Магас 2011 шу б бк к84. 09(=Инг)6-44

БÁЗАР ТΙА

Лоам бáхача нáха, шоай тух доахаш моттиг еце, гаьзарашта юкъера «чIарх» аьннагIа йола остолг е боштолг чу а елле, цар ма юъа хIама юийташ, тезагIдола хий а меладеш, ши кIира доаккхийтар. Уж геттара тезлора. ТIаккха дIахийце, бIаргкхоабар царга. ДIаиде, хьаиде, ког Iобийтте, лаьттах бата бухь хьийкхе, юххера а цхьан метте мотт хьéкха йолалора. Цигара аьхкача, туха берхIа гучабоалар. Цу метте чáнаш оттайий, берхIа хьачубетташ, царна кIалха цIи йоагайора. ТIаккха кхийхке Iанарца хий дIа а дахе, кIай жувр мо дола тух юхедусар. Нáха, ийдеш, дIакхухьар из. Эца воагIачо, бежан е устагIа дув ха нийсйий, цIий хьалаьце, из дихье дIа а тохийте, кийчдойтар тух. «ЦIий техача, цунна эшар хьалдизе, бос а баьле, кIайлу тух», – оалар боккхийча нáха. Бусалба ди хьатΙаийцача цIий деттилга дитад, из хьарама да áларах.

Жабала лаьрхIадар, жа-гаьзарий дIа а дехкá, саг цIайоалае. Цхьацца бахьанаш нийслуш, гаьнадаьннадар гIулакх, цIайоало вIаштIехьа ца доалаш.

Маьре яхá йиша мара нанас даь хIама дацар Жабала. Бакъда даьна баь вежарий бар, цхьа йиша яр, хьашт мелд дика а болаш, мога новкъостал а дора цар.

Дá венна дукха ха яр, Жабалá вIалла дага а вагIацар из. Укхун нана йоалаяьяр шоай даьна боккхагIболча дезала, шоай нана ма кхелхинге а. ЯьгIано йоI яр ГIайгIат, акхар даьга йоагIаш, бакъда, хьаькъал долаш, къонахчун мо денал долаш, саг яр. Ена дукха ха ялале велар мар. Ер йисар ший шин берацеи маьр-дезалцеи. ВIалла еха а ца хьовзаш, цIен доал хьабеделлá, маьр-дезалца тарлуш, ший маьр-цIаьшца дагайоалаш, кхийначоа саг йоалаеш, йόдар маьре йохийташ, дIаходи-хьар ГIайгIата шоай вахар.

ЗIамагIа вола маьр-воI, саг йоалаяь, дIабувваьккха; бáха хайшар ераш. ХIаьта денз, кхийча йиIиг яхийта а, воккха хилча воIа саг йоало а ма езий, яхаш, даим цIена-хьаьнала къахьегаш, хьавIашагIкхийттачох етт эцаш, жа эцаш, гаьзарий эцаш хΙама дора ГIайгIата.

ЙиIиг йодаш, дехкадар шоай долча жех кхоалагIа дакъа. Мога новкъостал вежараша даьдар йодача йишийна. ТIеххьара дезалхо хΙанз хьахинначох саг йоалаяь Iохоаве а, цIен эшар-дезар эца а, несийна эша гIирс вIаштIехьабаккха а лаьрхIá вохийташ вар ГIайгIата воI Наьсаре жа дохка.

Жабалá дика бовзар Наьсаре бода никъ. Шолха гIолла Iоъарабаьнна, аренашка да бодар из. Уж моттигаш акха ядаш, пáна яр. Фийла хила везар. КIезиг-дукха кагий оакхарий хулар цига, наггахьа бертий а нийслора. Цар зе де тарлора, цхьаь цу аренашка хилча. Цудухьа, виъ-пхи саг вIашагIкхийте, ден сердало йола ха а нийсйий, чакхбоалар цига гIолла базар тIа болхараш; хьалха а, тIехьа а, уллув а баьле. Иштта, хьайбаш лорадеш, низ бола бений жIалеш а хулар царца. Хийла царех пхьаро ше цхьаь борз ювш а нийслора.

Кхы зе-зулам доацаш, цу моттигах дIачакхбаьнна, салаIа сайцар базар тIа болхараш. Акхарца вар воккхалгахьа лестá цхьа саг. Цо дувцар:

– Ер вай чакхдаьнна моттиг вай пачъхьалкхе иллá я. Укхаза цун кертера шахьар Магас хиннай. Из яккха ихача гIаьрхоша шозза йоха а яьй. Хьалха йохаяьраш моалой ба. Ялх беттá тIом баьб ца йоаккхалуш. Цхьаккха духьале йоацаш, шоаш тIанийсбенна моттиг шаьръеш, хьабоагIа уж цецбаьннаб духьалъ-эттáча низах. Цар лаьрхIа хиннад; кхычахьа санна шоашта наIараш хьаелларг, ца елле, сарале ераш караберзабе. Иштта шоаех бIубеннача царна укхаза хетар хиннадац. Цу замалахьа тIехболча тIема гIирсаца кийчбенна хиннаб моалой: пенаш дохо дΙарзáш а, шурдолгаш а, кхыдола герз а долаш. Дуне даьккха боагIаш моалой ба, аьнна, хезача; вайцига а бахканза Iергбац уж, аьнна; кийчо яьй шахьархоша. Цу хана лоам, байдда лелаш, дукха денале эбаргаш хиннаб. Мохк баккха гIаьрхой баьхкалга хайча, оарцагIбаьхкаб уж. Моалошта, шоаш арахьа болга ца хойташ, чIоагIа зе деш хиннад эбаргаша. Шоай низ бохачахьа баьлча, боккхий нахи, бераши, кхалнахи дIакарарбаьхá, лоамашка хьалбига лаьрхIад шахьархоша. Цига тIаухаш, моаста-гIашта гургбоаца ха а нийсъеш, нах лоам хьалкхийлаб байдда лелачáр. Юххера а ежай шахьар. Дошлой хьалха а болаш, вувр вувш а, висáр карарвоалаш а, лоам хьалчубахаб вайнах.

Магас тоаенна шахьар хиннай, нахá мел эшар а долаш. ТIема чIоагIале а дIаходар а хиннад. Къаьстта лостам хиннаб шахьара. Из лелабеш лаьрххIа кагийча наьха тоаба хиннай, шо-шоай аргIагIа ха а деш, аьрдагIвар хьехамца кхетош; цох хIама ца хуле, низáмца соцош, боаггIа бехк а бий. Бакъда цу тайпара гIулакх кIезига нийслуш хиннад, цигара нах, кхетам лакха болаш, хьаькъале хиннадаь. Эшша хьехам бе нах а (зиракаш оалаш хиннад царех), дарба деш говза лораш а, моллагΙа хIама хьаеш, безза тайпара пхьáраш а хиннаб Магасе. Цига лоаладеш цIаста, дошув, дотув, аьшк, кIáла хиннад. Царех еш хиннай пхьегIа, хозлен хIама, герз. Юача хIаман гIулакх а чIоагIа лоархIаме хиннад шахьархой. ХIара дезало, гуйренга ха ма кхаьччинге, чуоттош хиннай кхаьра бугIа. Биъ беттá ма дуъа ялат а дуийташ, кхоабаш хиннай из, Iан хьалхара бутт хьахилча лахьанна ювргйолаш. Них а йий а доаккхаш хиннад цар, бакъда цу йоккхача шахьар чу шера-керте вехá саг гуш хиннавац. Магасах дувца дукха, дийца варгвоаца хабараш да, уж дувца ха а хургья. ХIанз салоIаргда вай, сецца базар тIа кхача а, моттигаш дIалувцале, цига хила а деза. Бисá никъ дукха беце а, ханнахьа долалургда вай.

Уж, вай даьш леладаь гIулакхаш, дицдалийта йиш яц; багара-бага дувцаш, дас воIага, цо ший воIага оалаш, ноахалгара ноахалга дIадахьа деза. ХIанз дIадув-шаргда вай, аргI-аргIагIа цхьацца фийла а волаш!

Сатоссаш, ший аргIах жега хьожаш хиннача воккхача сага гIовттабир новкъостий:

– Сухалбе, долалу ха хиннай!

– ХIарррой, – яхаш, Жабал хьалхаваьлар. Дá волавелча, пурхаш баь, бодж а йолаелар; шеббола устагIа шийна тIехьа болаш.

Дукха ха ялале, Шолжа берда йисте кхаьчар ераш. Цхьан таках ΙокIалбаьнна, кIезига атагIа гIолла бахá, хий тIехига долча хи гечув лаха дехьабаьнна, пIендарашца зуло бодача новкъа хьалтIабаьлар Шолжа атагIара. Тоъал сийрдаяьннаяр. Базар гаьна яцар, хьежача хоалора тхьовре Iокхаьчача наьха, говрий, доахана гΙаларташ. Хьахозар наьха гΙараш; говрий терсар; доахана, же Ιехар.

Пхи-ялх дистан хиллал моттиг яр базар иллар. ДIоахал хургдар кхо бIаь пхьагIат, шорал – кховзткъа. ЮкъегIолла Iободаш шера никъ бар, хийцца дехьеи сехьеи вордаш хьал-Iо йохалургйолаш, юкъе нах а лелаш. ПхорагIа чакхбоалаш массехк никъ бар.

Цу сахьате го бир Жабала жена, лоамара доаладаьлга ховш.

– Лоам даьжача же дулх, дерста хиларал совгIа, чехка кхийхка а доал, чам болаш а хул, - яхаш, дувцар базархоша шоайла.

Жабала жа, гаьзарий, дукха ца говш, ахаш маьхалдаьлар. Вожаш, кIеззига теIагIа хиларах, дIа ца эцаш, хьеделар. Цу ханна говрбаьри воагIар, базара мах дIабехаш. Дала дезар дукха дацар. Цо дIадийхар наха дIа а луш, из дIачакхваьлар.

ХьатIа мел венар, тамаш еш, хьежар Жабала бежага, йохкий, бехха мах лургба, яхаш. Жабала оалар: «Бодж йохкаш яц, мах укхун ба а бац». Цхьабараш, сибат доахаш, кΙирбеле хьежар, муIашца сакъердалуш. Жабал ца кхетача меттала къамаьл дора, «восемь» а яхаш. Из-м эрсий меттала фуд ховра укхунна. Шозза чоалъяьнна уж тара а яр «бархI» оалача таьрахьа.

Сакъердаме ловзараш-яхьаш дар базар тIа. Кой вIашагIлетадора. Базар тIа лета мел баьча комал котбаьлар цхьа Iаьржа ка. Из бар керта юххеда кхозза кIалтIаяьнна йоккхий муIаш а лоацо сома фоарт а йолаш, лакха боацаш, бIаьха оагIув болаш, тIаяьнна йоалтIе йолаш. Цунга хьежачар дувцар: «Вайнаьха жех ба из, хан чу нийсбенна хилча, из мо дегI-кеп дола ка эшалуц». БугIáш летаеш а яр моттиг. Цига а сакъердалора наьха.

Базарал арахьа говраш хехкаш моттиг яр, лаьрххIа кийчбаьча баь тIа цхьа оаса болаш. Шийяр хьалха еча, чIоагIа раьза хулар говр йола дá. Шолжа тΙа IокIал а бувлаш, ворда тIа тоъал нах а хувшабеш, шоай говрий низ дIахьокхаш, берда босенах урагIбоагIача новкъа говраш гIертаераш а бар. Цхьайолчо итт саг тIавоаккхар. Иззамо йола говр чехка маьхала а йоалар.

Цу массадолчунга хьожаш сакъердар базар тIа баьхкачар. Жабал а Iензар дакъа ца лоацаш. Иштта нахаца са а къердалуш, дисача жех устагIа бохкаш ер волаш, гаьна воацаш IовоагIаш вайра укхунна, дукха ха йоаццаш шаьрача вáха Iоъараваьнна, шоай юрта ваьха Наьсар. Шоайла бовзаш а, дукха безаш а, товш а бар ераш, даьшка денз хьа. Моаршал а хаьтта, дахар-денар а дийца, дIай-хьай фу леладу хайча, Наьсара аьлар:

– Укхазара даьлча, вай тхацига гIоргда, тIаккха, са а леIа, бийса а яьккхá, сецца цIагIоргва хьо! Тха цIагIарчарна а хоза хетаргда хьо бIаргавайча. Со, кIеззига го а баьккха, юхавоагIа вайна.

Доккха товр хилар Жабалá вовзар бΙаргавайна. Лоам вáхача хана а, вар Наьсар хоза гIулакх доаллаш, ше моллагIча сага тIанийсвелча, къаьстта бера хIаьта а, товр дийце е из хьаьсте мара дIа ца водаш. Из укхунна дег чу дижадар, ше хьаста дá воацаш хинна хиларах. Цудухьа из дукха везар.

Йисар дукха ха мичай, новкъостех фу хилар хьажа со, аьнна, хьал-Iо ваьлар Жабал. Уж а латтар гаьна боаццаш, цхьаццанахьа дIатар а бенна. Лоамара акхарца Iовенача воккхача сага аьлар:

– Малх завáле кхаьчача долалургда вай, сийсара леIача кIеззига са а леIа, хIама а кхаьлла, гΙоргдолаш. МаьркIажа хана, Iаьржача дукъа тIа кхоачаргда. Цигга бийса яьккха, сецца цIагIоргда.

Иштта латташ, бIаргкхийтар акхар базара юкъедá IовоагIача, тхьовра базара мах дIабехаш хиннача баьречох. ХIанз цо йоахар:

– Сона тIехьа вордаш йоагIа. ХIара базара веначо ший хьайбаш лаьттá моттиг цIенъеш, нувхаш ворда чу товсийла.

Жабалá из дика довзар. Ворда юхекхаьчачо лостам бора ше латтача. Нувхаш Шолжа юхе дIа а кхухьаш, лаьрххIа цу гIулакха йийзача цIера тIа техкар. Цу метте а хьожаш саг вар. Вордаш ювтташ йокъ дIакхухьар нáха шоай бешамашка Iоехка, из йиллáча ялат дика хул, яхаш. Делкъийга саг висацар базар тIа. Саг а е хьайба а хиннад аргдоацаш, лостам хулар базархой дIабахача. Массанахьа, дага мел дехача: баь тIа, наIарга, карта юхе хIамаш Iо а ца увттаеш, иштта цIена бáхар цу хана нах.

Ераш лостам баь боалашше, Жабала юха тIавера Наьсар.

– ХIанз вай тхацига долх. Аз аьннача тайпара цIагIоргва хьо, – аьлар цо.

– Соца новкъостий ба, – аьлар укхо.

– Новкъостий новкъа бац, мичаб уж, – аьнна, тIава-хар из царна. Гуш дар хIилла йоацаш хьаьшашта гIу-лакх де из гIертилга. Цо леладер кхетадаьча воккхача сага, Iадика ювцаш, кулг а лаьца аьлар: «Тхога дIа ца доалаш диса жа а да, цIадаха сагота а да тхо, хьа Дала къоабала сагIа долда».

Цигга Жабалага аьлар Наьсара:

– Ераш, хьай диса жа, гаьзарий Iа маьх тIа хьалоре, дехкá ахча дIалургдолаш, аз хьаэцаргдар хьогара. Юхадехкача кIезиг-дукха сайна пайда а бергбар, хьа саг йоагIача хьалвоагIаш царех хинна ахча хьал а дахьаргдар.

ЗIамига волаш шийца цо леладаь гIулакх бахьане, фуннагIа даь а цунна гIулакх де лаьрхIа волча Жабала, геттара раьза а хинна, аьлар:

– Боджи, дIара цхьа устагIеи, – юкъера дикагIа бола устагIа белгал а боаккхаш, – дохкац аз, вожаш хьайна ловчча маьхах дIаэца.

Цу сахьате, шаккхе да раьза волаш, мах тайра.

– Из дIара вай мах ца беш битá устагIа аз хьона Даьла духьа лу, лоам вахача хана, Iа тхоай цIенца леладаь хоза гIулакх бахьане, – аьлар Жабала.

Эцаргбац, аьнна, Наьсар духьалваьлча, аьлар:

– ЗIамига волаш, Iа со цкъа хьастара мах бац из, дIаэца Iа, Даьра, лургба!

Цар къамаьл хозаш латтача воккхача сагá а Наьсарá а асар хинна, бIаргех хий даьлар. Иштта хоза дIа-са къаьстар уж.