Мәлік Ғабдуллин Қазақ халқының ауыз әдебиеті

аттанбайды. Ол бір кезде Байбөріге өкпелеп бөліне 
көшкен, қалмақ еліне кеткен Қоңырат руының бір бөлегін 
іздеп те шығады. Өзіне туыс болған рудың бір бөлегі жат 
жұртқа көшіп кетуі, қалмақ ханына қоңсы болуы, оның 
зорлық-зомбылығын көруі Алпамысқа қатты бататын 
сияқты. Сондықтан да халық жыры Алпамысты қалмақ 
еліне аттандырады, ол өкпемен көшіп кеткен ел-жұртының 
бір бөлегін қайтару, оны қоңыраттарға қайта табыстыру, 
татуластыру мақсатын көздейді, ру бірлігін қарастырады. 
Жыр ру арасында бірлік болса, елдік бар екендігін 
аңғартады. Байсарының қалмақ ханына көшіп кетуін, ол 
жерде жат жұрттан қорлық көруін суреттеу арқылы жыр 
бірсыпыра жайды елестеткендей болады. Ру бірлігін бұзып 
бөліне көшкен адамдар осындай өкінішті күйге ұшырайды, 
сондықтан бірлік сақтау керек деген қорытынды жасайды. 
Осы ретте ру бірлігін қорғаушы батыр болуы керек деп 
таниды. Батыр ру бірлігін қорғаушы ғана емес, ол сонымен 
қатар руды біріктірушы, батыры болмаған ру бытырап, 
тозып кетеді деп көрсетеді. 
Жырдың бірінші бөлімінде сөз болатын басты идея, 
негізгі әңгіме осындай, оны жүзеге асыру үшін іске 
кірісетін – Алпамыс. Ол өзінің қалыңдығын іздеуді дәлел 
етіп, жат елге сапар шегеді. Гүлбаршынды іздеп шығу 
әңгімесі жырдың негізгі идеясын айқындаудан туған 
болады. 
Алпамыстың бұл сапарға аттануын халық жыры 
үлкен батырлық, соған талаптанушлық деп таниды. Оның 
күшті батыр екендігін аша түсу үшін жыр бірнеше 
дәлелдер де келтіреді. Гүлбаршынды іздеп қалмақ еліне 
баратындығын атасы Құлтайға айтып, Алпамыс одан 
мінуге ат беруін сұрайды. Содан Құлтай: «Көп жылқыны 
үстіңнен тоғытып айдайын, сен бір тастың тасасында жат. 
Сенің қайратты ер жігіт екеніңді білейін, өзіңе арнаған 

атты ұстап ал, егер еншіңді танып ұстасаң, қолымнан 
ерттеп берейін», – дейді. 
Алпамыс бұл шартты орындап шығады, өзінің 
еншісіне арналған, жылқының нары аталған Байшұбарды 
құрықсыз құр қолмен ұстап алады. Мұны халық жыры 
Алпамыстың мықтылығын сипаттау үшін келтірген 
болады. Сонан кейін, Алпамыс қасына жолдас алмай, жат 
елге жалғыз аттанады. Мұны да жыр Алпамыстың 
батырлық өжеттігі деп бейнелейді. 
Алпамыстың мықты батыр екендігі алғаш рет 
Қаражанмен кездескен жерде байқалады. Гүлбаршынға 
таласқан хан да, Қаражан да жас батырды көрмей жатып 
оның келе жатқан дүбірінің өзінен-ақ қатты сескенеді. Бұл 
дүбірді естіген Қаражан: «Тайшаның әскері де, менің 
әскерім де қайтыңдар.Қырық мың қол келе жатыр, иә 
болмаса қырық мың қолға татитын біреу келе жатыр», – 
деп жар салады. Талай қамалды бұзып жол салған Қаражан 
осы тұста қатты сасады. Оның бұл жай-күйін астындағы 
тұлпары да сезгендей болады. Сонда Қаражан:
Жамандатқыр, не көрдің? 
Қара атым, менің не көрдің?. 
Алдыңда жолбарыс жатыр ма? 
Келгендер бізден батыр ма?
Не көрдің, қара ат, не көрдің? 
Ат шомылған тер ме екен? 
Келгендер бізден ер ме екен? 
Батырың қайғы жер ме екен? 
Не көрдің, қара ат, не көрдің?, –
(Батырлар жыры 171-бет)
дейді. 
Оның бұл қауіпі расқа келеді. Алпамыспен кездескен 
сәтте ол күштілігін айтып қыр көрсетеді, Гүлбаршынды 
оңайлықпен бере қоймайтындығын білдіреді. Бірақ жекпе-

жек күреске келгенде Қаражан жеңіліп қалады, бас 
сауғалық сұрап, Алпамыспен дос болады. 
Қаражан секілді мықтыны жеңген Алпамыс кейіннен 
тағы бірнеше батырлық өнер көрсетеді. Тайша ханның 
күреске шығарған палуандарының бәрін жығады. Бұған 
намыстанған ханның бас уәзірі Көкеман Алпамысқа оқ 
атып пәле бастайды. Сол кезде бастығы Көкеман болып 
жабылған қалмақтарға Алпамыс ұрыс салып, бәрін жеңіп 
шығады. Сөйтіп ол айбынды батыр екендігін білдіреді. 
Алпамыстың күшті батыр екендігі Тайшық ханның 
сөзімен де сипатталады. Батырдың елде жоқтығын 
пайдаланып, оның малын қалмақ ханы Тайшық айдап 
әкетеді. Бұған қатты ыза болған Алпамыс зорлықшыл 
қалмақ ханына қарсы, оның қолына түскен малдарын 
қайтару үшін, аттанады. Өзінің батырлық күшіне 
сенгендіктен ол қасына жолдас ерітпей жат елге тағы да 
жалғыз тартады. Мұны халық жыры Алпамыстың 
батырлық сапары, ерлік іске аттануы деп суреттейді. 
Алпамыстың келе жатқанын Тайшық хан түсінде біледі. 
Ұйқысынан шошып оянған хан: 
Мен бір бүгін түс көрдім 
Түсімде жаман іс көрдім. 
Құрсаулы қара бура кеп, 
Қарсы қарап шабынды. 
Көзімнің жасы егілді, 
Қабырғам менің сөгілді,- 
Басымда тәжі дәулетім 
Жерге менің төгілді 
Бір арыстан өзіме 
Шабатұғын көрінді. –
(Сонда, 199-бет) 
дейді. Ханның осы түсі арқылы жыр Алпамысты халық 
ұғымындағы күштілік бейнесін елестететін құрсаулы қара 

бураға немесе арыстанға теңейді. Мұнымен де жыр 
батырдың алып тұлғасын, ерлік келбетін сипаттайды. 
Алпамыс – ақыл-айласы, өнері бар, қандай жағдайда 
болса да қолынан іс келетін батыр. Ол Тайшық ханның 
зынданында жатып, тас қамаудан құтылу жайын 
қарастырады. Бірақ зынданнан шығу оңайға түспейді. 
Батырды зынданнан алып шығатын тек Байшұбар ғана. Ал 
Байшұбарды қолға түсіру үшін хан сарайына кіретін адам 
керек. Ондай адам – хан қызы Қаракөзайым. Осы 
жағдайдың бәріне көз жіберіп ойластыра қараған Алпамыс, 
Кейқуатқа сүйек, мүйізден әр түрлі аспаптар жасап береді. 
Солар арқылы Алпамыс Қаракөзайыммен танысады. Оны 
хан сарайына жіберіп, айламен Байшұбарды алдырады. 
Сонан кейін зынданнан құтқарылған Алпамыс, жауын 
жеңіп кек қайырады. 
Тайшық ханды жеңіп оның орнына Кейқуатты хан 
етіп тағайындаған Алпамыс, еліне қайтпақ болады. Осы 
кезде Кейқуат Алпамысқа: «Сіз кеткен соң мына ел мені 
бір күн де тірі қоймайды, өлтіріп тастайды», – деп қаупін 
айтады. Бұл қауіптен қалай құтылудың жайын үйретіп 
ақыл беретін де Алпамыс болады. Алпамыс еліне қайтып 
келеді, жеті жыл ішінде елінің қандай халде болғанын, 
кімнің дос, кімнің қас екенін білу үшін тағы бір әдіс 
қолданады. Ол диуана болып, ел-жұртын аралайды, 
ағайын-туысының, бала-шағасының хал-жайын өз көзімен 
көреді. Осы секілді әнгімелерді тізбектей айта отырып, 
жыр Алпамысты әрі батыр, әрі ақыл-айласы, өнері, әр 
түрлі әдісі бар адам бейнесінде суреттейді. Оның 
батырлық образын толықтыра түсу үшін халық 
ұғымындағы батырға тән кейбір қасиеттер де жырға 
қосылады. Сондай қасиеттің бірі ретінде Алпамыстың 
аңғалдығы, достықты жоғары бағалайтындығы алынады. 
Әлі сыр алыспаған, достығына көзі толық жетпеген 
Қаражанға Байшұбарды беріп жіберуі, тұлпарының 

неліктен ақсап келгенін білмей жатып Қаражанды 
кінәлауы, оны өлтірмек болуы немесе мыстан кемпірдің 
тіліне еріп Байшұбарды шауып тастай жаздауы 
Алпамыстың аңқаулығы деп, оны батырға тән қасиет деп 
сипаттайды. Қаражан мен Кейқуаттың достығын аса 
жоғары бағалауы, олар үшін жан аямауы, үлкен дәрежеге 
жеткізуі Алпамыстың батырлық даңқын көтере түседі. 
Сөйтіп, жырда Алпамыс өз кезінің үлгі еткен 
сүйкімді батыры, елдің ері болып суреттелген. Алпамыс 
образы арқылы ел бірлігін көздеген халықтың батыр 
жайындағы көзқарасы, арман еткен қиялы жинақталып 
берілген деуге болады. 

жүктеу/скачать 2.53 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: