ТҮЙІНДЕМЕ Мақалада ХІІ ғ. ескерткіші «Насаб наменің» тілдік қолданысын зерттеудегі нәтижелер туралы айтылады

ТҮЙІНДЕМЕ

Мақалада ХІІ ғ. ескерткіші «Насаб наменің» тілдік қолданысын зерттеудегі нәтижелер туралы айтылады.

РЕЗЮМЕ

Әзілбек Кінәзбекұлының шығармашылығы жайлы әуелгі сөзді «Мерген деп қалдың-ау» атты өлеңінен бастайық:

Ұлпа қанатқа

Көктемді қондырып,

Алыстан аққу

Ала келгенде.

Әдейі іздеп

Көптен жол жүріп,

Келіп ем байтақ

Даламен мен де. – деген жолдарда аңсау, сағыныу, іздеу сезімі жаныңды жай таптырмайды.

Аққулар қалқып

Ежелгі мекен,

Жүр екен айдын –

Шалқар көлінде.

Соншалық секем –

Алғаны не екен,

Лезде олар келді

Тарқар бейімге. – сергек, тәкаппар сұлулықтың жаттан жатырқауы, сескенуі араны алшақтатуға бейімделеді.

Келемін бұғып

Жағалап қарап,

(Жымуға жастан

Болып ем епті.)

Мінеки ұшып,

Сабалап қанат,

Аққулар алыс

Тобымен кетті. Қаншалық ептілікке бейімделгенмен, жасырынғанмен, секемшіл көл еркесі бәрін де жазбай бағып тобымен көкке самғады.

Ех, ұлы құстар,

Еркесі көктің,

Қалды ма шалқып,

Күлген алабың.

Кезеніп мылтық,

Келген жоқпын,

Сірә, сен мені

Кімге баладың?

Келіп ем сені,

Бір көрейін деп,

Сендегі сүйіп,

Меңсіз ақтықты.

Келіп ем сенен

Үйренейін деп,

Құлан таза ойды,

Мінсіз пәктікті.

Келіп ем сенен,

Алайын деп мен.

Қалтықсыз емін

Қапалы дерттің.

Қатарын мәңгі

Қастерлеп өткен,

Өшпес жылуын

Опалы серттің...

... Көрсеттің маған

Бір ғана нәрлі –

Қимылды –

Ұшу алысқа биік.

Қасиетті сол

Бойдағы барды,

Берер ме ең мендей

Арысқа қиып. – Табиғат еркесі ақын жанын, көңіл- күйін қайдан білсін. Солай да ақын аққуға деген ыстық сезімін, іңкәрлігін, ізеттілігін, құрметін еш жасырып қалған жоқ, ортаға жайып салып отыр. Көксеген көрікті ойынан опық жейді. Сонда да үмітін үзбей көз алдында өткен көрініс «алысқа ұшудай» қасиетті маған берер ме екенсің деп жалбарына сұрайды. Жұп-жұбымен жарасып көлде жүзген аққудың абайсызда шырқын бұзып алғанына өкініп, өзінің аққуға деген таза, пәк сезімін сезбегенін айтып «мерген деп қалдың-ау» деп мұңаяды.

Ақынның жарық дүниемен қоштасар алдында қойын дәптеріне жазып қалдырған «Күзгі сағыныш» атты өлеңі, ақын қайтыс болғаннан кейін «Шұғыла» журналында жарияланды.

Күз мынау,

Қырау тартып бір демде іргем,

Әр күні аялы аспан кірбең-кірбең.

Ағашты бір ызғардың желі шайқап

Жапырақ түсіп жатыр бірден-бірден.

Суылдап теңселіп тұр бақтар ана.

Құлазып ақ қар жапқан мына таудай,

Мені де құлазытты-ау Хақ Тағала, – деген өлең жолдарында қарапайым күз көрінісі өзінше айшыққа толы.

Қашан да ақын жаны нәзік, қиялы ұшқыр, сезімі елпең, әсершіл келеді ғой. Сондықтан болар, қарашаның соңына қарай тау басына қар түсіп, ағаш жапырағы төгіліп, сүреңі қашқан көрінісінен бір түрлі әсер ала туындаған көңілсіздіктен ақын өзгеше ой түйіп, бір кездерде біз де осындай бір ызғарлы желге тап болып, жапырақтай сарғайып, сағақтан үзіліп, жерде қалармыз-ау деген бір үрейді аңдатады.

Осы боп өлеңімнің күнде ырғағы,

Тербейді жаз жанымды тың жырдағы,

Білгендей мен кіргенде келгенімді

Ойнақы телефон да сыңғырлады.
Өзіңе бола жүріп көптен ғашық,

Осынша сағынышым кеткен басып,

Өзіңді тағы аймалап тұрғандаймын

Бетіме трубканы еппен басып, – дейді.

Осындағы жұбай аққу секілді ғашықтардың қимыл-қозғалысы мен жүрек лүпілі, нәзік сезімі бір-бірімен қалай беттесіп, қандай өрнек төгіп тұрғандығына қараңыздаршы. Ақын бейне Қыз-Жібек пен Төлегеннің отау үйде бұрынғылардың «шашсипатар» ырымын, шымылдық ішінде өтеп жатқандағы жүректі өбіп аймалайтын қуаныш сезімін өз басына келтіргелі тұрғандай сезімге кенеліп трубканы бетіне еппен басып тұрмай ма?! Бұл неткен нәзік, неткен тәтті сүйіспеншілік десеңші!

Ақын тиянақсыз тербетіліп, мазаны алатын ырғақтан босап, тұғырына қайта қонған қырандай сілкіне бой жазып, көкзеңгір аспанда қанатын жайып қалықтап ұшқысы келген ақиық балапанның шабытын шақырып:

Қанатым құла дүзде ерек тала,

Самғадым бетке алып дерек дана,

Шаршасам шар әлемнің шаңын қауып,

Қуатым өзің берген медет қана.

Ертеңім, құшсам әйтеу сені деумен,

Салбурын сауырынан көбік ағып,

Келемін бауыр жазып еңіреумен.

Осынай күш бағыштап қысым бойға.

Тиятын тер шүмегін маңдайымнан,

Көз сүртер қолыңдағы шытың қайда?! – деп шалықтап, шарықтайды. Бұл жүректегі отты құштарлық, терең сүйіспеншілік, пәк махаббат емес пе? Міне бұл ақынның жүрегін сыздатып көңілінің тынышын кетірген, сезімін қытықтап тебіреніске салған «күзгі сағыныштың» бір бөлшегі.

Шығарманың композициялық құрылымына келер болсақ, осы бір шағын көлемдегі «Күзгі сағыныш» атты романстың композициялық бітімі қандай тамаша оюластырылған. Онда бір түрлі симфониялық сипат бар. Ақын бұл романсқа кесек симфониялық шығарманың мелодиялық тынысын беріп, әр бөлекте әр басқа ойнақ салып, сыр шерткен суретті сөз тіркесін жасап, бізге музыкаға толы сыңғырлы әуенмен тіл қатып тұрғандай ағытылады.

Махабатты қашан да дауыл құм басқан,

О, жұлдыздар!

Жайым сол ғой мұңдасқан.

Мәңгі сөнбес,

Жұлдызы бар көгінде,

Менің дағы көңілім бір түнгі аспан.
Күрсінемін көкке сол, қарап алып,

Самайым да қалыпты сәл ағарып.

Қайта оралмас ғұмырдың белгісіндей,

Өркештенген өзен де барады ағып.

Жүруші едім өзіңе еркін жуып.

Алыстадым қасыңнан амал қанша,

Тағдыр деген таяқты кемпір қуып! – деп,

жарық жұлдызын ертеден-ақ бағамдаған байқампаз ақын Әзілбек Кінәзбекұлы – сыршыл да сезімтал, қырандай ұшқыр, сұңқардай шабытты, ылғи философиялық ойға жүкті лирикалық бояулы ақын.
ӘДЕБИЕТТЕР

1. 
   Сәмитұлы Ж. Қытайдағы қазақтар. – Алматы. Дүниежүзі қазақтар қауымдастығы, 2000. – 312 бет.
   
2. 
   Әдебиет энциклопедиясы. 2000. – 114-бет.
   
3. 
   Таңшолпан журналы. 2009. №6.
   
4. 
   Іле айдыны журналы. 2001. №6.
   

ТҮЙІНДЕМЕ

Мақалада ақын Әзілбек Кінәзбекұлы шығармаларының көркемдік қырлары қарастырылады.
РЕЗЮМЕ
В статье рассматриваются художественное особенности творчество А.Кинязбекұлы.


МИФ В ЛИТЕРАТУРЕ ДЛЯ ДЕТЕЙ
Ергалиева Ж.Н. – к.филол.н., и.о. доцента (Алматы, КазгосженПУ)
Сегодня формируется новый тип художественного познания мира, складываются новые модели художественного мышления. Характерным признаком, которого является соединение таких понятий: миф и литература. В истории литературы «миф» – это понятие не новое, оно имеет древние и глубокие корни. Мы иногда задаемся вопросом: «Что такое миф?» – Искусство или наука? Как миф связан с литературой? Начнем с того, чем мы сталкиваемся в обыденной жизни. Например: встречая на каждом шагу знак медицины – чашу со змеей, вряд ли кто-нибудь задумается, почему же изображена именно эта чаша со змеей, и что она атрибут врачевания Эскулапа. Мало кто утруждает себя поисками рождения таких простых ежедневных слов: январь, март, июнь – ведь и эти названия месяцев напоминают нам о героях из мифов, о римских богах Янусе, Марсе, Майе, Юноне. Известный исследователь А.Н. Афанасьев очень точно подметил, что миф есть древнейшая поэзия.

О древнейших свидетельствах духовного богатства мира, говорят и наскальные изображения, которые древние художники высекали на плоских скалах (как будто начертано небрежно детской рукой), начиная с эпохи каменного века, вплоть до эпохи железа. Мир очень богат наскальными изображениями, например, на Урале преобладают изображения оленей, лосей, водоплавающих птиц, гусей, уток, в Казахстане – быков, верблюдов, лебедей – персонажей для космогонических мифов. Есть также изображения светил Солнца и астральных знаков. Встречаются даже целые композиции. Все это свидетельство о том, что древние люди стремились запечатлеть некие мифологические образы, рассказы – одним словом миф был основным проявлением одного творчества. Общие мифы о сотворении Мира, прежде всего Земли, и общие имена богов напоминают нам о единой мифологии. Гениальная способность народа создать единый, гармоничный образ мира, связав в нем все сущее: небо и землю, человека и природу, жизнь и смерть. И все это породили удивительные мифы. Мифы – мы уверенно можем сказать оказались настолько жизнеспособными, что и сегодня вызывают неиссякаемый интерес в археологических цивилизациях в эпохе античности в этом безбрежном океане мифологии, мы пытаемся отыскать то, что близко сегодня нам. Это уроки красоты, добра и правды, а их надо усваивать с детских лет. Ведь детская литература – это ключ к пониманию важнейших для человека истин. Создана целая система мифологических представлений разных народов, которые затем проявлялись в разных жанрах фольклора и литературы. Различные мифы и образы, элементы – мифологемы – оживают в новых и новых произведениях. Многие из них сегодня включены в круг детского чтения.

Считают, зерно мифа – архетип. В работах К.Г. Юнга есть размышления о том, что в архетипическом сознании человека любое отношение к архетипу переживаемое или просто именуемое, задевает нас: оно действенно потому, что пробуждает в нас голос более громкий, чем наш собственный. Он указывает на то, что архетипы как прообразы мифологических мотивов и сюжетов формируются и реализуются в мифотворчестве и в современной науке ими именуются универсальные символы и образы. Наука сегодня систематизирует мифы по их архетипическому зерну. У всех народов есть астральные мифы, календарные мифы, космогонические, тотемические, эсхатологичесие, антропогонические мифы.

Из эпохи в эпоху, из века в век, из поколения в поколения шло переосмысление, переложение старых мифов. Мифы становились на службу новым общественным прослойкам. Мифы постоянно растут и обновляются, наращивая новые слои коры. Миф как живое дерево, от которого отходят могучие ветви. И даже когда его корни жег червь сомнения порожденным, какой-то чуждой духовной средой, и оно падало вместе с той общественно-политической структурой, которую питала, и даже в те мгновения, порожденные им образы, продолжали витать в иных временах. Поэтому мы бережно хранили все представления древних людей о мире, понимания значимости их образа жизни и места в этом мире, опираясь на достижения науки, мы открываем для себя удивительные страницы древней старины. В переломные эпохи всегда находятся люди, как кометы, успевающие в кратчайший срок изменить окружающий их мир. Почему на их примере не учить подрастающее поколение, включая их яркие страницы жизни в детское чтение. До сих пор вызывают поразительный интерес личность древнего завоевателя Александра, который, будучи юношей, даже почти мальчиком смог разрушить великую персидскую державу и долго держал власть над народами Балканского полуострова и восточным миром. Сколько древних биографов пытались воссоздать божественное происхождение Александра.

Занимательные легенды, перешедшие в мифы, ходили и о детстве этого мальчика, будущего завоевателя. Приведу известный пример: о том, как к его матери являлся какой-то бог в облике змея и будто бы Филиппу однажды удалось через замочную скважину увидеть этого змея на супружеском ложе рядом с Олимпиадой, за это он был наказан соответствующим образом, потеряв глаз. Уверяли, будто родовспомогательницей при появлении на свет Александра была сама богиня Артемида, и это явилось причиной того, что она не уберегла свой собственный храм в Эфесе, подожженный честолюбцем Геростратом. Или о том, как мальчик смело оседлал буйного коня – Буцефала, который настолько поразил его отца Филиппа, что из его уст вырвалось: «Ищи сын мой, царство по себе, Македония тебе мала». Особого внимания заслуживает из рассказов о детстве, рассказ о его обучении у великого философа Аристотеля. Они вместе читали «Илиаду» и Александр брал эту рукопись в походы. Александр сызмальства проявлял большой интерес к учебе. Познания для него были же простой и естественной потребностью, но своего рода средством для осуществления власти над миром. И сегодня автор «Илиады» – Гомер стоит во главе всей истории греческой литературы, и включен в школьную программу Казахстана. Значит, веками не угас интерес к творчеству великого драматурга «Гомер» – был современником расцвета культуры в Двуречье, Египте, городах, государствах финикийского побережья.

Детская книга по пушкинскому определению – учебник жизни. Один из самых интересных переложений эпоса составлен профессором А.Н. Немеровским. Надо отметить, что исследование героико-фантастическую литературы для детей с позиции типологического сходства еще предстоит. Этот аспект не изучен до конца.

Древнейший из известных в мире эпосов содержит такие сюжетные мотивы и детали, которые повторяются затем в других более поздних художественных творениях. Центральным героем детской литературы во все времена является ребенок. И в древних литературах образ ребенка неотделим от чудес, которые он совершает либо основная функция центрального героя явить собой чудо, т.е. совершить необыкновенное. Так формируется о древней культуре миф о Божественном ребенке и имеет ряд структурно образующих мотивов и каждый из них находит отражение мифов, легенд, преданий Древнего Египта под названием « Миф о рождении героя ». В этом сборнике есть история мифа о Гильгамеше, как о незаконнорожденном младенце, которого спас орел и отпустил его в сад. А садовник вырастил прекрасного мальчика, который получил имя Гильгамеш и стал царем Вавилона. И сегодня для чтения детей и подростков включен в школьную программу древнешулгерский «Эпос о Гильгамеше». Усвоение с детских лет уроков доброты, красоты и правды, помогают в дальнейшем правильно понять творение разных искусств и саму историю так как, этот эпос изучается школьниками и европейских стран. Мы отмечали, что основной образ детской литературы – это ребенок, творящий чудо. Чудом мы можем назвать не только те способности наделенным всевышним, но и бытовые поступки. Сюжетной линией детской литературы, во многом являются добрые дела, подвиги и шалости. Все это расценивается, как откровение детской души. Согласно древним традициям детские годы – это время, которое дано людям для уважения к божественной сущности ребенка. Ребенок не только удивлял своими чудесами, но и мудростью. Это и рождает цикл мифов о детяхөпророках, дети – будущие спасители мира. Это история Моисея, который был « силен и в словах и в делах», интересна и история пророка Мухаммеда, который воспитывался в семье арабов-кочевников, о его таинственном рождении и жизни. По-своему увлекательно излагают В.Ф. Панов и Н.Б. Вахтин в книге «Жизнь Мухаммеда», где герою было всего три или четыре года когда он получил дар особой чистоты, безгрешности дар пророчества.

Для настоящей детской литературы, все эти библейские мифы, играют особую роль, так как привлекают цели воспитания и свобода вымысла. Мифологема Божественного ребенка имеет продолжение в сюжетах литературы для детей и сегодня.

ЛИТЕРАТУРА

1. Неелова Е.М. Волшебно-сказочные корни научной фантастики. – М.,1986.

2. Мелетенский Е.М. Сказание древних славян. – СПб., 1999.

3. Юнг К.Г. Архетип и символ. – М., 1991.

4. Минералова Н.В. Детская литература. – Н., 2004.

РЕЗЮМЕ

ТҮЙІНДЕМЕ

Мақалада әлемді көркемдік танудың жаңа түрлері мен көркемдік ойлаудың жаңа модельдерін қалыптастырушы әдебиет пен аңыз қарастырылады.


ӨЛЕҢТАНУДАҒЫ ӨРНЕКТЕР

Ержанова С.Б. – ф.ғ.д., профессор м.а. (Алматы қ-сы, ҚазмемқызПУ)

Әрбір көркемдеуші сөз көркем шығарманың мазмұнынан, сөз тіркесімен айшықтанып зор мағына мен түсінікке, ұтымды ойлар мен тынысты орамдарға жетелейді. Өлеңтануда ең негізгі есепке алынатыны осы көркемдік мәселесі. Өлеңнің әрбір құрылымы, әрбір жолы тек әсем көркемдіктермен қапталып, сұлу мағына мен сымбатты бейне беріп тұруы тиіс. Әдеби көркемдіктер тек белгілі шығарманың түріне қатысты айтылмайды. Мәселен, тек өлеңде ғана оның сипаты дыбыс үндестігімен болсын сөздің құрылымынан болсын көрініс табуы тиіс. Әдеби шығарманың мазмұнын, сипатын ашуда айтылған ойдың саналы түрде жетуі, әсерлі шығуы сияқты айрықша қасиеттерімен өлшенеді. Кейде жекелеген сөз бен сөз тіркестерінің мәні түсініксіздеу, немесе басқа мағына беретіндей екіұшты сипатымен көрініс тапқанда олардың тура мағынасы мен астарлы мағынасын зерделеуді қажет етеді. Мысалы; «Гүл, жапырақ, тал, қайыңның иісі, Басып қалды поэзияның мүйісін» /1, 104 б./ осындағы бірінші тармақтағы сөз тіркестері тікелей мағынасында емес» шұрайлы тіл, шұрайлы сөз, тәтті жыр» мағынасында немесе «көлеңкелермен сүйісіп, қарайған сәтте реңім» тіркесі өзінің тікелей мағынасында емес, ақынның көңілсіз сәттерінің көріністерін беретін мағынада қолданылып тұр. Бірақ қалай болғанда да екі құбылыстардың өздері айқындап тұрғандай астарлы мағына сол салыстыра суреттелетін құбылыстардың негізгі сапасы мен қасиеттеріне негізделіп тұрады. Демек, салыстыру негізінде жасалған көркем сөздер ең бірінші ойды жеткізудегі қызметімен ғана өлшенбейтінін дәлелейді.

Өлеңде не нәрсені болсын ұғымға түсінікті, халықтың танымына сәйкес ұғынықты құбылыстармен, нақты заттармен салыстырады. Сол үшін астарлы сөздер, салыстырмалы бейнелер, әр түрлі көркем тәсілдер ұлттық өміріміздің шындығын танытуда зор үлес қоспақ.

Поэтикалық тіл жалпы сөз өрнегі белгілі бір халықтың тыныс-тіршілігін, тұрмыстық сипатын, ұлттық ерекшелігін, бүкіл дүниетанымын танытатындықтан мұның бәрі бір ғана тіл, сөз арқылы көрініс бермек. Ал мұндай болмыстағы үздіксіз даму сол елдің мәдениетіне, сөз өнеріне оның көркемдік ерекшеліктеріне, тілдік тәсілдерінің қалыптасуына, дамуына міндетті түрде әсер етеді. Тіпті кейбір сөздердің қолданылу ерекшелігі белгілі бір ұлттың белгілерін айқын танытып отырады. Халықтық бояу-өрнектердің айшықтығымен танылатын бейнелі сөздер, теңеу, метафора, метанимия, символ, гипербола т.б. көркемдеу құралдарын тұтастырып қарайтын болсақ, бәрінің атқаратын қызметі бірдей екендігін көреміз. Ол сөздің ең шұрайын келтіріп тұратын элементтерден (ой, мағына, түсінік, ұғым, түйсік, талғам, т.с.с ) тұтасып бейнелі, суретті сөз тіркестерін жасауы тиіс. Поэзиядағы көркемдік, әдемілік жайлы түсінік, ғылыми тұжырымдар әр дәуір тудырған шығармашылықпен бірге жасасып келе жатыр. Поэзия тіліндегі сан түрлі суреттілік бітімнің орнығуына да әдеби дәстүрдің ықпалы ерекше. Сондықтан да өзімізге таныс сөздердің, сөз тіркестерінің бірнеше ғасыр өткеннен кейін де өзімізге таныс күйімен қайталанып отыратынына көзіміз жетіп келеді. Бірақ, басқаша құбылыста, басқаша іс-әрекетте, басқаша қолданыстағы бейнелілігімен ерекшеленеді. Бұл әрине, өлеңге ғана қатысты емес, адамның (ақынның) ой-сезіміне де қатысты ерекшелік деп тану керек.

Өзіміз өткеріп отырған кезең, енді ғасырларды емес, мың жылдықтарды тоғыстыратындықтан, ерекше мазмұнмен ерекшелінеді. Шекаралықтың шынайылығы адам қоғамындағы тектоникалық жылжулар туралы қанық болып табылады. Саяси шиеленістер, толастамас соғыстар, табиғаттың дүлей күші, ғалымдану қаупі, мәдени көтерілістің салдарынан – адамның әдеттегі сана-сезімі мен әлемтанымын дүр сілкіндірді. Күнделікті ақырзаман қаупін басынан кешіру – бір жағынан, адамзаттың бүкіл тарихын шолып шығуға деген ұмтылыс – екінші жағынан, отандастардан өмірлік маңызы бар танымдарды қайта қарастыруды талап етті. Мәселен, Маралтайдың «Ақырзаман Алматы» /2, 42 б./ өлеңінде мынандай түсінікке тап боласыз:

Орысың, қытайың да ағылмайтын,

Қазақтан басқа халық сағынбайтын.

Алматы Алла әмірін қабыл алды,

Батырдай басын беріп, бағынбайтын.
Жатқан ел етек-жеңін кеңге беріп,

Шаһары шаһит болды жерге еніп.

Кеңістік көмейінде тозаңдатып,

Бір нәрсе бара жатты дөңгеленіп.

Пенденің ойы азды, ісі – бөтен...

Ақсарбас айтпаймысың ақыныңа,

Алматы, аман-сау тұр, ... түсім екен! /2, 43 б./.

Жанр – әлемнің өзгерген көрінісін егжей – тегжейлі бейнелеуге қабілетті санаттардың біріне жатады. Жанрлық сана – сезімінің өз күшіне енуі – міндетті түрде, танымал жанрлық әлем танымдарды жаңғыртуға әкелетін, болмыстың кеңістігі мен уақыты туралы жаңа түсінікті іздестіру кезеңін анықтайды.

Өз-өзін жоққа шығару тетіктері туралы ағымдағы тарихи - әдеби сәттің өзіндігін айқындайды. XX ғасырдың аяғындағы заман адамзаттың әлеуметтік мәдениетінің жаңа деңгейге шығуымен танылады, оның мақсаты – шынайы диалог кеңістігін құру болып табылады. Жан-жақты диалогты іздестіру жолындағы өнер, тіршіліктің және көркем сана – сезімнің өзіндік құрылымының эстетикалық қуатын толықтай игеруге көшеді. Романтизм мен «күміс дәуір» әдебиеті – жанр бөлуші принцп пен шекаралық белгі қызметін атқаратын жердегі, шынайылық қатаң белгіленген жанрлық шекаралардың аясында жаңғыртылатын жердегі классикалық эстетикаға қарағанда – бедерсіз түрде жанр категориясын қабылдады, осының нәтижесінде, ол адамның әлемдегі тіршілік етуінің мәнін түсінудегі модернистердің әлеуетсіздігін қайта кодтай отырып, келесі буынның ізденіс бағытын мүлдем басқа жаққа бұрған еді. Постмодернизм заманы классикалық әдебиетте де, модернистік әдебиетте де бұрынды-соңды білмеген болмысты түсінудің көпжақты көп өлшемділігіне қол жеткізе отырып, нормативті жанрлық ой – сананың тәжірибесі мен жанрлық қағидаларға деген декаденттік менмендікті біріктіреді.

Жоғарыда келтірілген мәдениеттанушылық теориялар бір – бірімен үндесіп жатқанын байқау қиынға соқпайды: әрбір тұжырымда семиотикалық та, әдеби шынайылықтың тарапынан да ықпалға ұшырайтын, жанрлардың қайта туындау мәселесі жанрлық дүниетанымның тұғырынан қарастырылады.

Тәуелсіздік жылдар поэзиясындағы жанр ғұрыптарының өзектіленуі мен жаңару күшінің қызметін постмодернизмнің «бәсең» дискурсы атқарады. Жанрлық эксперименттердің «бәсеңдігі» өткен – модернистік – эстетиканың ықпалын анықтайды. Модернизмнің мәдени талғаусыз болса да, әлемдік ғұрыптарға енсе де, ол қазақ авторларының XX ғасырдың басындағы шығармашылығында негізгі іске асыруын қойған жоқ. Абай, Шәкәрім, М.Жұмабаевтың поэзиясында қазақтың сөз өнерінің жаңару жолдарының бағыттарын байқауға болады: жаңа мазмұнды және поэтиканың белсенді игеру тек жүз жыл өткеннен кейін мүмкін болады. Замандас ақынның көркем ізденістерінің жан-жақтылығы модернизмнің («әлем сияқты мәтін») және постмодернизмнің («хаос сияқты мәтін») қағидаларының өзара әрекеттестігін айқындайды.

Әдеби мұраға артқан қызығушылық ғұрыптар және жаңашылдықты жай ғана талдаудан ары апарып, ең әртекті деген мәтіндердің (хронологиясына және мазмұнына қарай) кенеттен жақындасуына мүмкіндік берді. II мыңжылдық аяғындағы «тепе-теңдікке ие» мәдениеттің кеңістігіндегі жанр әсіресе сұранысқа ие болғанмен, бұл жерде жанрлардың қатаң түрткісі мен мазмұндылығы жойылған еді. Иерархия мен қағидаларға менмендікпен қараған заман, шынайылықты көркем тұрғыдан түсіну үдерісінің барысында әлемнің жанрлық көрінісін жаңадан іске асырды. Постмодернизмнің «бейберекетсіздігі» адамдардың бірлескен тіршілігінің бұдан күрделірек және жақсырақ ұйымдастыру әдісінің іздену бағыттарын анықтады. «Жан үндестікті» табу жағдайы жанрдың әлемтанымының тұжырымдық ой - сананы танымал етті.

Замандас ақындар өткен заман мәдениетін өзінше жинақтап зерттейді: модернистік жанр шығармашылығы жанрлық тұғырдан бұлжымас қағидалар туралы классикалық эстетика түсініктерімен тұтасып, бүгіндері жанр дүниетанымының жаңарған категориясының қызметін атқаруға көшті. Жанрлық қағида мәдениетінің екеуара сөйлесімнің нышандарының бірі ретінде қабылданып, танымал дәйексөздің қызметін атқарады. Әлемнің жанрлық көріністерінің өзіндік жеткілікті «әлем идеясы» ауқымдырақ тұғырына тап болып, өзінің екеу ара сөйлесім әлеуетінің іске асырылмағанын анықтады. Ақынға постмодерннің мәдениет кеңістігін сауатты түрде игеруге осы жанр категориясы мүмкіндік берген еді. Тегіс емес болса да, сызықтық дамуы бар кез келген жанрдың генезисі, әдебиеттің бүкіл құрылымның соңына дейін ыдыраудан «сақтап» отырады. Жиырмасыншы ғасырдың аяғы мен жиырма бірінші ғасырдың басындағы көркем-поэтикалық эксперименттер генетикалық заңдылықтар мен ережелерді бұзуға деген ұмтылыстарға негізделеді, осылайша, постмодернизмнің бейберекетсіздігін өзінше тәртіпке келтірген, «кері» жүйелеу пайда болды.

Жанрлардың кезең сайын қайта туындауының ең басты себептеріне жеке тұлғалық сана-сезімнің өзгеруі жатады. Жаратушы автордың жүрегінен өтпесе және замандастың санасы қабылдамаса саяси - әлеуметтік те, тарихи – мәдени де, табиғат күйзелістің бірде- бірі, әлемнің жанрлық көрініске ықпал ете алмайтыны анық. XX ғасырдың драмалық сюжеттері адамның-жеке және қоғамдық деп аталатын, қазіргі заманға дейін бөлек болған екі тіршілік аясын шегіне дейін жақындастырған еді. Алдын-ала болжауға болмас трагедиялардың заманы жылдар бойы мемлекеттің адамның жеке өміріне қол сұғуынан сақтап келген, «менікі» – «ортақ» /3/ деген тоғышарлық бөтеншілдіктен бас тартқызып, немқұрайдылықтың қалың қабатын сейілтті.

Мыңжылдық шегі толы саяси тоқыраулар, табиғат сұрапылдары, әлемнің шартараптану қаупі, мәдени көтеріліс – осының барлығы өз нәтижесіне – адамзатты тағдыр ағымымен жылжуға деген ниетінен бас тартуды талап етті. XX ғасырда өкінішке толы және танымал болған Болмыс мәніне деген эксзистенциалдық көзқарас кенеттен жаңа қарқынға ие болды: әдебиет тіршіліктің қараңғы-күйзелісті сезімімен шығып, адамзаттың әрбір бірлігінің ерекше екендігін сезінуге жетті. Әрине, егер бұл «бірлік» өзіндік сәулеленуге қабілетті болса, сәйкес, рухани дамуға да ие болары сөзсіз. Мұндай «антропоцентризм» /3/ С.Ақсұңқарұлы, М.Шаханов, Т.Әбдікәкімовтың, Е.Раушанов, И.Сапарбаев, Ғ.Жайлыбай, И.Оразбаев және жиырмасыншы ғасырдың аяғы жиырма бірінші ғасырдың басындағы жас қазақ ақындарының поэзиясында анықталады.

ӘДЕБИЕТТЕР

1. Совельева В.В., Лукпанова Г.Г. Волшебное зеркало мадрида // Книголюб. – 2005. – № 82 (3). – С. 31-35.

2. А.Темірбай. Автопортрет. Алматы: Қазығұрт, 2005. -258 б.

3 Бердібаев Р. Бес томдық шығармалар жинағы. – Алматы: Қазығұрт, 2005. – 1 т. – 224 б.

4. А.А. Потебня. Эстетика и поэтика. – М, 1976. – С.72.

5. Гумбольдт. О различии человеческого языка и вляний этого на умственное развитие человеческого рода. СП,1985-38стр

6. С.И. Сухих. Теоретическая поэтика А.А. Потебни. – Нижний Новгород, 2001-214 с.

7. З. Қабдолов. Сөз өнері. – Алматы: Мектеп, 1975-178 б.

Мақала қазақ поэзиясының ғасырлар шегіндегі құрылымдық, жанрлық өзгешелігі сияқты маңызды мәселелерге теориялық тұрғыда баға беруге тырсады.

В статье анализируется некоторые фонетические, лексико-грамматические особенности эпистолярного стиля казахской поэтики.