың “Өмір мәселелері” атты еңбегі 1856 жылы шықты. Ол осы мақала арқылы жұртшылықтың назарына ілігіп, жалпы адамгершілік тәрбие туралы идеяларымен белгілі бола бастады.

1856 жылы Н.И.Пирогов Одесса оқу округының попечителі болып тағайындалды. Александр II Пироговты бұл жұмысқа тағайындағанмен, оған сенімсіздікпен қарады.

Пирогов Одесса оқу округын басқарғанда, гимназиялардың педагогикалық кеңесінің маңызын көтеруге күш салды, оқу орындарының директорлары мен мұғалімдеріне балаларға адамгершілікпен қарауға бағыт берді.

Кейіннен ол Киев округының попедителі қызметіне ауыстырылды. Ол онда мұғалімдердің әдістемелік білімін жетілдіруге, гимназия практикасына сыныптан тыс әдеби әңгімелерді енгізуге көмектесті. Кеивте Ресейдің ең бірінші ерлер үшін жексенбілік мектептердің бірін ашуға көп жұмыс жасады.

Пирогов Одесса мен Криев оқу округтарында жұмыс істеп жүргенінде гимназияларддың педагогикалыоқ кеңесінің жұмысына өзгертулер енгізіп, оны жақсартуға көп еңбек сіңірді. Ол талқыланатын мәселелердің мазмұнын кеңейтті, әдістемелік жағынан мұғалімдердің жұмыстарын жақсартты, мұғалімдердің сабақтарына өзара қатысып атыруын талап етті. Гимназия және прогимназия мұғалімдері мен басшыларынан оқушылар мен олардың сабаққа үлгерімін жан-жақты зерттеуді талап ете отырып, Пирогов бір сыныптан екінші сыныпқа оқушылардың жылдық үлгеріміне қарай бағалап көшіруді ұсынды. Н.И.Пирогов 1861 жылы попечительдің қызметімен шығарылды, оны Киевтің прогресшіл халқы салтанатты түрде шығарып салды. Герцен “Колоколда”- деген журналға Пироговты жұмыстан шығару – бұл”ақымақтар Ресейдің дамып келе жатқан Ресейге қарсы жексұрын істерінің бірі болды”-деп жазды.

Пирогов реформалар арқылы, халықтың өмірін жақсартуға болады деп түсінді, бірақ оның көзқарасындағы негізгі қайшылығы осы еді.

2. 
   Жалпы азаматтық тәрбие идеясы және сославиялық кәсіби білім беруді сынауы.
   

Пирогов мектеп жүйесін бірнеше сатылы болу керек деп есептеді:

1-ші сатысы 2-жылдық бастауыш мектеп.

2-ші сатысы екі типті 4-жылдық прогимназия.

3-ші сатысы екі типті 3-5 жылдық гимназия.

4-ші сатысы жоғары мектеп (университеттер, жоғары оқу орындары).

Пирогов орта мектепте негізгі пәндер латын және грек тілдері, орыс тілі мен әдебиеті, математика, таридх болуға тиісті деді.

Пирогов ұсынған мектеп жүйесі көп пәндікті жоюға жол ашты. Жаңа мектеп жүйесі бағдарламалар, оқулықтар, оқу құралдарын жасау жұмысында жеңілдіктер туғызды, мұғалімдер даярлау мен мектептердді бақылау, басқару жұмыстарын жеңілдеті.

Пирогов оқушылардың тәртібіне жете маңыз бере келіп, саналы тәртіп оқыту мен адамгершілік тәрбиесін жақсартудың бірден-бір қажетті шарты деп білді.

1858 жылы “Балаларды ұрып соғу қажет пе?”- деген мақаласында Пирогов балаларды ұрып-соғу, жазалауға қарсы болды.

1859 ж Пирогов Киев оқу округы бойынша жарияланған бір нұсқауында жазалауды қолданбай болмайды, оны гимназия жиі қолданбай, педагогокалық кеңестің шешімі бойынша қолдануға болады деді.

Н.А. Добролюбов өзінің “Дүремен қиратылғанбүкіл Россиялық иллюзиялар”-деген мақаласында Пирогов пікірінің екі жақтылығын қатты сынады. 1860 ж Пирогов өзінің бір жауабында Добролюбовтың сын ескертпелеріне қарсы шығып, өзін ақтамақшы болды. Добролюбов “Талшыдан теңізге” – деген мақаласымен Пироговтың бұрынғы ұстаған принциптерінен бас тартқандығын қатты сынады. Пироговтың жоғары мектеп мәселесі бойынша көзқарасның ішінде ерекше роль алатыны – университеттер туралы айтқаны.

3. 
   Келесі сыныпқа көшудегі емтихандарды жою.
   

4. 
   Н.И.Пироговтың оқушылардың тәртібі мәселелеріндегі, тәртіпсіздігі үшін жазалаудағы ұстамы.
   

Бастауыш мектеп балаларын оқыту мен тәрбиелеу де ойын әдістерін пайдалануды ұсынды. Сонымен қатар бастауыш мектеп балаларының музыкалық, ән-күймен, басқада көркем өнердің түрлерімен шұғылданулары қажет деп есептеді. Көркем өнер балалардың рухын көтереді, ойлау процесі мен талғамын дамытады деп есептеді.

Қарастырылатын мәселелер:

1. 
   К.Д. Ушинскийдің педагогикасындағы тәрбиенің халықтық идеясы.
   
2. 
   Баланың іс- әрекеті мен белсенділігі.
   
3. 
   Бастауышта оқытудың әдістемесі.
   
4. 
   Сабақ және оқшыту әдістері, мұғалімнің дайындығы
   

1. Л. И. Литвина История дошкольный педагогики. Москва 1989ж.

2.Ж.Б. Қоянбаев, Р.М. Қоянбаев. Педагогика. Астана-1998ж.

3.Ж. Әбиев, С. Бабаев, А. Құдиярова . Педагогика. Алматы-2004ж.

4.Е. Сағындықұлы. Педагогика. Алматы-1999ж.

5.Абай атындағы Қазақ Ұлттық Педагогикалық Университеті.

Педагогика. Алматы-2003ж.

6.М. Жұмабаев. Педагогика Алматы-1992ж.

7..И.П. Подласый. Педагогика.Москва –2000ж.
Мақсаты: К.Д.Ушинскийдің халық ағарту ісіне үлкен мән беруі.

Тірек ұғымдары: Педагогикалық антропология, халықтық тәлім -тәрбие,

құнды еңбектері, идеялист – ойшыл.

1. 
   К.Д. Ушинскийдің педагогикасындағы тәрбиенің халықтық идеясы.
   

“Отаныма неғұрлым көбірек пайда келтіру – менің өмірімнің бірден – бір мақсаты”, - деп жазды К.Д. Ушинский.

К.Д. Ушинский 1824 жылы 18 ақпанда Тула қаласында туды. К.Д. Ушинский орта білімді Новгород - Северск гимназиясында алды. 1840 жылы Москва университетінің заң факультетіне түсіп, 1844 жылы бітіріп шығады.

Оқудың тиімді әдістері мен жолдарын сабаққа енгізіп, осы өзгерістердің нәтижесін зерттеді.

К.Д. Ушинский халық тұрмысын жақсартудың негізгі жолы мен құралы білімді тарату, халық ағарту ісін кеңінен дамыту деп ұғынды.

Қоғам дамуы жөнінде К.Д. Ушинский идеялист – ойшыл еді, қоғам дамуында заң мен ақылдың дамуына ерекше мән берді. К.Д. Ушинскийдің педагогикалық пікірінің негізгі мәні әрбір елде халықтың мақсат - мүддесіне, мұхтажына сәйкес өзіндік ағарту жүйесі болуы керек деген халықтық идеясында еді.

2. 
   Баланың іс- әрекеті мен белсенділігі.
   

К.Д. Ушинский өзінің білім беру жүйелерде әр елдің білім жүйелерінде өзіне тән ерекшеліктері болатынын байқады, бұл ерекшеліктер сол ел халқының қалыптасқан тарихи өмірі мен тұрмысын, талапары мен мұң- мұқтажына байланыстылығын көрсетті.

Тәрбие халықтық сипатқа ие болған жағдайда ғана өз мақсатына жетеді, халықтың өмірін жөндеуге, оның санасындамытуға көмектеседі деп есептеді К.Д. Ушинский. Ол: “Тәрбие дәрменсіз болмауы үшін, ол халықтық болуы тиіс”, - деді. К.Д. Ушинский “Еңбектің психикалық және тәрбиелік мәні” деген мақаласында еңбек тәртібін қарастырады, ол “Балар әлемі”, “Ана тілі” оқулықтарында тәрбие жөнінен баларға арнап материалдар жазды.

К.Д. Ушинский “Адам өзінің жеке басының еңбегінсіз бір адым да алға ілгерілей алмайды, бір жерге тұрақтап трып қалуға да тиісті емес, ол адам қайта кері кетеді” – деген.

К.Д. Ушинскийдің педагогикалық талаптарының бірі - еңбек сүйгіштікке, еңбек ете білуге және еңбекке ынталы болуға тәрбиелеу.

Орыс мұғалімдерінің ұстазы К.Д. Ушинский өзінің педагогикалық педагогикалық жүйеін ең озық ғылым дәрежесіне көтерді. К.Д. Ушинский өзінің шығармаларында педагогиканың әрі ғылым, әрі тәрбие өнері екендігін, тәрбие мақсасты мен тәрбиеленудің халықтығы туралы идеяны және жеке адамды тәрбиелеу теориясын, дидактиканы, мұғалімдерге қойылатын талаптар сияқты педаггиканың күрделі мәселелерін ғылыми негізде шешті. ХІХ ғасырдың ІІ жартысымен ХХ ғасырдың басында Ресейде К.Д. Ушинскийдің теориясы мен жүйесін қолдаушы, ұлы педагогтың жолын ұстанған педагогтармен халық ағарту қайраткерлерінің тобы қалыптасты. К.Д. Ушинский жазған “Балар әлемі”, “Ана тілі” оқулықтары 60 жыл бойына Ресейдегі ең құнды оқулық болды.

3. 
   Бастауышта оқытудың әдістемесі.
   

Дидактика және әдістеме мәселелері К.Д. Ушинскийдің педагогикалық еңбектерінен көрнекті орын алды, бұл мәселелер оның “Адам тәрбиесі”, “Н.И. Пироговтың шығармалары”, “Ана тілін оқытуға бас/қ”, “Швейцарияға педагогикалық саяхат” деген шығармаларында кең түрде баяндалды.

К.Д. Ушинский әр пәнді оқушының шамасы жететіндей, ол еркін игеріп кете алатындай ғана бағытта оқыту керек деді.

К.Д. Ушинский орта мектебі мен педагогиканың тәжірибесіне сүйене отырып, дидактиканың негізгі принциптерін анықтады.

К.Д. Ушинский оқудың тәрбиелік сипатта болупринципіне ерекше мән берді. Оқуды “тәрбиенің негізгі құралы” деп бағалады. К.Д. Ушинский сабақта әрбір оқытушы балаға деректерді ғана ұсына бермей, мақсатты түрде олардың ақыл – ойын да, адамгершілігін де дамытатындай етіп ұйымдастыруды талап етті.

К.Д. Ушинский оқытудағы көрнекілік принципінің көптеген мәселелеріне талдау жасаған, бұл принципті жаңа жаңа сатыға көтерген. Көрнекілік әдісімен оқу – оқушыларды өз бетінше байқауға, үйретуге негізделеді. К.Д. Ушинскийдің айтуынша бала табиғаты үнемі көрнекілікті талап етіп отырады, сондықтан көрнекі құралменоқытуды баланың ерте жасынан бастау керек деген.

4. 
   Сабақ және оқшыту әдістері, мұғалімнің дайындығы
   

К.Д. Ушинский оқыту жұмысын ұйымдастырудың негізгі жолы сыныптағы сабақ жүйесі деп білді. К.Д. Ушинский дұрыс ұйымдастырылатын жақсы сабақтың негізгі белгілерін анықтады. Олар:

а) сабақтың негізгі мазмұны мен деректерін білдіріп отыру.

ә) бұрыңғы меңгерілген білімдерге жаңа ойларды, ұғымдар мен

деректерді ендіріп отыру.

б) білімдердің байланыстарын ескеру, оқушылардың сабаққа

ынтасы мен белсенділігін артыру.

в) өтіліп жатқан сабақты оқушылардың терең меңгеруін ойластыру, саналы тәртіп пен реттіліктің болуы т.б.

К.Д. Ушинский оқу процесін сапалы ұйымдастырудың басты шарты - әдістемелік шеберлікте, ал әдістемелік шеберлік әр түрлі оқыту әдістеріне байланысты деп есептеді. К.Д. Ушинский мынандай негізгі оқыту әдістерін ұсынды:

а) түсіндіріп оқыту;

ә) оқытушының әңгімесі;

б) бақылай әңгімелесу;

в) әртүрлі жаттығулар (ауызша, графикалық, жазбаша)

К.Д. Ушинский м ектептегі қоғамдық тәрбиенің орталығы, ал мұның ең маңызды тұлғасы мұғалім деп бағалады.

К.Д. Ушинский мұғалімдер алдына қойған бірінші талабы – балаларды жан – жақты зерттеп білу. “Кімде кім оқытамын десе – ол оқушы талабына, оның ішкі сырына көз салуы керек” – деді К.Д. Ушинский. К.Д. Ушинский мұғалімдер алдына қойған маңызды екінші талабы – олардың үнемі қаламдастарының, алдыңғы қатарлы оқушылардың тәрбие тәжірибесінен туатын и деяларды қабылдап, өз ісіне пайдаланып отыруы.
Өзін - өзі бақылауға арналған сұрақтар:

1. 
   К.Д. Ушинскийдің педагогикасындағы тәрбиенің халықтық идеясына сипаттама.
   
2. 
   Бастауыш оқытудың әдіснемесі, сабақ және оқыту әдістері, мұғалім дайындығы және мұғалім туралы пікірі.
   

1. Л.Н. Толстойдың педагогикалық қызметі мен көзқарастары.

2. Яснапя поляна менктебі мен Ясная поляна журналының мәні.

3. 
   Л. Н. Толстойдың жалп педагогикалық және дидактикалқ көзқарастары
   
4. 
   Толстойдың “Азбукасы” және кітаптары
   

1.Қ Бержанов, С. Мусин. Педагогика тарихы. Алматы-1986ж.

2.Л. И. Литвина История дошкольный педагогики. Москва 1989ж.
Мақсаты: Л.Н.Толстойдың педагогикалық еңбектері туралы баяндау.

Тірек ұғымдары: Қоғамдық педагогикалық қозғалыс, Ясная поляна, оқыту

әдістері, педагогтық еңбек, балаларға деген сүйіспеншілік.

Көркем сөздің асқан шебері, Л.Н. Толстой Ресейде ескі феодалдық қоғам ыдырап, жаңа капиталистік қоғам дами бастаған кезде өмір сүрді. Л.Н. Толстой өзі үстем таптың өкілі бола тұра, шаруалардың мүддесін жоқтады. Помещик - буржуазиялық тәртіпке қарсы болды, сол дәуірдегі қоғамдық мекемелердің (шіркеу, сгот, буржуазиялық ғылым, неке) жалғандығын әшкереледі. Бірақ осыған қарсы күресудің орнына, ол көнуге шақырды.

Педагогика, оқыту және тәрбиелеу мәселелері Л.Н. Толстойдың теориялық және пракикалық қызметіде үлкен орын алады.

ХІХ ғасырдың 60 жылдарында Ресейде өріс алған қоғамдық педагогикалық қозғалыстың әсерімен Л. Толстой халыққа білім беру саласында қоғамдық ағарту қызметімен шұғылданды.

Оның бастамасымен сол маңда бірнеше бастауыш селолық мектептер ашылды. 1861 – 1862 жылдары Л.Н. Толстой шетелдерде болды, Франция, Италия, Бельгия, Англия және Германиядағы көптеген мектептердің жұмысымен танысты.

Шетелдер мектептерінің (әсіресе Германия) негізгі кемшіліктерін (формализм, балаларға еркіндіктің берілмеуі және т.б.) атап көрсетті.

Ясная Поляна мектебінде балалар мектепке келуде, сабақ оқуда зор белсенділік көрсетті, өздерін еркін ұстап, біліммен, нәтижелі түрде қаруланды. Бұл мектептің жұмыс тәжірбесін тарату мақсатымен “Ясная Поляна” атты педагогикалық журнал шығарды.

Журналдың бірінші санында Ясная Поляна мектебінің жұмысы туралы жазылды.

1872 жылы Л.Н. Тостой жазған “Азбука”, 1875 жылы “Жаңа азбука” және төрт оқу кітабы басылып шықты.

Кейінірек Л.Н. Толстойдың метепке көзқарасы мүлде өзгерді, 1874 жылы жазған “Халық ағарту туралы ” – деген мақаласында халыық мектебіне арта қалған шаруалар тұрғысынан қарады.

Дипломды мұғалімі бар мектептерді ол артық депесептеді. Жеті айда шаруа балаларын орыс және словян тілінде хат тануға, санай білуге және дін сабағына үйретсе, соның өзіде жеткілікті, арнаулы мектеп салудың қажеті жоқ, сарайда немесе шаруалардың үйлерінде оқыта беруге де болады деді.

Бірақ Л.Н. Толстой оқытудағы формализмге қарсы шықты, оқытудың көрнекілігін жақтады.

ХІХ ғаырдың 70 жылдарында Л.Н. Толстой Ясная Поляна мектебінде қайтадан сабақ бере бастады.

Шаруалар мектебіне мұғалімдер даярлайтын семинарияның жобасын жасады. Бірақ оны ашуға үкімет ат салыспады.

Л.Н. Толстой сол дәуірдегі педагогиканеы және орыс, шетел мектептерін батыл сынады.

Ол сол дәуірдегі мектептерде орнаған қатаң тәртіпті, оқытудағы формализмді және оқытудың жаттауға негізделуін ашып көрсетті.

Сол дәуірдегі мектептегі қатаң тәртіпке қарсы күресу үстінде Л.Н. Толстойдың балаларға деген сүйіспеншілігі айқын көрінді.

Ол мұғалімдік қызметті өте ұнатты, оған барынша беріліп, көп іздейді, әр мектептің педагогикалық лаборатория болуын талап етті. Л.Н. Толстой ашқан Ясная Поляна мектебі шын мәнінде осындай педагогикалық лаборатория болатын. Бұл мектепте сабақ мұғалімнің оқушылармен еркін әңгімелесуі ретінде жүргізілді. Мектепте оқу, жазу, таза жазу, грамматика, дін сабабағы, орыс тарихынан әңгімелер, орифметика, география мен жаратылыстан алғашқы мәліметтер, сурет және ән үйретілді.

Жаратылыс, геогафия және тарихтан мәліметтер орыс тілі сабағында көркем әңгіме ретінде берілді. Бұл мектепте оқу жоспары, оқытудың бағдарламасы және сабақтың тұрақты кестесі болмады.

3. 
   Л. Н. Толстойдың жалп педагогикалық және дидактикалқ көзқарастары
   

Л.Н Толстой мұғалім мен оқушылар арасында еркін қарым – қатынас болуын, балалардың мұғалімнен түсінбегенін ұялмай сұрап отыруын, мұғалімнің әрқашан көмекке даяр болуын қажет деп есептеді.

Л.Н. Толстой оқытуда мынадай ережелерді орындауды талап етті: балаларға қиын , түсіне алмайтын және оларға белгілі мәселені атпау , артық нәрселерді айтып балаларды шаршатпау, сабақ материалының балалаларға тым қиын немесе тым жеңіл болып келмеуі, балаларды сабаққа қызықтыру үшін сабақсайын белгілі бір жаңалықтың болуы. Балалар толық түсінген материалды ғана есте сақтауы қажет деп санады. Ол балаларды өз бетінше жұмыс істеуге үйретуге, соның ішінде шығарма жазуға көп көңіл бөлді. Л.Н. Толстой өзінің дидактикалық пікірлерінде бастауыш мектептің оқулығының қандай болуы туралы көп кеңестер ұсынды. Алдымен оқулықтағы материалдың қызғылықты, түсінікті, балалардың сезіміне әсер ететіндей есте қалатын болуын, оқулықтың тілі қысқа, анық болуын талап етті.

4. 
   Толстойдың “Азбукасы” және кітаптары
   

Л.Н. Толстой халық мұғалімінде болатын негізгі қасиет- педагогтық еңбек және балаларға деген сүйіспеншілік деп санады. Егер мұғалім педагогтық істі сүйсе, ұнатса ғана жақсы мұғалім болады. Балаларды ата-ана сияқты сүйетін мұғалім барлық кітапты оқыған,бірақ педагогтық істі және балаларды сүймейтін мұғалімнен әлдеқайда биік тұрады. Егер мұғалім педагогтық істі де, балаларды да сүйетін болса, одан өте жақсы мұғалім шығуы мүмкін деп қорытты. Мұғалім балаларды оқытып қана қоймай, оқу процесінде белгілі педагогикалық мәселерді шешуге араласуы тиіс. Мектеп оқу орны ғана емес, ол әрі педагогикалық лаборатория деп санады.

Мұғалім жөнінде осындай алдыңғы қатарлы пікірде болумен қатар, Л.Н. Толстойдың кейбір еңбектерінде село мектептері мұғалімдерінің шаруалардан айырмашылығы болмағаны дұрыс, оларға мемлекет тарапынан еңбекақы беру міндетті емес деген қате пікірлер орын алды. Осы сияқты қате, қайшылыққа толы пікірлеріне қарамастан, Л.Н.Толстой орыс педагогикасы мен мектептерінің дамуына үлкен үлес қосты.

Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:

1.Л.Н. Толстойдың “Ясная поляна”мектебі, “Ясная поляна” журналына сипаттама

2.Л.Н. Толстойдың педагогикалық және дидактикалық көзқарастарына шолу жасаңыз .

8 – таќырып

А.С. МАКАРЕНКОНЫЊ ПЕДАГОГИКАЛЫЌ ИДЕЯЛАРЫ МЕН ЌЫЗМЕТІ.
Ќарастырылатын мєселелер:

1. 
   А.С. Макаренконыњ педагогикалыќ кµзќарастары.
   
2. 
   А.С. Макаренконың педагогикалық теориясы мен практикасындағы тәрбиенің негізгі принциптері
   
3. 
   А.С Макаренко отбасы тєрбиесі жµнінде.
   

1.Қ Бержанов, С. Мусин. Педагогика тарихы. Алматы-1986ж.

2.Ж.Б. Қоянбаев, Р.М. Қоянбаев. Педагогика. Астана-1998ж.

3.Ж. Әбиев, С. Бабаев, А. Құдиярова . Педагогика. Алматы-2004ж.

4.Е. Сағындықұлы. Педагогика. Алматы-1999ж.

5.Абай атындағы Қазақ Ұлттық Педагогикалық Университеті.

Педагогика. Алматы-2003ж.

6..И.П. Подласый. Педагогика.Москва –2000ж.

7. Л. И. Литвина История дошкольный педагогики. Москва 1989ж.
Мақсаты: А.С. Макаренконың педагогикалық қызметі мен балалар ұжымы

туралы көзқарастарын түсіндіре баяндау.

1. 
   А.С. Макаренконыњ педагогикалыќ кµзќарастары.
   

Ќалалыќ училищені, онан кейін оќытушылар даярлайтын ккурстарды бітіргеннен кейін, А.С. Макаренко Крюководаѓы екі класты темір жол училищесіне оќытушы болып таѓайындалѓан.

А.С. Макаренко педагогикалыќ ќызметі 1905 жылы, б‰кіл Ресейге бірінші орыс революциясыныњ толќыны кењнен жайылѓан кезењде басталды, сондыќтан оныњ кµзќарасы да революцияшыл пролетариаттыњ к‰шті к‰рес идеялары негізінде ќалыптасќан.

А.С. Макаренко µзініњ ењбектерінде “Максим Горький мен ‰шін жазушы ѓана емес, µмірлік ±стазым болды”, - дейді.

1914 жылдан 1917 жылѓа дейін А.С. Макаренко Полтаваныњ оќытушылар институтында оќып, оны алтын медаль мен бітіріп шыѓады.

1917 жылдыњ ќырк‰йегінен бастап Крюководаѓы жоѓары бастауыш училищеде инспектор ќызметін атќарады. 1920 жылдан бастап, А.С. Макаренко Полтава губерниялыќ халыќ аѓарту бµлімініњ тасыруымен, Полтавадан 6 км. жердегі зањ б±зушы жас балалар колониясын ±йымдастырѓан. Осы колонияны А.С. Макаренко 8 жыл басќарады.

¤зініњ тєрбие ж‰йесін ќ±ру жолындаѓы к‰ресін, сол колонияныњ єр ќилы µмірін А.С. Макаренко терењ маѓыналы жене єсерлі кµркем шыѓармасы “¦стаздыќ дастанында” баяндайды.

1928 – 1935 жылдарда А.С. Макаренко Харьковтаѓы Ф.Э. Дзержинский атындаѓы ењбек комунасын басќарѓан.

“Ата – аналар ‰шін кітап” жєне “Балаларды тєрбиелеу туралы лекциялар” деген шыѓармаларында А.С. Макаренко баланы отбасында тєрбиелеу жµніндегі

2. 
   А.С. Макаренконың педагогикалық теориясы мен практикасындағы тәрбиенің негізгі принциптері
   

Тєрбиеніњ маќсат – міндеттеріне байланысты А.С. Макаренко тєрбие ж‰йесініњ негізгі принциптерін аныќтаѓан: тєрбиеленушіге талап ќоюды оны ќ±рметтеу жене оѓан сенім білдірумен байланыстыру, ±жым ішінде, ±жым арќылы жене ењбекте тєрбиелеу. А.С. Макаренконыњ ескертуінше адамды тєрбиелеу – б±л жастарымызда µздерініњ болашаќтары – ертењгі ќуаныштары кµрінерліктей болашаќ жолдар, баѓыттар тєрбиелеу, оларѓа сол ертењгі ќуаныштарыныњ жолдарын кµрсету.

А.С. Макаренко біздіњ мемлекет ењбекшілер мемлекеті, бізде “кім де кім ењбек етпесе, ол ішіп жемейді” деген принцип іске асып жатќанда, ењбек тєрбиесі жалпы тєрбие процесініњ ењ ќажетті факторына айналуѓа тиіс деген.

Атаќты педагог ењбектіњ зор пайдасы – адамныњ психикалыќ, рухани дамуына єсер етуінде деп т‰сінді.

А.С. Макаренко балаларр ењбегін ±йымдастыру ‰стінде мынандай негізгі ережелерді саќтауды талап еткен: баланыњ к‰шіне сай ењбек тапсыру, ењбектіњ бір т‰рінде баланы кµп ±стамай, оныњ µсіп дамуына сєйкес жања, б±рынѓыдан к‰рделі ж±мыстар ж‰ктеу, тасырылѓан ж±мысты баќылау оныњ ±ќыпты орындалуын талап ету, балалардыњ ауыр, ыњѓайсыз жаѓдайларда атќарѓан ењьбегін маќтап отыру т.б.

Атаќты педагогтыњ ќалдырѓан м±раларында ќоѓамдыќ µмірдегі адамдардыњ саналы тєртіптілігіне ерекше кµњіл бµлген. Тєртіп – к‰рес пен ењбектіњ жемісті болуыныњ ењ ќажетті шарттарыныњ бірі ретінде ќаралѓан.

А.С. Макаренко тєртіпті тєрбиелеуде оныњ ќ±радлы болып есептелетін к‰н ырѓаѓына (режимше) ерекше мєн берген, к‰н ырѓаѓы ±жымныњ міндетті т‰рде орындайтын зањы деп санаѓан.

А.С. Макаренко аналы тєртіп мєселесіне тыѓыз байланысты т‰рде балалардыњ борыш, ар – намыс сезімдерді тєрбиелеуді терењ зертеген.

3. 
   А.С Макаренко отбасы тєрбиесі жµнінде.
   

“Отбасы - µте ‰лкен жєне аса жауапты ж±мыс, б±л ж±мысты ата – аналар басќарады, б±л ‰шін ќоѓам алдында, µз баќыты жене балаларын алдында жауап береді” деді А.С Макаренко. А.С Макаренконыњ педагогикалыќ идеялары мен тєрбиелеу жµніндегі тєжірибесін біздіњ халќымыз жоѓары баѓалайды.

А.С Макаренконыњ ќ±нды педагогикалыќ ќ±нды ±сыныстарын жалпы білім мектебінде пайдаланумен бірге, кењнен µріс алып дамыѓан басќа тєрбие орындарында (интернаттар, балалар ‰йлері, ењбек резеревтері училищелері т.б.), єсіресе тєрбие орныныњ жања типі – мектеп интернаттарда ±ќыпты т‰рде ќолданылуда.
¤зін - µзі баќылауѓа арналѓан с±раќтар:

1. 
   А.С Макаренконыњ кµзќарастар ж‰йесіні негізгі ережелеріне
   

2. А.С Макаренконыњ саналы тєртіп жєне отбасы тєрбиесі жµніндегі пікірі.

Қарастырылатын мәселелер:

1. Әл-Фарабидің философиялық көзқарастары.

2. ӘЛ-Фараби тәрбиесінің мазмұны, формасы және әдістері.

3. Рухани және зиялылық тәрбие мәселелері

4. Оқытудың мазмұны мен құралдарын анықтау мәселелері

1.Қ Бержанов, С. Мусин. Педагогика тарихы. Алматы-1986ж.

2. Д. Әшімханов Әл-Фараби және Абай. Алматы 1992ж.

3. Қ. Жарықбаев, С. Қалиев. Қазақ тәлім -тәрбиесі. Алматы 1995ж.

4.В. А. Сухомлинский. Балаға жүрек жылуы. Алматы 1976ж.

5. Қ Жарықбаев. Аталар сөзі-ақылдың көзі (XV-XIX ғасырдың бірінші жартысындағы ақын

жыраулардың тәрбиелік пікірлері.)
Мақсаты: Әл – Фарабидің педагогикалық және психологиялық мұраларына

тоқталып, түсініктерін қалыптастыру.

көзқарасы, жан туралы.

Әбу Насыр Әл-Фараби (870-950) ірі сауда орны, мәдениет орталығы Отырар (Фараб-Қарашоқы) қаласында туылған, сонда білім алған. Кейін Бағдад (Сирия) қаласында ұстаз болып, сонда жерленген.

Түркі, парсы,араб тілдерінде жаза да,сөйлейде білген.

Әл-Фараби ғақлиялық (ғылымилық) бағыттың бастаушысы.

Әл-Фараби астрономия, астрология, математика, логика, музыка, медицина, табиғат ғылымдары, социология, лингвистика, поэзия-риторика, философия, педагогика ғылымдары бойынша 100-ден аса ғылыми еңбек жазған.

Ол Дамаск (Шам) қаласындағы медресседе сабақ беріп, ұлағатты ұстаздық еңбектер жазып, әлемнің екінші ұстазы атанған.

Әл-Фараби мұрасын зерттеушілердің айтуынша оның пәлсапалық концепциясы дүниені пантеистік тұрғыдан түсіндіретін яғни алла тағаланың ақыл-парасаты дейтін ілімге негізделген.

Әл-Фараби психология саласында жеті еңбек жазған.Олар:

1. 
   Жанның мәні туралы.
   
2. 
   Түс көру туралы сөз.
   
3. 
   Жан туралы.
   
4. 
   Ақыл және ұғым.
   
5. 
   Жас өспірімнің ақылы туралы кітап.
   
6. 
   Ересектердің ақылы туралы кітап.
   
7. 
   Темперамент туралы.
   

Әл-Фарабидің педагогикалық көзқарастары мына тұжырымдарынан бйқалады.

1. 
   Ғылым туралы. Ғылымда Әл-Фарабидің “Бақытқа жету”,”Ғылымдар тізбегі”,”Ғылымдарды топтау”. Бұл еңбектері арқылы ғалымдардың еңбектерінің мәнін ашып, анықтап, мәнін жіктейді. Мыс: математиканы 7-і тарауға бөледі:
   

3 Оптика 4 Астрономия

5 Музыка 6 Статика

7 Механика- әдіс- айла жөніндегі ғылым.

2. 
   Оқу , білім туралы . Әл-Фараби оқу, білім, ғылым адамы болу адамгершілік және тәрбие мәселелерімен тығыз байланысты деп көрсетеді. Ол тәбие әрекетінде қатты әдіс (қатаңдық) пен жұмсақ әдісті (жұмсақтықты) ұштастыра білуді ұсынады.
   

3. 
   Оқыту әдістері туралы. Әл – Фараби оқытудың негізгі әдісі – көрнекілік деп көрсетеді.
   
4. 
   Тәлім – тәрбие туралы . Тәрбиелеу дегеніміз – халықтардың бойында білімге негізделген этикалық игіліктер мен өнерлерді дарыту.
   
5. 
   Денсаулық туралы. Егер денің сау болса, онда оны сақтамақ керек, егер сау болмаса, онда денді сауықтыру керек дейді.
   
6. 
   Еңбек туралы. Еңбек ету денеге күш береді, шектен тыс артық немесе жеткіліксіз еңбек күшті қайтарады немесе әлсіздікті әлсіз халінде қалдырады деді.
   
7. 
   Поэзия және музыка туралы. Поэзияны ”сезімді сиқырлайтын болмыс” - деп оның тәрбиелік мәнін жоғары бағалайды.
   

Адам өсіп -өне келіп, түрлі топтарға, қоғамдастыққа бірігеді, бұл қоғамдардың бірі-толық, екіншісі- толық емес деп аталады. Толық емес қоғам 3-ке бөлінеді : 1. Үлкен. 2. Орта. 3. Кіші қоғам.

Үлкен қоғам-жер бетін мекендеуші барлық адамдардың қауымдастығы.

Орта қоғам- белгілі бір халық, тайпалар бірігеді.

Кіші қоғам- жекелеген қалалардың тұрғындары, көшелер мен жеке үй тұрғындары кіреді. Мұндай қоғамның ең шағын түріне отбасы, жанұя жатады.

Педагогикалық тұрғыдан оның адамдар арасындағы достық, қастық қарым-қатынастар жайлы айтқан пікірлер ерекше. Ол достықты 2- түрге бөледі:

Біріншісі- адал дос, екіншісі- айнымалы ,алдымшы дос. Бір-біріне қас, жау адамдарды да екі түрге бөледі:

Біріншісі- өшпенділігі мол, жаулығы басынан асқан адамдар.

Екіншісі- көре алмаушылықтан жауығатындар.

Әл- Фараби бұлардың біріншісінен ерекше сақ болудың ,олардың ой-пікірін үнемі таразыға салып, қадағалап біліп жүруді ескертеді. Ол осындай адамдардың арам ниетін біліп қоймай, тиісті жерінде аяусыз әшкерелеу қажет дейді.

Фараби жастарға ғылым-білімді қалайша меңгерту керектігі жөнінде көптеген ақыл-кеңес береді. Ғылым- білім үйренемін деген жас адамның ақыл-ойы айқын, ерік-жігері, тілек мақсаты тек ақиқат пен шындық жолында ғана болуы тиіс дейді.
3. Рухани және зиялылық тәрбие мәселелері

Әл- Фарабидің педагогикалық мұрасы телегей-теңіздей мол дүние. Оның арифметика, геометрия, астраномия, музыка ғылымдарын педагогикалық, яғни тәрбиелік ғылымдар дейтін жүйеге жатқызуы да, сондай-ақ педагогика, әдістеме мәселелері жөнінде арнаулы еңбектер жазуы да жоғарыда айтқанымыздың жақсы айғағы. Білім мен өнерді меңгергеннен кейін адамда іскерлік пен өз бетінше әрекеттену одан соң парасаттылық пайда болады, теориялық ғылымдарды өз бетінше меңгеруге әрекеттенеді.” Білімді болу деген сөз- деп жазды ол,-белгісіз нәрсені ашу қабілетіне ие болу деген сөз... білімді адам көп нәрсені біледі және қабілеті, дарыны арқылы басқа белгісіз нәрселерді өз бетінше алады “.

1. 
   “Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары” атты еңбегін оқып,
   

Қарастырылатын мәселелері:

1. 
   Ж.Баласағұнидің “Ғұдатғу білік” атты еңбегінің мәні.
   
2. 
   Ж.Баласағұнидің еңбектерінің Әл – Фараби ілімдерімен сабақтасуы.
   
3. 
   Ж. Баласағұнидің адамның мінез – құлқы, оның қоғамдағы орны туралы пікірлері.
   
4. 
   М.Қашқаридың “Диуани лұғат ат түрік” атты еңбегінің адамды кейбір жаман қасиеттерін дәріптеуі
   
5. 
   А.Жүйнекидің “Хибатул хакаиқ (Ақиқат сыйы)” атты еңбегінің ерекшелігі
   
6. 
   Х.А.Яссауидің педагогикалық ой пікірлері
   

1. Ж. Баласағұн . “Құтты білік” Алматы-1986ж.

2. Қ. Жарықбаев, С. Қалиев. Қазақ тәлім -тәрбиесі. Алматы 1995ж.

3. Ә.І.Сембав. Қазақ совет мектебінің тарихы Алматы 1967

білімдерін жетілдіру.

Шаһнама, Хибатул Хакаик.

Ж. Баласағұнидің “Құдатқу білік” атты шығармасы. Бұл дидактикалық және этикалық жанрда жазылған шығарма. “Құдатғу білік” – түркі сөздері. Мұндағы “Құдатғу білік” сөзі “құт , бақыт, құтты” деген мағынаны, екіншісі – “білік” яғни “білім”, “кітап” деген мағынаны білдіреді. Олай болса “Құдатғу білік” қазақша “Құтты білік”, “білімді, құтайтушы кітап” немесе “бақытқа жету ғылымы” деуге болады. Дастан 85 тараудан, 6645 өлең жолынан тұрады. Шығарма оқтиғсына қатысатын төрт кейіпкер төрт қисеттің (әділет, дәулет, парасат, қанағат) иесі болып табылады да, осы төртеудің асасырдағы бақыт туралы сөздің жартысы диалогқа құрылған. Шығарма көшпелі қазақтарда айтыс жанрының тууы жайында да қызықты деректер береді.

1072 – 1074 жж. “Диуан лұғат ат түрік”, сондай – ақ Жамал Қарши (1230 – 1305) “Мулкамат ел Сұрах” атты кітаптар жазған. “Құдатқу білік” авторы Жүсіптің туып өсіп, тәрбие алған жері - Баласағұн қаласы. Ол қазіргі Шу өзенінің бойындағы Тоқмақ қаласынан онша қашық емес, кейініректе қаңлы тайпасының астанасы болған.

Дастанның мазмұнын ұғыну қиынға соқпайды, ол көркем, қарапайым тілмен жазылған. Жазылу ститі жағынан ол араб – парсы поэзисы мен, әсіресе Фирдаусидің атақты “Шахнамасымен” үндес.

Басағұндық Жүсіптің моральдық – этикалық, психологиялық қағидалары Ибн Сина мен Әл – Фараби ілімдері мен сабақтасын жатады.

Ілкі орта ғасырлық Қазақстанда “Құтты білікке” тәлім – тәрбиелік мағынасы жағынан үндес басқа туындыларда болған. Олардың қатарына М.Қашқари, А.Жүинеки, Қожа Ахмет Яссауилардың шығармаларын жатқызуға болады. Мәселен, Қашқар ақаласының тұрғыны ғұлама ғалым М.Қашқаридың “Диуан лұғат ат түрік” атты сөздінгіде екі жүзден астам өлең, 300 ге тарта мақал – мәтелдер сондай – ақ Орта Азия, Шығыс Түркістан, Қазақстанды мекендеген халықтардың әлеуметтік және мәдение өмірінің әр алуан салалары туралы қызғылықты деректер көптеп кездеседі. “Сөздіктегі ғылыми – білім, әдеп, тәлім - тәрбие моральдық – психологиялық сиппаттағы ой – пікірлер Әл – Фараби, Ж.баласағұни идеяларымен астарласып жатады.”

Қазіргі Түркістан маңындағы Жүйнек қыстағынан шыққан Ахмет Жүйнекидің “Хибатул хакайык” атты барлық түркі тәлдес халықтарға отақ дүние болып табылоатын осы шығарма бұрынғы дастандар мен салыстырғанда өзінің бұқұаралық, кедей кепшіктің мұң – мұқтажын көрсетуі мен ерекшеленеді.
11 - тақырып

XIV – XIX ғасырдың бірінші жартысындағы ақын – жыраулардың тәлімдері.

Қарастырылатын мәселелер:

1. 
   XIV – XIX ғасырдағы қазақ жырауларының тәлім – тәрбиелік ойларының негізгі желілері
   
2. 
   Асан Қайғы, Қазтуған жырау шығармаларында көшпенділер психологиясының бейнеленуі.
   
3. 
   Шалкиіз, Бұқар, Ақтамберді жырау шығармаларында тәлім – тәрбиелік тағылымдардың желілері.
   
4. 
   Дулат, Шортанбай шығармаларындағы ұлттық тәліми ой – пікірлерінің көрінісі
   
5. 
   М.Өтемісұлының тәрбиелік тағылымдары.
   

1. Қ. Жарықбаев, С. Қалиев. Қазақ тәлім -тәрбиесі. Алматы 1995ж.

2. Қ Жарықбаев. Аталар сөзі-ақылдың көзі (XV-XIX ғасырдың бірінші жартысындағы ақын

жыраулардың тәрбиелік пікірлері.)

3. С. Қалиев. XV-XIX ғасырлардағы ақын- жыраулар поэзиясындағы педагогикалық ой-

пікірлер. Алматы 1990ж.

4. Қазақ әдебиет тарихы. 2 – том. Алматы 1961

5. Ә.І.Сембав. Қазақ совет мектебінің тарихы Алматы 1967

ойлары жөнінде түсініктерін қалыптастыру

көшпенділер психологиясы, тағылым.

1. 
   XIV – XIX ғасырдағы қазақ жырауларының тәлім – тәрбиелік ойларының негізгі желілері
   

Қазақ атымен аталатын қоғамдық ой – пікңірдің басшылары болған Асан Қайғы, Қазтуғандар елге ұйытқы, ақылгөй атанған, дуалы ауызды дала философтары еді. Жырау тұлғауларында табиғат аясындағы сәбидей пәк кішіпейіл халықтың тұрмыс – тіршілігі, болмыс бітімі, өзіндік психологиясы, өзін қоршаған орта туралы түсінігі бейнеленеді, ұлттық бояуға қанық афоризмдер мен көркем тіркестерге бай, нақыл қанатты сөздерден құралған философиялық талғаулар басым болды. Жыраулар мораль, этика, тәлім – тәрбие джайындағы ой – түйіндерін, аса мәнді қоғамдық мәселелермен қатар, әлем, болмыс, тіршілік, табиғат жайлы терең мәнді тұжырымдарды ортаға салды, ылғи халқұы мен кеңесіп отырды. Жыраулар поэзиясын Доспамбет мен Шалкиіз, Жиенбет пен Үмбетей, Ақтамберді мен Бұқаралар әр мен қарай жалғастырып ұрпақтан – ұрпаққа жеткізіп берді.

2. 
   Асан Қайғы, Қазтуған жырау шығармаларында көшпенділер психологиясының бейнеленуі.
   

Кейінгі ұрпақ әулие танып, аты аңызға айналған, Ш.Уәлиханов “Көшпелілер философы” атаған Асан Қайғы 15 ғасырда өмір сүрген. өз заманының үлкен ойшылы болған. Заманымыздың көрнекті ойшыл ғалымы, әдебиет тарихын терең зерттеп, тексерген академигіміз М.Әуезов айтқөандай Асан Қайғы “Өзінен қалған қысқа сын болжаулары, өсиеті арқылы өзінің жайынан да, заман ағымынан да бірталай көрініс - елес, білік – дерек береді”.

Халық қамын жеуді, әзәзілдің сөзіне ермеуді, қлқының құлы болмауды, адамгершіліктің үлкен парызы деп ұққан жырау:

Адам әзіз айтар деп Нәпсі алдаушы дұшпанның

Көңіліңді салмағыл. Насихатын алмағыл, -

деп , “Атаның баласы болма, адамның баласы бол”, “Көпке қызмет ет, халық қамын ойлар азамат бол” деген ұлағатты өсиетті насихаттайды. “Ел қамын жеуші ақылды азаматты қарадан шықса да қадірле”, “болмашы нәрсе үшін тұз шайқасып жақсы достан айралсаң өкінішке душар боласын” : деп ақыл айтады.

3. 
   Шалкиіз, Бұқар, Ақтамберді жырау шығармаларында тәлім – тәрбиелік тағылымдардың желілері.
   

Ақын – жыраулардың көрнекті өкілдері Доспамбет пен Шалкиіз.

Доспамбет Азау теңізі мен Еділ Жайық арасын жайлаған көшпелі қыпшақ тайпаларының көснемі болғанға ұқсайды. Оны жыраудың :

Азудың ер Доспамбет ағасы

Азудың бір бұрышындай нарты екен – деген өлең жолдарынан байқауға болады.

15 ғ екінші жартысы мен 16 ғ бірінші жартысы аралығында өмір сүрген қазақтың жыраулық поэзиясының алабы Шалкиіз Тіленшіұлы (1465 - 1560жылы). Жыраудың әкесі дала феодалдарының бірі. Әке – шешесінен жастай айырылған Шалкиіз Жайық өзенінің бойындағы Дешті қыпшақ жерін жайлаған нағашы жұртының қолында өсіп мұсылманша хат таниды.

Шалкиіз “Құдай бір,пайғамбар хақ” дей отырып “Алла тағаланың қарамағындағы халыққа рахымды болындар, әділетті тату өмір сүріңдер” деп өсиет айтты. “Жығылғанда тұрғызсаң, қисайғанда тұзейсің”, “Мекеге барып, қажы болмай – ақ жұрттың қамын ойласаң, халық сыйлар беделге ие боласын” дейді.

Жиембет пен Ақтамберді жырау 17-ғ бірінші жартысында өмір сүрген кіші жүздің Алшын.ірі феодал тұқымынан шыққан, Есім ханның ел билеуші биі, қолбасшы батыры болған қалмвқтарға қарсы 1920-1627 жылдардағы жорықтарға қаиынасып, ұйымдастырушылық қабілетімен, ерлігімен көзге түскен Жиембет

жыраумен 17-ғ . екінші жартысымен 18-ғ бірінші жартысында өмір сүрген Ақтанберді (1675-1768) өмір жолы, ой –арманы бір- біріне ұқсас болып келеді.

Жиембет жырау ойына келгенін жасаған Есім ханның екі жүзділігін әшкерелеп:

Қайырып қайыр қылуға

Қылығың жоқ ұнаған...

деп айыбын бетіне басады.

Елі үшін еңіреген ерлердің бірі-Ақтамберді жырау(1675-1768) жөнінде Қазақ энциклопедиясының 1-ші томында: “ Қазақ тарихындағы аласапыран кезеңде өмір сүрген дәулетті шаруаның отбасында туған Ақтанберді 17 жасынан бастап Орта Азия халықтарымен, қалмақ шапқыншылармен соғыста қолбасшылық қабілетімен көзге түскен, Ақтабан шұбырынды оқиғаларының куәгері болған.

Жырау шығармалары негізінен нақыл, афоризмдік толғауларға толы келеді.

Халқымыздың тіршілік тынысы мен кәсіби, мінез- құлық ерекшелігі, ақынның жастарға айтар өсиеті, өмірге деген көзқарасы оның толғауларынан айқын көрінеді.

18-ғ бірінші жартысында өмір сүрген, пәл сапалық- дидактикалық толғауларымен ерекше көзге түсетін Үмбетей (1706-1778) мен Бұхар жырау (1688-1781) .

Бөгембай батырдың сенімді серігі, жалынды жыршысы ретінде көзге түскен ақын- Үмбетей жырау.

Үмбетей адам мінезіндегі кейбір кесірлі қылықтарды өткір сынап, адамгершілік мәселелерін де сөз етеді.

Мысалы, “Жауға – шарға “ деген өлеңінде:

Бұрала біткен емендей,

Қисық туған адамсың.

Бұл мінез, бұл қылықпен

Қайдан абырой табасың, -

деп мінеп –сынаса, қолына ұры ұстап, маңайындағы елдің малын ұрлап, азаматын сойылға жығып, маза бермеген Бәке биге;

Тоқымы кеппей топтанып,

Ел тонауға аттанып,

Жылқышысын дойырлап,

Жылқыларын сойылдап,

Көрші жұртты шулатып,

Жаудай шапқан не сұмдық-

деп көрші жатқан елдің жылқышысын сойылға жығып, басын дауға, малын сауғаға салған әрекетін әшкереілеп, оның жауыздығын бетіне басады.

17-18ғғ. өмір сұрген ақын жыраулардың ішіндегі биік тұлғаның бірі- Бұхар Қалхаманұлы. Ол арабша өте сауатты болған. Ел билеу ісіне белсене араласқан, Абылайханның ақылшысы, қабырғалы билердің бірі.

Бұхар өзінің бір топ өлеңдерін қалмақтармен қырғын соғыста ерен- ерлік көрсетіп, елін, жерін жаудан аман-есен қорғап қалған қазақтың үш жүзінен шыққан көптеген батырлардың ерлік істерін мадақтауға арнаған.

Бұқардың көптеген жырлары отбасылық қарым- қатынас, адамгершілік мәселелеріне арналған.Қарт жырау адам өмірінің ең қызықты кезеңі, ойына алған ісін қайратымен іске асыратын, ақыл- қайрат пен талаптың тасыған шағы жиырма бесті іздесеңде таппайсың, жас өміріңді дұрыс пайдалана біл деп ақыл айтқан.

Шал ақын (1748-1819) 18ғ. Екінші жартысында Бұқардың ізін баса аренаға шыққан суырып салма, ақылгөй ақын- жыраулардың бірі. Шал туралы алғашқы пікір айтқан Ш. Уалиханов.

Шалдың дүниеге көзқарасында діншілдік сарын кездесіп отырады.

Ақын шығармаларында жігіттің “құр жан”, “тірі жан”,”жігіт жан” деген үш түрлі типтерін сөз етеді.

Шал толғауларында нәресте, бөбек, сәби, боз бала психологиясының қалыптасу, даму ерекшеліктері қақында да салихалы ои түиіндері кездеседі.

Ақын әр тұрлі жас өкілдеріне айшықты теңеулер арқылы психологиялық анықтамалар береді. Қазақта келінге деген ілтипат оған деген зор құрметке айналған.

Шал өлеңдерінде нашар келіндер былаиша сипатталады:

Ақырған аждаһардай аю келін,

Біз түгел құдайыннан ұялды ма

...Кей келін ас бермейтін қара келін

Келін шайнау болғаны оңбағаны...

Көрьедің шыбын құралы мені келін

Жұрт силаған басымды күлге теңеп,

Жаярмын талай жерге сені келін...

4. 
   Дулат, Шортанбай, М.Өтемісұлының тәрбиелік тағылымдары.
   

Дулат ата-анасының, көпті көрген даналардың ақыл –кеңестері жас буын тәрбиесінде таптырмаитын құрал екендігін баса көрсетеді.

Тәлімдік тұрғыдан Дулаттың” Еспенбет” деп аталатын көлемді дастаны көңіл аударалықтай.

Дулат қазақ батырларын өсіріп, тәрбиелеген осынау ұлан – ғайыр жердің ежелден исі қазақ халқы екендігін айта келіп жастарға неде болса еліңмен, жұртыңмен бірге жау жүрек батыр ағаларыңдай бол дейді.

Дулат – еңбек ете білудің тәлімдік маңызын қазақ жағдайында күн тәртібіне ерекше мән беріп қойған ақын.

Дулат – ақындық өнер, сөз құдіреті туралы да терең толғанған ақын. Абайға дейінгі қазақ ой – пікірінің тарихында ақын жайында сындарлы сөз қозғап, оның психологиясын дәл басқан Дулаттан басқа ойшылды табу қиын.

Ақын мұрасында халықтықтпедагогикаға қатысты осы айтылғандардан да басқа қазіргі күн талап – тілегімен жымдасып, үндесіп жаьтқан салихалы ой тұжырымдар молшылық.

5. 
   М.Өтемісұлының тәрбиелік тағылымдары.
   

19 ғасырдың 30 – 40 жж. Қазақстанның батыс аймақтарын мекендеген ел өмірінде ерекше із қалдырған тарихи оқиғалардың бірі – Исатай, Махамбет бастаған шаруалар көтерілісі болды. Жергілікті сұлтандар мен патша шенеуніктерінің екі бірдей қанауына ұшыраған халық азаттық үшін күреске ашына кірісті. Осы күрестің басшысы Исатай болса, оның жауынгер жаршысы Махамбет еді. Махамбет шығармаларынан елге қорған болатын ер азаматтың психологиялық қасиеттері жайлы біраз тәлімдік пікірлерді ұшыратуға болады. Ата жаумен кескілескен сұрапыл соғыста жүрегі тітіркеніп, қорқу дегенді білмейтін, ерлік пен батырлықтың символы Исатай батырдың соғыс кезіндегі қолбасшылық бейнесін жастарға үлгі ете келіп:

Толғай – толғай от атқан,

Қабырғасын қатыратқан,

Тебінгісін тесе атқан,

Тізгінінен кесе атқан,

Біздің қайсар батырдың

Жүрегін сүйтіп оятқан, -

деп батыр бейнесін сүйсіне суреттеп, дүшпанның зәресін ұшырар жау жүрек қаһарман адам екенін ерекше мақтаныш сезіммен жырлайды.

Елім деп еңіреп туған Исатайдай ерлерді ерекше дәріптейді. Махамбет туған елдің туын ұстап, қол бастап, ата – жаумен айқасып, кескілескен соғыста ерлікпен өлген Исатай сияқты ел ұлдарын:

Арыстан еді – ау Исатай!

Бұл фәнидің жүзінде

Арыстан одан кім өткен? –

деп егіле жоқтайды.

Жастарды патриоттыққа, ел – жұртын, туған халқын жан тәнімен сүю рухында тәрбиелеу- махамбет өлеңдерінің өзекті тақырыбы.

Майлықожа Сұлтанқожаұлы.

19 ғ екінші жартысында Оңтүстік Қазақстанда өмір сүрген, әлеуметтік теңсіздік мәселелері мен отбасылық қарым – қатынас, адамгершілік мәселелерін кең көлемде жыр еткен көрнекті ақын – жыраулардың бірі Майлықожа Сұлтанқожаұлы.

Оның “Бар екен бір шаһары Үндістанның” деп басталатын “тотнамасында” шаһар төңірегіндегі көлді мекендеген ерлі – зайыпты екі тоты өзара сөйлеседі. Мақтаншақ қораз тоты шібиінің сақтандырған ақылын тыңдамай, панасыз көл бетіне ұя салады. Тоты қоразына ренжіп, егер дос ақылын алмасаң бақыр – бақаның кебін киесің деген аңыздың жас жеткіншектер үшін тәрбиелік мәні бесенеден белгілі.

Майлықожаның бір топ өлеңдері отбасылық қарым – қатынасқа, жақсы жар таңдауға арналған. Майлақожа өлеңдерінде халық педагогикасының қаймағы болып тиабылатын мақал – мәтелге арналған аталы сөздер көптеп кездеседі.

Өздерінің қазахи ақыл – кеңеске толы туындыларымен Шотанбай Қанайұлы (1818 – 1881) , Сүйінбай Аронұлы (1822 – 1895), Ақмолла Мұқамедиярұлы (1831- 1895), Ақан Сері (1845 – 1913) т.б. осылардай орақ ауыз, от тілді, әділдік, туралылығымен қара қылды қақ жарған күміс көмей, жезтаңдай ақын – жырау, сал серілер қазақ даласында аз болмаған.

Суырыпы салма ақын, шешен , жыр ғұламаларының бірі Шортанбай патша үкіметінің қазақ даласын отарлау саясатынан туындаған әлеуметтік мәселелерді барынша шынайы суреттеді.

Суырып салма ақын Сүйінбай өзінің өлең торлғауларында, сюжетті өлең дастандарында жалпы қазақтың мұң мұқтажын жырлап, қарапайым адамдардың ой мақсатын білдірді, туған халөқының ғасырлар бойы асыл армандары мен мұраттарын айшықты көркем бейне арқылы көрсете білді.

Көркем сөз дүлдіддерінің қатарына қазақтың аты шулы ақындары Серәлі Ералыұлы, Құлтума Сармұратұлы, Базаржырау Оңдасұлы, Шәңкерей Бөкейұлы, Ақтан Керейұлы, Әсет Найманбайұлы, Әріп Тәңірбергенұлы, Құлан Алдабергенұлы, Ергөбек Құттыбайұлы, Тұрмағанбет Ізтілеуұлы, Омар Шораяқұлы т.б. жататыны белгілі.

1. 
   14 – 19 ғғ қазақ жырауларының тәлім – тәрбиелік ойларының негізгі желілері.
   
2. 
   Асан Қайғы, Қазтуған жырау шығармаларында көшпенділер психологиясының бейнеленуі
   
3. 
   Шалкиіз, Бұқар, Ақтамберді, Дулат, Шортанбай шығармаларында ұлттық тәліми ой – пікірлердің көрінісі
   
4. 
   М.Өтемісұлының тәрбиелік тағылымдары.