Құқықтық мемлекет ұғымы және оның ерекшелігі белгілері

Дамыған азаматтық қоғамның болуы;

Мемлекеттің қызмет аясын жеке адамның құқығы мен бостандығын қорғаумен, қоғамдық тәртіпті сақтаумен, шаруашылық қызметі үшін қолайлы жағдай жасаумен шектеу;

Халықтың егемендігі, яғни биліктің шын көзі халық, ал мемлекеттегі заң шығарушы, атқарушы және сот биліктерінің ара жігі болады.

Сонымен қатар, құқықтық мемлекетте жеке адамның бостандығы бұзылған жерде адам бостандығы сол жерде шектеледі. Демек құқықтық мемлекетте « Заңда тиым салынбаған нәрсенің бәрін жасауға рұқсат етіледі ». Адамдардың бәріне бірдей және бәріне міндетті құқықтық тәртіп белгіленген.

Құқықтық мемлекет белгілі нормалар мен ережелер арқылы өзін - өзі шектеп, бақылап отырады. Бұл жөнінде биліктің үш салаға – заң шығару, атқарушы және сот билігіне бөлінуінің үлкен мәні бар. Бұл үш сала бірін – бірі тежеп, қадағалап, таразыны тең ұстап отырады және әрқайсысы тек өзіне тән қызметті атқарады. Осылар арқылы олар демократиялық нормалардың бұзылуына, биліктің орынсыз пайдалануына жол берілмейді. Өз кезегінде азаматтардың өздері де сайлау жүйесі және сайлау процесі арқылы билік орындарынга бақылау жасап отыра алады және олардың іс - әрекетіне түзетулер енгізе алады.

Бір сөзбен айтқанда азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекет бір – бірінің өміршендігін, халыққа адал қызмет істеуіне қадағалап, қамтамасыз етіп отырады.

5.Әлеуметтік мемлекеттің функциялары және демократияның жаңа тұжырымдамалары. Жалпы мемлекет болу үшін оның өз аумағында ( жерінде ) тұратын халқы болуы керек. Ол халық бірұлтты немесе көпұлтты болуы мүмкін. Халықсыз мемлекет болмайтыны белгілі. Алайда мемлекетсіз халық болуы мүмкін. Мысалы, 1948 жылға дейін еврейлердің мемлекеті болмады. Ал курд халқының әлі күнге дейін өз мемлекеті жоқ.

Мемлекетте тұратын адамдар сол елдің азаматы болуы керек. Мысалы, партияға, кәсіподаққа, т.т. кірсең де, кірмесең де өз еркінде. Ал мемлекеттің аумағында тұрған соң, сол елде туған соң, сол елдің азаматы болсың. Азаматтығы жоқ адам ( апатридизм ) құқықтық жағынан қорғансыз келеді. Ал азамат болсаң сол елдің заңын орындауға мәжбүрсің. Орындамасаң мемлекеттің күштеу органдары жауапқа тартады.

Осы көрсетілген белгілер мемлекетті басқа ұйым, мекеме, бірлестіктерден ерекшелендіреді.

Мемлекеттің ішкі және сыртқы міндетті қызметтері ( функциялары ) болады.

Ішкі қызметтеріне мналар жатады:

а) эканомикалық салада мемлекет кәсіпкер, жоспаршы, үйлестіруші ретінде мәселелерді шешеді. Эканомиканы нарықпен қатар мемлекет те реттейді. Оны мемлекеттік тапсырыс, салық, несие, эканомикалық бағдарлама және т.б. арқылы жасайды. Халық шаруашылығының әр түрлі салаларының арасындағы байланыстарды реттеуге, эканомикалық интеграцияны өрістеуге, ғылыми - техникалық революцияның жетістіктерін енгізуге т.с.с. қатысады.

ә) әлеуметтік өмірді ұйымдастырады. Халықтың әл – ауқатын, өмір деңгейін көтеру, денсаулықты сақтау ісін жақсарту, тұрмыс қажетін өтеуді жетілдірумен т.б. айналысады;

б) заңдылықты қамтамасыз етеді.Ел ішінде қарапайым тәртіпті сақтауға, қылмысқа қарсы күресті өрістеуге, әкімшілік зорлыққа жол бермеуге т.с.с. басшылық етеді;

в) мәдени – тәрбиелік салада мемлекет халыққа білім беру және оқу – ағарту ісін, ғылымды, әдебиет пен өнерді дамыту жөнінде қамқорлық жасайды.

Сонымен қатар мемлекет бір топтың, таптың негізінде басқарушы күшті қалыптастыруға қатысады, бюджет саясаттын жүзеге асырады, қарулы күштерді құрып, ұстап, пайдаланады.

Мемлекеттің сыртқы міндеттеріне жататындар:

а) мемлекеттің тұтастығы мен қауіпсіздігін қорғау;

ә) өзін - өзі билеу, егемендігін сақтау, басқа елдермен тиімді қарым – қатынасты онату, олармен бірге алынған міндеттердің екі жаққа бірдейлігін қамтамасыз ету;

б) өз елінің саяси мүддесінің ықпалдығына, ұтымдылығына, өтімділігіне, тиімділігіне жағдай жасау, басқа елдердегі жаналықтар туралы өз еліне дер кезінде мемлекеттер беру және т.б.

Сайып келгенде, мемлекеттің ең басты міндеті – қоғамның тұрақтылығын орнатып, қалыпты тіршілігіне жағдай жасау. Ол әр түрлі топтарға , таптарға , жіктерге бөлінген қоғамның бірлігін қамтамасыз етуге тиіс.
6.Қазақстанда азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекетті қалыптастыру проблемалары. Қазастан Республикасындағы демократиялық жаңғыртулар. Қазақстан егемендік алғаннан бастап демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлемге ашық

мемлекет құруға кірісті. Қоғамды демократияландырудың арқасында жаңа саяси партиялар, қозғалыстар дүниеге келіп, 1993 және 1995 жылдары республиканың конституциялары қабылданды, тәуелсіз сот билігі қалыптаса бастады, көптеген елдер 1992 жылдан бері БҰҰ деңгейіндегі мемлекетімізді мойындап, елшіліктерін аша бастады. Сол сияқты біздің мемлекетіміздің елшіліктері,өкілдіктері көптеген елдерде ашылып, нағыз тәуелсіз мемлекеттердің толық атрибуттарын, қасиеттерін иемдене бастады.

1991 жылдың 16 желтоқсанында Қазақстан Республикасының тәуелсіздігі жөнінде Заң қабылданады.Бұл 1990 жылы 25 қазанда қабылданған мемлекеттік егемендік жөніндегі Декларацияға өте маңызды толықтыру болатын.

Жаңа дүниеге келген егеменді ел үшін тұрғындары барынша біріктіре түсу, әрбір азаматтың құқығы мен еркіндігін қорғауға бет бұру – маңызды үлкен саяси басымдылыққа айнала бастады. Мемлекетіміздің бұл бағыты көптеген өркениетті елдердің оң көзбен қарауына, инвестиция бөлуіне, халықаралық қатынастарды нығайта бастауға итермеледі.

Қазіргі кезеңде қоғамымыздағы әлеуметтік-экономикалық мәселелердің шешімі ортаңғы тапты қалыптастырумен байланыстырады.Қоғамның азғантай бөлігі байып,қалғаны қайыршыланып жатса, демократия туралы сөз болуы мүмкін емес. Демек реформа, демократияландыру ең алдымен экономикадан басталуы тиіс,яғни нарықтық қатынасты,кәсіпкерлікті,бәсекені дамыту керек. Ал саяси саланы реформалау екінші кезекке қойылуы тиіс.Қазіргі кезеңде елімізде кейбір саяси күштердің саяси реформаны жеделдету туралы ұсынысы орынсыз.Өйткені әлемдегі демократияландыру тәжірибесі батыстық демократиялық институттарды сол күйінде көшіріп қою мүмкін емес екендігін дәлелдеді.Ол үшін азаматтарымыздың саяси мәдениеті мен құндылықтар жүйесінде де маңызды өзгерістер болуы керек.Дегенмен мұндай өзгерістер бар екендігін де байқауға болады.Мәселен, жас ғалымдардың жүргізген зерттеу нәтижесіне жүгінсек,1999 жылы Оңтүстік Қазақстан азаматтарының саяси мәдени құндылықтық бағдарында ұлттық-дәстүрлік құндылықтар басымдылық танытса,2002 жылы зерттеулер азаматтарымыздың санасында демократиялық құндылықтардың басымдылығын көрсетеді.Мәселен, демократиялық сайлау, азаматтардың құқығы мен бостандығы, билік кәсібилігі,сөз бостандығы, саяси көптүрлілік т.б. Сияқты құндылықтар басымдық танытып отыр.Сондықтан да шығыстық мәдениетке демократия жат деген кейбір үстірт түсініктер орынсыз болып отыр. Қазақ даласында дәстүрлі қоғамның өзінде көшпелі мәдениеттің демократиялық көріністері болғанын көптеген зерттеушілер де атауда.

Тәуелсіз мемлекет үшін ұлттық идеяның да маңызы зор.Ұлттық идеяны іздеген ел-ол алдымен өзінің ізгілікті құндылықтарын сақтап қалуды ойлайды, ұлттық діліндегі, санасындағы кемшіліктерді жеңудің құралын іздейді, басқа халықтармен ынтымақта болуды мақсат етеді.А,қоғамды саяси ынталандыру,жанжал тудыру мақсатындағы әлеуметтік немесе саяси идеялар ұлттық идея орнына жарамайды.Ұлттық идеяны қазіргі Қазақстанда бір ғана ұлттың мүддесінен туындатып жүргізу, демократиялық құқықтық қоғам құрамыз деген мақсатымен қайшылыққа келеді. Сондықтан елбасымыз Қазақстан үшін қазіргі кезеңде үш саяси құндылықтардың басымдық танытқанын қалайды.Олар Бірлік,Тұтастық, Тәуелсіздік. Әрине саяси құндылықтардың ішіндегі ең маңыздысы-еліміздің тәуелсіздігі.Өйткені ол басқа құндылықтардың бәрін біріктіруші, жүйелеуші орталық,өзек сияқты құбылыс.Сондықтан Қазақстанда саяси,әлеуметтік, рухани, экономикалық тәуелсіздікті нығайту басымдық танытуда.Бұл айтылған басымдылықтың астарында әрбір адамның еркін дамуына, тұлғалық жетілуіне жағдайлардықалыптастыру мақсаты жатыр.

2.Партиялар генезисі және партия жүйелері.

3.Саяси партиялардың мақсаттары, міндеттері және функциялары.

4.Саяси партиялар генезисінің кезеңдері:ариситократиялық саяси клубтар, бұқаралық

партиялар.

5.Партиялардың типологиясы.

6.Партияларды типологиялаудың өлшемдері.
Лекцияның мақсаты:

Студенттерге саяси партия ұғымы,партиялар генезисі, партия жүйелері,саяси партиялардың мақсаттары, міндеттері, функциялары,

саяси партиялар генезисінің кезеңдері:ариситократиялық саяси клубтар, бұқаралық партиялар, партиялардың типологиясы және партияларды типологиялаудың өлшемдері туралы түсінік беру.
Лекция мәтіні:

1.Саяси партия ұғымы. Партия ұғымы латын тілінен аударғанда бәлу, бөлемін деген мағынаны білдіреді. Саяси ағымдар туралы алғашқы айтулар б.д.д. VI ғасырда пайда болды. Пералии теңіз жағалауындағы тұрғындардың мүддесін қорғады. Диакрии партиясы шаруалар, ал педиэи ірі жер иеленушілердің партиясы.

Феодализмнен капитализмге өту кезеңінде қазіргі мәніне өте жақын партиялар пайда болды. Қоғамда әр түрлі саяси қабаттар мен топтардың пайда болуы, әрі олардың мүдделерінің әр түрлілігі, олардың мүддесін қорғайтын, саяси өзара қарым-қатынасқа қажетті стратегиясы мен тактикасын қалыптастыратын партияларды өмірге әкеледі

XVII ғасырда Нидерландиядағы буржуазиялық революциядан кейін мынадай партиялар дүниеге келді: арминиандар- ірі сауда буржуазиясының, көпесінің партиясы, ол тек саяси ғана емес, сонымен бірге діни бағдар ұстанды; гамористер партиясы- өсіп келе жатқан буржуазия табының партиясы, биліктің орталықтануына қарсы. Пресвитерандықтар –королмен билікті бөлісуге талпынған Лондондағы ірі көпестер, банкирлер, жер аристократтарының партиясы. Индепенденттер партиясы- буржуазияның радикалды бөлігі мен жаңа буржуазиялық дворяндар мүдделерін қорғаушылар. Индепенденттер партиясынан левеллер партиясы бөлініп шықты. Олар революцияны ары қарай жалғастыруды, парламентті елдің жоғары билік құрылымдарын ерікті әр бір екі жылда сайлауды жаппай сайлау құқығын ендіруді талап етті. Бұл партиялар болашақ партиялар құрылуының бастамасын қалыптастырды, кейіннен солшыл партиялар деп аталған Левеллер партиясынан революцияшыл, радикалды ағым диггерлер бөлініп шықты, олар тіпті меншігіне қарамастан адамдардың азаматтық құқығын теңестіруді талап етті.

Ұлы француз революциясының бірінші кезеңінде ірі буржуазия және оның партиясы фельяндар үстемдік жағдайға ие болды. Олар революцияны тек ірі буржуазия құқығын кеңейтуге, монархияны құлатпауға пайдалануға тырысты. Бұл толқынмен билікке жирондистер партиясы келді, олар ірі буржуазия мүддесін қорғады, федолизмге қарсы күресті.

Революцияның үшінші кезеңінде біршама радикалды якобинистер партиясымен байланысты болды. Бұл партия буржуазиялық революцияны ақыр аяғына дейін апарды.

Француз революциясы тұсындағы бұл партиялардың барлығы XIX ғасыр бойы өзінің бағдарларын өзгертіп отырды, бірақ таптық партия болып қалды. Өйткені Батыс Европадағы партиялар капиталистік қатынастардың дамуы мен таптық күрес шиеленісуі тұсында өтті.

Партия коғамньщ белгілі бф тапгары мен өлеумсттік жіктерініц мүдделерін, кажеттері мен мақсаттарын біддірсді, саяси билік тетігініқ кызметіне қатысады. Партия кызметінің принципті жактарының бірі оның коғамға идеологиялык ықпалы болып табылады, мүның өзі саяси санаіпіі қалыптастырудан корінеді. Саяси партия — пікірлсстердін. үйымдасқан, ерікті тобы болатын қоғамның бслгілі бір жіктері мсн топтарының мүддслсрі мсн қажсттерін білдіретін, оларды мсмлскстгік билікті жсңіп алу жөне оны жүзсге асыруға қатысу арқылы іскс асыруды мақсат ететін қогамдык. өмір институты.

Демократиялык саяси тәртіпке сая­си партиялардын кызметі ресми шек-телмеген көппартиялык жүйе тән. Алай-да, көппартиялык жүйелердің нактылы күрылымы әр елде әркилы. Осылайша, Жапония мен Италияда бір үстем партиямен көппартиялык жүие қалып-тасты. Жапонияда тек 1993 ж. ғана билік басындағы үстем либералды-демокра-тиялык партияны бірнеше партиялардан күралған одақ (коалиция) алмастырды. АҚШ, Англия, Канада және т.б. бірка-тар елдерде анағүрлым ыкпалды екі партия бар партиялык жүйе калыптас-қан.

Авторитарлы саяси тәртіпке әдетте бірпартиялык принцип тән. Мүнда ел-дегі заңды жағдайдағы партиялардын ресми саны емес, бір партияның занды түрде билеуші үстем партия болып бе-кітілуінде. 1с жүзінде бүл партияның рөлі мемлекет жетекшілігіне бұкаралык қолдауды үйымдастырумен шектеледі. Біркатар авторитарлык тәртіптер рес­ми мойындалған нактылы екі немесе одан да көп партияларға рұксат беріп, қалғандарына тыйым салады. Бірак осы жағдайда рүксат етілген партиялардың қызметі едәуір шектеледі. Саяси өмір-де олар косалқы рөл аткарады, өйткені шынайы мемлекеттік саясатка ыкпал ете алмайды.

Тоталитарлык саяси тәртіпке өзіндік партиялық жүйе тән. Мүнда тек кана бір саяси партия кызмет етеді, қалғандары таратылып, тыйым салынады. Алайда, авторитарлыкка карағанда бүл саяси партия мемлекеттік биліктін басында түрады, коғамда үстемдік етеді. Пар-тияның аппараты мемлекеттік аппарат-пен біте қайнасып жатады. Бүл, әдетте партиялык және мемлеттік кызмет ше-карасының шайылуына әкеліп соқтыра-ды. Мұндай жүйелердің пайда болуына билікті жүзеге асырудың демократия­лык әдістерінің дағдарысы себеп бола-ды. Қазіргі кезде мұндай жүйелер ха-лыкаралық кауымдастык алдында және сол коғам пікірінде өздерін әшкереле-ген құрылымдар ретінде саяси сахна-дан шығып қалуда.

1. Қоғамның ірі топтарының мақсат-мүдделерін анықтау, тұжырымдау және негіздеу;

2. Олардың белсенділігін арттырып, жинақтау;

3. Саяси идеология мен саяси ілімдерді жасау;

4. Саяси жүйелерді, оның жалпы принциптерін, элементтерін, құрылымдарын қалыптастыруға

қатысу;

6. Мемлекеттік билікті іске асыруға қатынасу;

7. Қоғамдық пікірді қалыптастыру;

8. Жалпы қоғамды саяси тәрбиелеу;

9. Мемлекеттің, кәсіподақтарының, қоғамдық ұйымдардың аппараты үшін кадрлар даярлау мен

ұсыну және т.б.

Партиялық жүйелер өмір сүруші партиялардың санына қарай бірпартиялық, екіпартиялық, көппартиялық болып бөлінеді.

айыра білген жөн.

Қазіргі замангы копшілік партиялар Еуропада XIX гасырдын, екінші жартысында қүрылды. Саясат гылымында партиялардьщ тарихи орнығу процссі М.ВсбСр үбыніан схема бойынша қарас-

тырылады:

а) ақсүйектср үйірКісліірі (котсриялар);

б) саяси клубтар;

в) көпшілік партиялар.

Партиялар кодімгі ішкі бірлсстіктсрі бар, томеннен жогарьна бағынышты түракты үйымдар болын табылады. Партия қүры-лымы мыналарга болінеді:

а)тартий кошбасшылары;

б)акылдасу штабы, партия идсологгары;

в)партия торсшілдні;

г)торешілдіккс жатпайтын партия активі;
д)партияның самарқау мүшслсрі.

5.Партиялардың типологиясы. Саяси партияларды жіктеу.Шығу тегінің өлшеміне қарай — элскторалдық, парламснттік жолмен шыкқаи партиялар және "сырттан шыққан" партиялар;

Бастауыш үйымдардың сиііатына карай - партия-комитеттср, партия-сскциялар, партия-үялар жонс партия-шабуылдаушы отрядтар болып жіктелсді.

"Кадрлық" жаие "бүкаралык" приниипіне карай — бұл арада әңгіме партиялардың сандық мөлшірі туралы смес, керісінше кқұрылымдық құрылысы туралы болып отыр. Кадрлык партиялар электорадық комитетгерден және парламентгік топтардан (XIX г. орта шеніңде) пайда болған. Сан жағынан олар көп емес, кәсіби саясаткерлерге, партияға материалдық колдау жасауды қамтамасыз етуге қабілетті қаржы бекзаттарынан арқа сүйейді, еркін мүше болу приниципін сақтайды.

Бұқаралық саяси партиялардың кадрлық нартиялардан ең алдымен санының көптігімен және тұрақты мүше болуымен өзгешелігі бар. Тарихи жағынан олар кадрлық партиялардан кейінірек пайда болған, олардың пайда болуы жалпыға бірдей сайлау қүқығыныц кецінен тарауына, жүмысшы қозғалысының дамуына байланысты болды.

Баскару режиміне қатысына қарай — баскару жонс қарсылас, жария жәнс жария смсс партиялар, кошбасшы партиялар мсн кейінгі-партиялар, монополиялык басқарушы нсмесс бірлсстік қүрамындағы басқарушы партиялар жоне т.б.

Әлеуметтік-таптык белгісіне карай — жүмысшы, шаруалар, фсрмерлер партиялары, зиялы қауым партиялары.

Идеологиялық багытына қарай — коммунистік, социал-демократиялык, буржуазиялык-демократиялық партиялар.

Қазіргі қоғамдық құрылысқа қатысатына қарай — революциялык, реформистік, либералдық, конссрвативтік партиялар болып жіктеледі.

ша мон береді.

Бүл мәселені терен зерттеген саясаттанушылардың бірі фран­цуз галымы М. Дюверже XX ғасырдын 50 жылдарында сайлау­шылар мен белсенділер санына байланысты партияларды кадр-лык жоне бұкаралык деп екіге бөледі (оларды үйымдық калып-тасқан және үйымдык калыптаспаған деп те атайды). Кадрлық деп катарында сайлаушылардың 10%-ынан кемі ғана болатын, мүше саны аз партияны айтады. Бірак ол үйымдастырылуымен және тәртібімен көзге түседі. Онын әрбір мүшесінін паргия билеті бо-лады, мүшелік жарналарын уактылы төлейді, жарғысында каралған тәртіпті мүлтіксіз орындайды. Мысалы, оған Австрия халык партиясы, Англия консерваторлар партиясы, ГФР-дін Христи-андык-демократиялыкодағы, Жапония либералдык-демократия-лык партиясы. Француз коммунист партиясы, Швеция орта-лык партиясы жатады. Буқаралық партияда оны үнемі жактап да-уыс беретін сайлаушылары, мүшелері, белсенділері коп болады. [іірак олардыц ресми мүшелері болмайды. Партбилет алып, мүшелік жарна төлемейді. Мысалы, мұндайларға АКШ-тың рес-публикалыкжэнедемократиялыкпартиялары, Англия лейбори-стер партиясы т. т.

60 жылдардын аяғында жоғарыда аты аталған Ла Паломбара-нын көрсеткен екі партиясынан баска эмбебап партиялар (уни-версалдык немесе сайлаушылар партиясы) деген үшінші түрін бөліп шығарды. Олардын ерекшелігі — партиянын мүше санын емес, сайлаушылар санын көбейтуге тырысуда. Онда әлеуметтік, этникалык, діни және т. б. өзгешеліктеріне мөн берілмейді. Мүндай партиялардын саны соңгы жылдары Еуропа мен Амери­ка елдерінде тез етек алуда.

2.Бірпартиялық, екіпартиялық, көппартиялық.

3.Қазақстанда партия жүйелерінің ерекшеліктері мен даму тенденциялары.

4.ҚР саяси партиялардың қызметін Заңменен реттеу.

5.Қоғамдық ұйымдар мен қозғалыстар.

6.Қазақстан қоғамының саяси өмірінде қоғамдық қозщғалыстардың орны және рөлі.

Партия жүйесі қоғамдық-саяси күштерді үйымдастырады, әлеуметтік мүдделер мен саяси көзқарастарды саралайды және ықпаддастырады, олардың жергілікті және жалпыүлттық дең-гсйдс таралуына мүмкіндік бсреді.