Лекция №27 Тақырыбы: Тењіз жаѓалаулыќ процестер мен бедер пішіндері

1.Теңіз жағалаулық прцестер

2.Абразия

3.Теңіз жағалауының бедер пішіндері

1. Құсайынов С.А. Жалпы геоморфология. Алматы «Қазақ университеті», 2006 ж

2.Неклюкова Н.Т., Алисов Б.В. Климотология М., 1974г.

3.Мильков Ф.Н. “Обще землеведение” М.,1980г.

4.Хусайнов С.А. “Жалпы геоморфология” А.,1998ж.

5.Калесник С.В. “Общее закономерности географи” М.,1970г.

6.Шубаев Л. П. Общее землеведение. М. 1990.

7. Долгушен Л. Д. Ленники. М. 1989.

8. Жаппарханов С, Бәкіров Н. Көгілдір континент құпиялары. А. 1985.

9. Омаров Т. Р. Қазақстанның өзендері мен көлдері. А. 1975.

1.Кан С. И. Океан и атмосфера. М. 1982.

2. Алексин О. А, Ляхин Ю. И. Химия океана. М. 1984.

3.Мамбетқазиев Е.Ә., Сыбанбекова К.Ж. “Табиғатты қорғау” А., 1990ж.

4. Омаров Т.Р. “Қазақстанның өзендері мен көлдері” А., 1975ж.

5. Омаров Т.Р. “Күн және табиғат құбылыстары” А., 1978ж.

Жаѓа – ќ±рлыќ пен тењіздіњ шекарасы. Б±л шекара картада сызыќ арќылы кµрінгенімен, шындыѓында ќ±рлыќ пен тењіздіњ µзара ќарым-ќатынасы єрекетінен пайда болѓан жаѓалыќ белдем.

Жаѓалыќ зона µз жаѓасынан, яѓни оныњ суѓа дейінгі бµлігі жєне су т‰біндегі жаѓалыќ беткейден ќ±рылады. Жаѓалыќ белдемніњ ќ±рылуы алдымен тењіз толќындарыныњ єрекетіне, ал толќын аѓыстары тектоникалыќ ќозѓалыстар мен жаѓалыќ зонаныњ геологиялыќ ќ±рылысына, онымен бірге тењіз кµтерілуі мен оныњ ќайту ќ±былыстарына байланысты.

Жаѓалыќ зонаныњ тµменгі жєне жоѓарѓы шекаралары толќындардыњ жаѓамен динамикалыќ байланысу ыќпалымен шектеледі. Оныњ тµменгі шекарасы толќын ±зындыѓыныњ жартысындай терењдікте немесе толќындардыњ деформация т‰зілген терењдігінен басталады.

Ал жоѓары жаѓындаѓы шекара тењіздіњ кµтерілу кезіндегі толќындардыњ шашырау сызыѓына жеткенге дейін белгіленеді. Тењіз жаѓасында тењіз толќыныныњ шарпуы єрекетінен пайда болѓан ‰йінділердіњ жиынтыѓын жаѓажай кµбінесе ќ±мдардан, µњделген ќиыршыќ тастардан жєне жєндіктердіњ ќалдыќтарынан ќ±рылады.

Морфологиялыќ т‰ріне ќарай жаѓажайлар толыќ бейінді жаѓажай (пляж полного профиля) жєне толыќ бейінді емес жаѓажай (пляж неполного профиля) деп бµлінеді. Егер ‰йінді жиналатын жаѓаныњ алдыњѓы жаѓында бос кењістік болса, б±ны толыќ кескінді жаѓажай дейді. М±ндай жаѓажай тењізге ќараѓан беткейі кењ жайпаќ, ал жаѓаѓа (ќ±рлыќќа) ќараѓан беткейі керісінше, ќысќа ќ±ламалы болып, жаѓалыќ белес (береговой вал) т‰рінде кµрініс береді.

Егер жаѓажай кемердіњ етегінде ќалыптасса, онда ол жантайѓан жаѓажай (прислоненный пляж) деп аталады.

2.Абразия.

Абразия (лат. abrasio – ќыру). Тењіздіњ ќиратќыш єрекеті абразия деп аталады. Оныњ ‰ш т‰рі бар – механикалыќ, химиялыќ жєне термиялыќ абразия. Механикалыќ абразия соќпа толќын єсерінен тењіз, кµл жаѓаларыныњ б±зылып ‰гілуі. Оны толќынныњ шарпып-шегінуі тудырады. Тењіз толќыны жаѓаѓа жаќындаѓанда жылдамдыѓы бєсењдеп, биіктігі артады да, жаѓаѓа асып кері шайма аѓыс тудырѓанда абразия єрекеті пайда болады. Механикалыќ абразияныњ жаѓалауѓа т‰сіретін динамикалыќ ќысымы орта есеппен 10 т/м²-ге асатын толќынныњ гидравликалыќ соќќысы жєне толќын ыќпалымен кейде ішінде салмаѓы ондаѓан тоннадан асатын шомбал кесек тау жыныстары бµлшектерініњ соќќысынан т±рады. Механикалыќ абразия тењіз абразиясыныњ негізгі т‰рі, осыѓан химиялыќ жєне термиялыќ абразиялар ќабаттасып ќатысады.

Химиялыќ абразия судыњ химиялыќ єсері, яѓни су бетіндегі жєне су астындаѓы жаѓалыќ тау жыныстарыныњ еруі нєтижесінде ж‰зеге асады. Єсіресе жаѓа жиегі карбонатты тау жыныстарынан ќ±рылса, онда химиялыќ абразия (карст процестері) ќарќынды т‰рде ж‰реді.

Термиялыќ абразия – тоњ тау жыныстарынан ќ±рылѓан жаѓалардыњ м±зын тењіз суыныњ жылындыруы єсерінен еріп б±зылуы.

Тау жыныстарыныњ ‰гілуіне тењіз хайуанаттары мен µсімдіктері де ыќпал етеді.

Ал механикалыќ абразия туралы айтсаќ, ќатты дауыл кезінде толќынныњ к‰ші жаѓадаѓы тау жыныстарына орасан зор гидравликалыќ єсерін тигізеді.

Соныњ нєтижесінде жаѓалыќ зонада салынѓан ќ±рылыстар кµп жаѓдайда ќирап, халыќ шаруашылыѓына едєуір зиян келтіреді. Толќын соќќысы єсіресе жаѓадаѓы ќ±ламалы жар ќабаќќа ыќпал етіп, алдымен жарыќшаќты тау жыныстарын б±зады. Толќынмен ілескен тау жыныстары сыныќтарыныњ ќиратќыш к‰ші бірнеше есе арта т‰седі. Содан жар ќабаќтыњ етек т±сынан баурай ш±њќыр (волноприбойная ниша) т‰зіледі де, жоѓарыдаѓы ќ±з-жары оныњ ‰стінен тµніп т±рады. Баурай ш±њќыр ќ±рлыќќа ќарай кењи келе ‰стіњгі жар ќабаќ опырылып ќ±лайды да, ќайтадан тік жар – клиф т‰зіледі. Осы процесс сан рет ќайталана келе жар ќ±рлыќќа ќарай шегіне береді, оныњ орнында тењізге ќарай сєл ењкіш келген тегіс бетті абразиялыќ терраса бенч ќалыптасады.

Бенч жар ќабаќ табанындаѓы баурай ш±њќырдан бастап тењіз дењгейініњ тµменгі сызыѓына дейін жалѓасады. Ол негізінде т‰пкі тау жыныстарынан т±рады немесе оныњ бетін ірі кесекті материалдан ќалыптасќан т‰зілімдердіњ ж±ќа ќабаты жауып жатады.

Б±л т‰зілімдерді тењіздіњ толќыны ‰немі єрі-бері сырѓытып, аќырында олар уатылып, ж±мырланып, мальтатасќа, ќиыршыќ тасќа, ќ±мѓа жєне одан да ±саќ бµлшектерге айналады. ‡немі орнынан ауысып сырѓуда болѓандыќтан, тењіздіњ малтатас жиынтыѓы ±дайы ж±п- ж±мыр, беттері айнадай жылтыр болады.

Су толќындары жаѓаѓа келіп соќќанда, шайылѓан малтастардан, ќиыршыќ тастардан жєне ќ±м бµлшектерден жаѓажай т‰зіледі де, жаѓалыќ зона дамыѓан сайын, кењейе т‰седі. Домалай жылжыѓан кесектердіњ бірсыпырасын толќын шайып єкетіп, су дењгейінен тµмен апарып ‰йеді. Сµйтіп су астында аккумуляциялыќ терраса пайда болады. Осы ќос терраса кењіген сайын толќынныњ шаю к‰ші баяулап, жаѓажай кењи береді. Аќырында жаѓалы зона одан єрі кењейгеннен кейін тењіз толќыныныњ абразиялыќ к‰ші м‰лдем тоќтайды.

Абразия єрекетініњ жылдамыѓы жєне жаѓаныњ шегінуі алдымен оныњ биіктігі мен ќ±райтын тау жыныстарыныњ беріктігіне байланысты. Ерігіш тау жынысаынан ќ±ралѓан жарќабаќтар тењіз суына оњый ерісе, абразия процесі мейлінше ќарќынды µтеді. Саздан, ќ±мнан,ќ±майдае ќ±ралѓан жаѓа тез б±зылып, жылдам шегінеді, оныњ шегіну жылдамдыѓы жылына бірнеше сантиметрден бірнеше метірге дейін барады. Кристалдыќ интрузиялыќ тау жынысарынан т‰зелген жаѓаныњ б±зылу єрекеті баяу болады. Сондыќтан жаѓаныњ ќ±рамына ќарай он екі т‰рге ажыратуѓа болады: т‰гелімен т‰пкі тау жыныстарынан т±ратын абразиялыќ жаѓа жєне борпылдаќ шµгіділерден ќ±рылѓан аккумляциялыќ жаѓа.

Ќазаќстандаѓы Каспий, Арал жєне Балхаш кµлдерініњ жаѓаларында аккумляциялыќ жєне абразиялыќ т‰рлері кездеседі.

Егер тењіз толќындары жаѓаѓа тік баѓыта соќса, ж±мырланѓан кесек жиынтыќтар жаѓаѓа ќарай сыпырылады да,ќ±мдар сумен шайылып ќайтадан су астына тµмен ыѓысады. Су толќыныњ к‰ші баяу болса жаѓажай шегінде ќ±мнан ќ±ралѓан жал т‰зіледі. Басќаша айтќанда тењіздіњ тайыз шегінде толќындар тарамдарѓа бµлініп,к‰ші бєсењдеген кезде, µініњ шайып єкелген ќ±м-ќ±майттарын т±ндырады. Осыныњ нєтижесінде су т‰бініњ 4-6 м терењдігінде ќ±м жалдар т‰зіледі. Толќындар оны жаѓаѓа ќарай баяу сырѓыта келе жаѓажайѓа ±штастырады. Сµйтіп аккумуляциялыќ жаѓа ќалыптасады.

Тектоникалыќ ќозѓалыстар єсерінен толассыз жоѓары кµтерілуімен, климат µзгерістерініњ жєне су дењгейі тербелістерініњ ±дайы кµрініс беруімен сипатталатын,толќындар єрекетініњ нєтижесінде тењіз жаѓалауында сатыланып ќалыптасќан жазыќ жер бедерін тењіз террасалар дейді.М±ндай террасалар ќазіргі кезде жаѓа бойымен созылѓан баспалдаќтар ретінде айќын байќалады. Єр террасада тµменгі морфологиялыќ элементтерді кездестіруге болады, олар: терраса ‰сті, терраса кемері, терраса жарќабаѓы жєне терраса етегі.

Геологиялыќ ќ±рылысына байланысты тењіздік террасалар аккумуляциялыќ, абразиялыќ жєне аралас террасалар ажыратылады. Аккумуляциялыќ террасалар тењіз шµгінділерден (ќ±мдар, малтастар, гравийлер) ќ±ралѓан.

Абразиялыќ террасалар т‰гел т‰пкі тау жыныстарынан т±рады, аралас террасаларыныњ жоѓары жаѓы тењіз материалынан ќ±рылса, іргетасы т‰пкі тау жыныстарынан т±рады.

Тењіз жаѓалауларыныњ тарихи дамуы білу ‰шін террасалардыњ спектралары деп аталатын далалыќ зерттеу арќылы нивелирлеу єдісімен єуе суреттерін талдау арќылы жаѓалаудыњ єр бµлікшелерде аныќталѓан террасалардыњ с±лбасы (схемасы) сызылады. Сонымен ќатар жања тектоникалыќ ќозѓалыстарыныњ сипаты мен ќарќындылыѓы туралы мєліметтерде алынады. Сайып келгенде тењіз террасаларыныњ спекторын талдау тењіз жаѓалауларында неотектоникалыќ жєне ќазіргі тік баѓыттаѓы тектоникалыќ ќозѓалыстарды зерттеу барысындаѓы сенімді єдістерді бірі болып табылады.

3.Тењіз жаѓалауларыныњ бедер пішіндері

Жаѓалыќ сызыќ – ќ±рлыќ пен су алќабы (тењіз, кµл-бµген) арасындаѓы шартты шекара. Су бетініњ ќ±рлыќќа жанасатын жерінде пайда болатын сызыќ т‰рінде ж‰ргізіледі. Судыњ дењгейі ‰немі µзгеріп т±ратындыќтан жаѓалыќ сызыќ т±раќты болмайды. Сондыќтан оныњ кµп жылдыќ орташа дењгейін алып белгілейді.

Ќазіргі заманныњ жаѓалыќ сызыѓы тµрттік кезењніњ жамылѓы м±здыѓыныњ еруі есебінен д‰ние ж‰зі м±хит дењгейініњ кµтеріліп, ќ±рлыќты басу нєтижесінде ќалыптасќан. М±ндай жаѓдайда ќалыптасќан жаѓаларды ингрессиялыќ жаѓалар деп атайды. Тµменде ингрессиялыќ жаѓалардыњ бірнеше т‰рлерін келтіреміз.

Фиордтыќ жаѓалар – тіп-тік, єрі жартасты, ќ±рлыќќа ќарай ондаѓан км-ге иірімделіп созылѓан, жіњішке, терењ тењіз шыѓанаѓыныњ жаѓалары. Олар µзен ањѓарын м±здыќ жырып кењіткеннен кейін, оны тењіз басуы нєтижесінде т‰зілген. М±ндай генезисті жаѓалар Норвегия, Гренландия, Канада, Жања Жер (Новая Земля) жаѓалауындаѓы таулы µлкелерде кењ таралѓан.

Шхерлыќ жаѓалар – м±здыќ-денудациялыќ жазыќтарды тењіз басќан кезде ќалыптасќан жаѓалар. Тењіздер мен кµлдердіњ жаѓаларына таяу орналасќан шаѓын жартасты аралдар. Олар ќазіргі кезде жартылай су астында ќалѓан морена ќалдыќтары тау жыныстарын материкте м±з басу кезінде м±з кµшкіні ќырнап µњдеген. Финляндия, Швеция, Исландияда, ТМД-да Онега жєне Ладога кµлдерініњ жаѓаларында кездестіруге болады.

Эстуарий (лат. aestuarium - µзенніњ су басатын саѓасы) – тењіз шыѓанаѓына ±ќсас µзен саѓасыныњ кењейген бµлігі немесе µзен саѓасыныњ арасына кірген ±зын шыѓанаќ. Эстуарий тек µзенніњ тењізге ќ±яр бµлігінде байќалады. Ол тењіз дењгейі кµтеріліп, µзен ањѓарыныњ тµменгі бµлігінде байќалады. Ол тењіз дењгейі кµтеріліп, µзен ањѓарыныњ тµменгі бµлігін басып кетуінен пайда болады. ¤зен суымен келген тасќынды тењіз аѓысы немесе ќайту толќыны ‰немі шайып алып кететіндіктен, оныњ т‰бінде шµгінді жиналмайды. Эстуарий ќ±рлыќтыњ тез шµгуінен де пайда болады. Эстуарийдіњ мысалын Енисей, Темза, Эльба, Єулие Лаврентий, Конго µзендерініњ саѓасынан байќауѓа болады. Обь пен Енисей саѓаларын жергілікті т±рѓындар “кірме” (губа) дейді.

Лимандыќ жаѓалар – (кµлтабан, гректіњ limen – ќойнау) – кµлтабандыќ жаѓалар – жаѓалай ойпањ жазыќтардыњ µзен ањѓарларын тењіз суы басуынан таяз шыѓанаќтар мен кµлшіктерге айналып кењейген µзен саѓасы.

Ашыќ кµлтабан емін-еркін, кедергісіз тікелей тењізбен жалѓасса, т±йыќ кµлтабан тењізден ќ±м ќайырымен бµлінеді. Кµлтабан ќ±рлыќ тµмен шµгетін тењіз жаѓалауында болады. Лиман Ќара жєне Азов тењіздері жаѓалауында таралѓан. Мысалы Днепр, Днестр лимандары. Лиманныњ тењіз жаѓасынан жиектеген ќ±м ќайыры µсе берсе, ол бір кезде тењізден бµлініп ќалады да, лиман кµлі пайда болады. Олардыњ кµбініњ шипалыќ ќасиеттері бар.

1.Маржандық кедертастардың орналасуы

2.Мұхит түбіндегі экзогендік процестер

Пайдаланатын әдебиеттер:

а) негізгі:

1. Құсайынов С.А. Жалпы геоморфология. Алматы «Қазақ университеті», 2006 ж

2.Мехаилов В. Н, Добровольский А. Д. Общая гидрология. М. 1991.

3. Горбунов А. П. Льды под землей. А. 1982.

4. Достав Ж. Жалпы гидрология. А. 1993.

5. Долгушен Л. Д. Ленники. М. 1989.

6. Жаппарханов С, Бәкіров Н. Көгілдір континент құпиялары. А. 1985.

7. Омаров Т. Р. Қазақстанның өзендері мен көлдері. А. 1975.

1. Омаров Т.Р. “Күн және табиғат құбылыстары” А., 1978ж.

2. Тоғмағанбетов Ф.А. “Тайный природах Львов Казахстана” А., 1977г.

3. Жуков Л.Н. “Общая океанология” Л., 1976г.

4. Калачев Н.С. “Водоэнергетический кадастр рек Казах ской ССР” А., 1965г.

Лекция мәтіні:

Маржандыќ кедертастар (коралловые рифы) – тропиктік жылы тењіздердіњ тайыз жерлерінде ‰ймелерді ќ±рып тіршілік ететін маржандардыњ ќањќалары-нан т‰зілген аралдар жєне су бетіндегі жєне су астындаѓы тараѓан ќырќалар. Негізінен алѓанда, маржан ‰ймелерді ќ±рып тіршілік етуі ‰шін мынадай жаѓдайлар керек: еріген кальций карбонатына ќаныќќан, терењдігі 50-60м-ден аспайтын, т±здылыѓы біркелкі, температурасы 18-20⁰-тан тµмендейтін, оттегі мол, мµлдір тењіздіњ таза суларыныњ болуы. М±ндай ќолайлы жаѓдайларда маржан жабыспалары тењіз астынан бастап тењіз бетіне дейін бір-бірініњ ‰стіне жалѓаса µрмелеп, µрбіп µсіп, єк тасты ќањќаларынан т±ратын жарлар ќ±райды. Оларды ќ±райтын маржандар мен балдырлар, сонымен ќатар арасында басќа да єктасты ќањќалы м‰к тєрізділердіњ, моллюскалардыњ, фороминиферлердіњ бентондыќ жєндіктердіњ ќалдыќтары кездеседі. Осы ќ±рылыстардыњ кµлемі м±хит т‰бініњ едєуір бµлігін ќамтиды. Мысалы, Австралияныњ шыѓыс жаѓалауыныњ ‡лкен тосќауыл кедертасыныњ ±зындыѓы 2000км, ені 200км, ќалыњдыѓы 400 метрден артыќ.

Маржан ќ±рылымы ќалыптасќан орнына жєне сыртќы морфологиясына байланысты ‰ш т‰рге бµлінеді: 1) материк пен аралдардыњ жаѓаларына тіреліп ќ±рылатын кедертастар; 2) жаѓадан бірнеше, кейде ондаѓан км ќашыќтыќта бой тіккен жєне одан б±ѓаз арќылы бµлінген тосќауыл кедертастар. Мысалы, Австралияныњ ‡лкен тосќауыл кедертасы жаѓадан ені 10-40км, терењдігі 20-50м. б±ѓазбен бµлінген. Осы табиѓи ќ±рылыстыњ мањында тењізге ж‰зіп ж‰рген талай кемерлер ќауіпке ±шыраѓан; 3) атолл (малайша – т±йыќ) – м±хиттыњ ортасындаѓы білезік немесе ішкі µњірі табаќшаѓа ±ќсас ойпањ т‰рінде ќалыптасќан маржан аралы.

М±ндай табиѓи білезіктіњ ені 100-200м., ал атоллдыњ диаметрі 200 м-ден 50-60км-ге дейін жетеді. Ќырќаланѓан аралдыњ ортасын терењдігі 100м-ден аспайтын лагуна алып жатады. Лагуна єдетте м±хитпен бірнеше б±ѓаздар арќылы жалѓасады, кейде тіпті т±йыќ та болуы ыќтимал. Атоллдардыњ сыртќы беткейі ќия, м±хит т‰біне ќарай к‰рт бірнеше ж‰з, кейде мыњ метрден артыќ терењге кетеді. Лагунаѓа ќараѓан ішкі беткейі т‰йетайлы келеді де, онда т‰рлі организмдер ќоныстанады. Атоллды ќ±райтын жартастар су бетінен бірнеше м-ге кµтеріліп т±рады.

Жоѓарыда айтылѓандай, маржан ‰ймелерініњ тек 50-60 м. терењдіктен аспайтын судыњ т‰бінде ѓана тіршілік ететін ескерек, сонда ќалыњдыѓы 1000м-ден астам маржан ќањќаларыныњ ќалыптасќанын ќалай т‰сінуге болады?

Осыны µткен ѓасырда белігі аѓылшын ѓалымы Ч.Дарвин т‰сіндірді. Егер кедертас астындаѓы м±хит т‰бі ‰немі бірыњѓай жєне баяу тµмен иілсе, сол мµлшерге маржандар колониясы µрмелеп µссе, сонда ѓана ќалыњ маржандыќ кедертастар ќалыптасады.

Алѓашында сµнген су асты жанартау конусыныњ айналасында маржандар жиналып кедертастарды т‰зе бастайды. М±хит т‰бі тµмен иіліген сайын кедертас ‰ймелері бір-біріне жалѓасып жоѓары µсіп, нєтижесінде судыњ бетінде жіњішке, ортасында лагунасы бар аралдар тізбегін ќ±райды.

Кедертастар кµне геологиялыќ дєуірлерде де ќалыптасќан. М±ндай кедертас массивтері ќабатталѓан кµне шµгінділер арасында тµбешік т‰рінде кµрініс береді. Мысалы, Балхаш кµлініњ жаѓасынан Бетпаќдалаѓа дейін созылып жатќан силур кезењіндегі аќ т‰сті кедертастар ќырќасы. Кµне кедертастар ќ±рылысыныњ халыќ шаруашылыѓында зор мањызы бар. Демек, олар жаралѓан кезде кедертастыњ єктастары ќуыс-кеуекті болѓандыќтан м±най мен газды бойына сіњіреді. Башќ±ртстанда жоѓарѓы таскµмір ќабаттарыныњ арасында кедертастар ќазіргі заманда жер бетінде ерекше тµбешіктерді ќ±рады. Солардыњ кµбінде м±най кендері бар. Соњѓы кезде геологтар осы кедертас тµбешіктерді іздестіру жолында талай рет м±най кен орындарын б±рѓылап тапќан.

М±най мен газ кен орындарынан басќа тењіз жаѓалауларында металл шашылымдар мен асыл тас шашылымдары кењ тараѓан. Тењіз жаѓалауларыныњ шашылымдары судыњ толысуы мен ќайтуынан тењіз аѓыстарыныњ жєне соќпа толќынныњ єрекетінен ќалыптасады. Осы шашылымдардыњ ерекшеліктерініњ бірі – материалдыњ µте жаќсы іріктелуі жєне металл бµлшектерініњ шµгінділері арасында мол шоѓырлануы. Тіпті аллювий шашылымдармен салыстырѓанда олардыњ металдыќ ќ±рамы µте жоѓары, єдетте олар ќ±мныњ салмаѓыныњ 10-30%-ын кейде 80%-на дейін жетеді.

Жаѓалау шашылымдарына рутил, ильменит, циркон, кейде алмас, сирек кездесетіні алтын мен платина жатады. Б±л шашылымдардыњ ќоректену кµзі µзен аѓындысымен келген, абразиялыќ жаѓалардаѓы т‰пкі немесе делювийлік кентас орындары, кµне тењіз жєне аллювийлік шашылымдар болып табылады.

Ќазіргі жаѓалау шашылымдардыњ ќалыптасуына жаѓалаудыњ геологиялыќ ќ±рылысы, жел, су аѓысы, климат, жањатектоника ќозѓалыстарыныњ ырѓаќтылыѓы, толќындар єрекетін белгілейтін су айдыныныњ кµлемі жєне терењдігі, жаѓалаулардыњ морфологиясы мен динамикасы єсер етеді. Тењіз шашылымдарыныњ негізгі ерекшеліктері – жаѓалау бойымен ±зыннан-±заќќа (ж‰здеген километрге дейін) созылуы, ені шамалы ондаѓан километрден аспауы, ќалыњдыѓы 1 м-діњ шамасында, єбден ж±мырланып µњделген ±саќ т‰йірлерден ќ±ралѓан, єдетте жаѓалау т‰зілімдердіњ ‰стіњгі ќабатында орналасуы жєне кезекті к‰шті тењіз дауылынан кейін м‰лде сарќылмайтын, ќайта жањарып т±ратын шашылымдар.

Ќазіргі кезде тењіз жаѓалыќ шашылымдары Австралия, Индонезия, ‡нді, Африка, Солт‰стік жєне Оњт‰стік Америка ќ±рлыќтарын жаѓалай дамыѓан.

Оњт‰стік Батыс Африкада, жаѓалыќ алмас шашылымдары Оранжевая µзенініњ тењізге ќ±ятын жерінен бастап Атлант м±хитыныњ жаѓалыќ бойымен 300км-ге созылып жатыр.

ТМД елдерінде кµне жаѓалыќ шашылымдар Сібірдіњ солт‰стік-шыѓыс жаѓында, Батыс Сібір жазыѓында, Ќазаќстанда жєне Украинада белгілі.

2.М±хит т‰біндегі экзогендік процестер жєне бедер пішіндері

М±хит т‰біндегі экзогендік процестер айтарлыќтай к‰рделі жєне олар келесі т‰рлерге бµлінеді олар: гравитациялыќ, гидрогендік жєне биогендік процестер.

Гравитациялыќ процестердіњ пайда болуына салмаќ к‰ші негізгі рµл атќарады. Жалпы айтќанда б±л ќ±рлыќ беткейлерінде µтіп жатќан гравитациялыќ процестерге тєн. Сонымен ќатар сумен толыќ ќаныќќан м±хит т‰біндегі шµгінділер созылмалы ќасиетіне ие болып, су т‰біндегі заттардыњ ќарќынды т‰рде ауысуын ќамтамасыз етеді. Гравитациялыќ процестерге су т‰бінде жиі болып жатќан жылжымалар жєне лайлыќ аѓымдары (мутьевые потоки) жатады. Лайлыќ аѓымдар ќ±рлыќтан ќ±йѓан ірі µзен арналарыныњ (мысалы, Ганг, Гудзон, Конго) апатты аѓысынан кµтерілген аѓынсу єсерінен немесе су т‰біндегі тµмен ауысќан жылжыма массаларынан пайда болады.

Сµйтіп, су асты жылжымалары материк беткейлерімен тµмен жылжыѓанда лайлыќ аѓындарѓа ауысады. Лайлыќ аѓымдар тењіз суынан ауыр болѓандыќтан м±хит т‰бінде едєуір эрозия єрекетінен ж‰ргізеді де, єр т‰рлі су астындаѓы кењ каньондар мен ањѓарларды ќ±райды. Лайлыќ аѓымдардыњ жылдамдыѓы саѓатына 120 км-ге дейін жетеді. Ені бірнеше ж‰здеген километр, ±зындыѓы 900-1880 км-ге дейін созылады.

Сонымен ќатар лайлыќ аѓымдардыњ ысырынды конустары материк етегінде бірігіп ќалыњ шµгінді ‰йіндісімен жабылѓан кењ аумаќты б±йратталѓан жазыќтарды ќ±рады жєне м±хит т‰бініњ терењ абиссальдыќ µњірлерінде біршама тегіс келген абиссальдыќ жазыќтар мен абиссальдыќ ањѓарлардыњ ќалыптасуына себепкер болады.

Гидрогендік процестерге м±хит т‰біндегі жєне м±хит бетіндегі су аѓыстары жатады. Жылдамдыѓы 5-30 см/с т‰пкі аѓыстар ж‰йесі шµгінділерді орнынан кµшіріп, алуан геологиялыќ ж±мыс атќарады. Арктика мен Антарктикадаѓы салќын судыњ тыѓыздыѓы жоѓары болѓандыќтан м±хиттыњ т‰біне ќарай ыѓысады да, кењ жолмен экваторѓа ќарай жайылады. Б±дан басќа м±хит µњірінде тік баѓытта конвекциялыќ су алмасуы да болып т±рады. Осылардыњ єрекетінен м±хит т‰бінде кењ аумаќты ерекше бедер пішіндері ќ±рылады.

Єлем м±хитыныњ биогендік бедер т‰зушілердіњ кµрнекті ‰лгісі – жоѓарыда айтылѓан кедертас ќ±рылысшыларыныњ єрекеті. Б±лардыњ ќањќалары ізбестен т±ратын су алаптары т‰біне жабыса µсуі нєтижесінде ‰ймеленген к‰йде тіршілік ететін, ќазба к‰йінде тірі кезіндегі ќалпын саќтайтын организмдер жиынтыѓы. Органогендік шµгінділері µте тез жинаќтала отырып, дербес кедертастар жасаќтауына жаѓдай жасайды; м±ндай организмдер ќатарына жататындар – маржандар, строматопорлар, мшанкалар, кµкжасыл жєне ќанќызыл балдырлар. Б±л организмдер тек ќана кедертастарды ќалыптастырып ќоймай, ќат-ќабатты ізбестастар мен доломиттердіњ жеке – дара ќабаттары мен таќташаларын т‰зуі да ыќтимал.
Лекция № 29

Тақырыбы: Геоморфологиялыќ дала зерттеулерініњ ќ±рылымы мен єдістері.Геоморфологиялыќ зерттеулерініњ ќ±рылым.

(1сағат)

Жоспар:

1.Геоморфологиялық зерттеу әдістері

2.Далалық геоморфологиялық зерттеу әдістері
Пайдаланатын әдебиеттер:

а) негізгі:

1. Құсайынов С.А. Жалпы геоморфология. Алматы «Қазақ университеті», 2006 ж

2. Горбунов А. П. Льды под землей. А. 1982.

3. Достав Ж. Жалпы гидрология. А. 1993.

4. Долгушен Л. Д. Ленники. М. 1989.

5. Жаппарханов С, Бәкіров Н. Көгілдір континент құпиялары. А. 1985.

6. Омаров Т. Р. Қазақстанның өзендері мен көлдері. А. 1975.

б) қосымша

1.Кан С. И. Океан и атмосфера. М. 1982.

2. Алексин О. А, Ляхин Ю. И. Химия океана. М. 1984.

3.Мамбетқазиев Е.Ә., Сыбанбекова К.Ж. “Табиғатты қорғау” А., 1990ж.

4. Омаров Т.Р. “Қазақстанның өзендері мен көлдері” А., 1975ж.

5. Омаров Т.Р. “Күн және табиғат құбылыстары” А., 1978ж.
Лекция мәтіні:

1.Геоморфология ењ алдымен далалыќ зерттеулердіњ деректеріне негізделеді. Дала ж±мыстарымен бірге бедердіњ жєне оныњ даму тарихын зерттеп білу ‰шін єр т‰рлі єдістерді кењінен ќолданатын тыњѓылыќты µњдеу ж±мыстары (камеральные работы) да кіреді.

Сонымен ќатар, эксперименталдыќ геоморфологиялыќ талдаулар жµнінде де айтып кетуге болады. Олардыњ маќсаты табиѓи геоморфологиялыќ процестерді дала жаѓдайында т±раќты зерттеу немесе оларды лабораторияда пішіндеу.

Далалыќ геоморфологиялыќ зерттеулер негізінен ѓылыми есеп беру таќырыбымен бірге істелген ж±мыстар нєтижелерініњ мањызы болып табылатын геоморфологиялыќ карта жасау ж±мысымен аяќталады.

Ж±мыстыњ маќсатына байланысты жалпы жєне жеке геоморфологиялыќ нысандарды ќамтиды.

Олардыњ зерттеу м‰ддесі – бедердіњ кешенді т‰рде (морфологиясын, морфометриясын, жаралу тегін, бедердіњ даму тарихын жєне динамикасын) сипаттау.

М±ндай зерттеулер жалпы геоморфологиялыќ карта жасаумен аяќталады.

Негізінен зерттеулердіњ б±л т‰рі жалпы геоморфологиялыќ т‰сірім сипатына жатады. Ол мемлекеттік геологиялыќ т‰сірім ќ±рамындаѓы бір бµлік есебіндегі б±рынѓы КСРО Геология министрлігініњ к‰шімен орындалѓан. М±нда геоморфологиялыќ т‰сірім ±заќ масштабы (1:1000 000), орта масштабты (1:200 000) жєне ірі масштабты (1:200 000 ден ірі) болып ажыратылады.

Жеке геоморфологиялыќ зерттеулер жєне геоморфологиялыќ обьектілерді (мысалы, карсты жєне жанартау бедерін) немесе жеке геоморфологиялыќ кµрсеткіштерді (мысалы, бедердіњ тілімделу терењдігін, тілімдену жиілігін жєне т.с.с.) білу маќсатымен ж‰ргізіледі. Жеке зерттеулердіњ нєтижесі єдетте жеке геоморфологиялыќ карталар жасау ж±мысымен бітеді. Жеке геоморфологиялыќ зерттеулер А.И.Спиридонов (1970) атап µткендей, негізінен аныќ шектелген теориялыќ немесе ќолданбалы (практикалыќ) маќсаттарды шешу ‰шін ±йымдастырылады.

Геоморфологиялыќ зерттеу ж±мыстары дайындыќ (подготовительный), далалыќ (полевой) жєне ѓылыми µњдеу (камеральный) кезењдеріне бµлінеді. Дайындыќ кезењде белгіленген аймаќ жµніндегі б±рын болып µткен (геологиялыќ жєне геоморфологиялыќ) зерттеулердіњ деректерімен танысып білу, арнайы картографиялыќ материалдармен бірге топографиялыќ карталарды жєне космосурет материалдарын м±ќият зерттеу. Дайындыќ кезењде алдын ала жинап алѓан материалдардыњ негізінде далалыќ зерттеу баѓдарламасы ќ±рылады, соныњ ішінде белгіленген маршруттардыњ нобайы, ќазбалы орындарыныњ шурфтары, б±рѓылау орындарыныњ орналасу сызба н±сќасы жєне басќа, мысалы, геодезиялыќ ж±мыстар енгізіледі.

Зерттеу маќсатына ќарай жєне жасалатын картаныњ масштабына байланысты далалыќ ж±мыстарды атќарѓан кезінде маршруттыќ зерттеулермен бірге кілттік єдіс (ключевой

метод) немесе жалпы алањдыќ т‰сірім (площадная съемка) єдістері ќолданылады.

Кілттік єдісті ќолданѓан кезінде сол аумаќтыњ ‰лгісі болып саналатын ауќымы шамалы келген жеке бір аумаќ ±ќыпты тексеріліп жєне картаѓа т‰сіріледі. Содан кейін т‰сіру єдісін аумаќтыњ ќалѓан бµлшектенініњ барлыѓына ќолданып ж‰ргізіледі. Б±л кезде ірі масштабты топографиялыќ карталар єуесуреттер мен ѓарышсуреттер кењ ќолданылады. М±ндай жаѓдайда кілттік аумаќтар эталон ретінде рµл атќарады. Кілттік аумаќтар арасындаѓы алањдардыњ экстраполяциясы д±рыстыѓын баќылау маќсатында сол алањдарда т‰сіру маршруттарыныњ сиретілген торы ж‰ргізіледі.

Ал, жалпы алањдыќ зерттеулер ірі масштабты картографиялау кезінде ж‰ргізіледі. Б±л жаѓдайда маршруттар азды-кµпті болса да б‰кіл аумаќќа біркелкі таралады. Сонымен ќатар, маршруттар мен зерттеу н‰ктелерініњ торы едєуір жиі болѓандыќтан кілттік аумаќтардыњ ќажеттілігі болмайды. Єрине, маршруттыќ ж±мыстарѓа ќараѓанда алањдыќ зерттеулерге аса кµп к‰ш, ќаражат жєне уаќыт ж±мсалады.

Ѓылыми µњдеу кезењі – б±л дала ж±мыстары кезінде барлыќ жинаќталѓан деректі материалдардыњ жан – жаќты байланысын ой елегінен µткізіп, пайымдау жєне ќорытынды шыѓару кезењі. Ѓылыми µњдеу кезењінде єр т‰рлі талдау ж±мыстары: палинологиялыќ, минералогиялыќ, петрографиялыќ, микро жєне макро – фауналыќ, диатомдыќ, радиометриялыќ жєне даладан іріктеп алынѓан ‰лгілердіњ басќа да талдау ж±мыстары ж‰ргізіледі. Сонымен ќатар єуе жєне ѓарышсуреттері де ќолданылады. Ѓылыми µњдеу кезењініњ соњында геоморфологиялыќ карта жасалады да ѓылыми есеп (есепнама) таќырыптары жазылады. Ѓылыми есеп – б±л наќтылы аумаќтыњ геоморфологиялыќ зерттеу ќорытындыларыныњ жиынтыѓы.

2.Далалыќ геоморфологиялыќ зерттеу єдістері

Далалыќ геоморфологиялыќ баќылаулар – кµзбен шолып (визуальный) жєне аспаптыќ баќылауларѓа бµлінеді. М±ныњ ішіндегі ењ бастысы – адамныњ кµзбен шолып баќылау єдісі. Б±л єдіс бедер пішіндерініњ ќ±рылысын, жаратылу тегін, динамикасын, оларды ќ±райтын тау жыныстарын зерттеуге негізделген. Кµзбен шолып баќылау ж±мыстарын ж‰ргізген кезде єдетте анероид, тау ќ±былнамасы (горный компас), геологиялыќ балѓа, рулетка сияќты ќарапайым дала аспаптары кењінен ќолданылады. Кейде кµзбен шолып баќылаулар вертолет жєне кіші авиациялыќ самолеттерімен бірге ж‰іргізіледі. Єуеден кµзбен шолып баќылаулар ж‰ргізілген кезде зеріттеліп жатќан аймаќтар алдын ала айќындалѓан маршуттар бойынша ±шып ж‰ріп тексеріледі,ал алынѓан мєліметтер топографиялыќ карталарѓа белгіленіп,арнайы к‰нделікке жазылады. Єуеден кµзбен шолып баќылауѓа жеке объектілердіњ ‰стінде тоќтап немесе ќызыќты геологиялыќ жєне геоморфологиялыќ объектілерді зеріктеуге вертолеттер ыњѓайлы.

Жер бетіндегі кµзбен шолып баќылау ж±мыстары негізінен сол баќылау н‰ктелерінде ж‰ргізледі. Баќылау н‰келері аумаќтыњ кездейсоќ орындары емес, олар бедердіњ ќандай да болса белгілі бір элементтерін, пішіндерін немесе пішіндер кешендерін сипаттайтын н‰кте. Баќылау н‰ктелерінде зерттелген бедер пішіндердіњ морфографиялыќ жєне морфометриялыќ сипаттамасы пайымдалады: олардыњ сыртќа бейнесі, кењістіктегі орналасуы, орлаласу баѓыты жеке пішіндердіњ бір- бірімен µзара жалѓасуы жєне т.б. Онымен бірге м±нда ерекше бедердіњ морфометриялыќ кµрсеткіштеріне, яѓни пішіндерініњ салыстырма биіктіктерін, элементтердіњ ењіс б±рыштарын, ±зындыѓын, терењдігін жєне енін µлшеуге назар аударылады. М±ндай ж±мыстардыњ ќажеттілігі бедер пішіндерініњ ±саќ элементтері, мысалы, нано-жєне микро пішіндер негізінен ірі масштабты топографиялыќ картаѓа да т‰спейді, ал мезопішіндері айтарлыќтай єрќашан аныќ кµрсетіле бермейді, немесе ол да картаѓа м‰лдем т‰спеуі ыќтимал. Осылайша топографиялыќ картаѓа µзен ањѓарларыныњ террасалары немесе жайылмалары сияќты мањызды бедер элементтері т‰спей ќалады.

Єйтсе де, бедер пішіндерін сипаттау ‰шін, оныњ морфометриялыќ жєне морфографиялыќ кµрсеткіштері жеткіліксіз. Геоморфологиялыќ баќылаулардыњ мањызды бір маќсаты – зерттеліп жатќан бедер пішіндерініњ немесе бедер кешендерініњ жаратылыс тегін аныќтап білу. Осы маќсатпен пішіндердіњ ќ±рамын аныќтайтын тау жыныстары єсіресе жер бетінде кµрініп жатќан табиѓи ашылымдар жан-жаќты м±ќият зерттеледі. Егер м±ндай жаѓдайлар болмаса шурфтар салынады (ќазылады) немесе шамалы б±рѓылау ж±мыстары ж‰ргізіледі. Барлыќ жаѓдайларда, жањаѓы геологиялыќ ќабаттарды баяндап зерттеген кезде мынадай тєртіппен дєйектеп суреттеу ќажет: ењ алдымен ќарастырып отырѓан аймаќты топографиялыќ, яки географиялыќ т±рѓыдан аныќтап наќтылау (топографическая или географическая привязка местности), оныњ геоморфологиялыќ жаѓдайын, биіктегі орнын (высотная привязка) жєне ќиманыњ жалпы жаѓдайын сипаттау. Содан кейін тау жыныстарыныњ єр ќабатына бейнелеп сипаттама беру, мєселен, оныњ атауын, т‰сін, ќалыњдыѓына, ќабатталу сипатын, ќ±рамын жєне ірі бµлшектердіњ (т‰йірлердіњ) бейнесін, ќ±рылымын, ж±мырлану кµрсеткіштерін аныќтау, жањадан пайда болѓан заттарды (егер м±ндайлар болса) кµрсету, ќабаттар арасындаѓы м±ќият µлшеу керек болады.

Єрине дала жаѓдайларында бедер пішіндерін жєне оларды ќ±райтын тау жыныстары ќабаттарын зерттеген кезде, олардыњ жаратылыс тегін жєне кµнелігі (жасы) туралы ќорытындыларды біржолата толыќ беру м‰мкін емес.

Сондыќтан тау жыныстарыныњ ќабаттарын зерттеген кезде, оларды жан-жаќты талдау ‰шін топыраќ ‰лгілерін алады. Ал, осы талдаулардыњ нєтижесін геоморфологиялыќ карталарды жасауѓа жєне ѓылыми есепнама ж±мыстарын жазуѓа толыќ пайдаланылады.

Баќылау н‰ктелерінде ќазіргі геоморфологиялыќ процестерге ерекше назар аудару ќажет.

Баќылау н‰ктелерініњ жиілігі геоморфологиялыќ т‰сіру масштабына, зерттелетін аумаќ бедерініњ к‰рделілігіне, сапалы топографиялыќ карталар мен єуесуреті материалдарымен ќамтамасыз етілуіне жєне сол аумаќтыњ геологиялыќ жєне геоморфологиялыќ обьектілерініњ жер бетінде кµрініс беру кµрсеткіштеріне байланысты.

Сонымен ќатар, баќылау н‰ктелерініњ арасындаѓы баќылау ж±мыстары маршрут бойымен ж‰ргізілген ж‰ре шолу ж±мыстарымен жалѓасып отырады.

Геологиялыќ – геоморфологиялыќ обьектілерде далада зерттеліп алынѓан барлыќ мєліметтерін арнайы дала к‰нделіктеріне жазыр т‰сіреді. К‰нделікте зерттеуді ж‰ргізудіњ к‰ні, яѓни мезгілі, баќылау н‰ктелерініњ реттік номері жєне оныњ адресі (географиялыќ орны) жєне геоморфологиялыќ жаѓдайы жазылады.

Кейбір баќылау н‰ктелерінде бедер пішіндерін немесе геологиялыќ ашылымдарды сипаттаумен ќатар, оларды суретке салу немесе суретке т‰сіру жєне геологиялыќ – геоморфологиялыќ кескіндерді сызу ж±мыстары жалѓаса береді. М±ндай жаѓдайларда дала зерттеушілерініњ аспапты єдістері нивелирлік жєне теодолиттік єдістер ќолданылады. Топографиялыќ жєне геодезиялыќ аспаптарды ќолдану кµп жаѓдайларда толыќ геологиялыќ геоморофологиялыќ кескіндер сызу ‰шін, мысалы, µзен немесе тењіз террасаларыныњ биіктігін аныќ білу ‰шін, беткейлердіњ ењіс б±рыштары туралы мµлшерін аныќтау жєне таѓы осындай деректер алу ‰шін µте ќажет.