Мәшһүр-Жүсіп Шығармаларындағы мифологиялық лексика 3 Том
Түйін. Ирандық дев түбірінен қазақ тілінде екі дублет пайда болған сияқты: дәу
жүктеу/скачать 1.02 Mb.
|
Түйін. Ирандық дев түбірінен қазақ тілінде екі дублет пайда болған сияқты: дәу және дию. Біріншісі дәу жалпы көнеқыпшақтық түбір тұлғасы да, екіншісі дию кітаби тілдің жемісі сияқты. Мәшһүр-Жүсіп диуана демонологиясын онша жаманшылық иесі сияқты емес, шайхы сияқты дәрежеде қолданған. Ж. Аймауытовтың «Ақбілек» романында дуана жақсылық иесі қылып суреттелген. Жалпы дию тұлғасы жеке тұрып жаман кейіпкер ретінде суреттеледі. Диуананың фонетикалық өзгеріске ұшыраған түрлі варианттары бар. Қазақ арасында дуананың жеке басының жаманшылық қасиеті аздап ұмытыла бастаған. Бұл -ане қосымшасын ана сияқты түсінуінен де болуы мүмкін. Диюана сияқты жезтырнақ та жаманшылық жасауға дайын кейіпкерлердің бірі. Ертегілерде жезтырнақ пен диюананың жаманшылық іс-әркеті тең түседі. Диюана пері > періште сияқты қазақ әдебиетінде жағымды бейнеге ауысқан. Жезтырнақ. Екі сөзден (жез + тырнақ) тұрады. Бұл сөздің мағынасы өте күңгірт ерте уақытта қазақтар анттың орнына аспанға қарап, тырнақтарын жалайтын болған. Тырнақтарда сиқырлы күш бар деп ойлаған. Буслаевтың айтуынша, атаусыз саусақ (шылдыр шүмек) өтірікке жол бермейді. Бұл мәлімет жезтырнаққа қатысы бар ма, жоқ па белгісіз. Бірақ, тырнақта ерекше магиялық ерекшелік бар деген түсінік болғаны анық. Ш. Уєлиханов: Албасты – рух, єйелдер босанѓанда ќатерлі. Оларды жезтырнаќ – деп те атайды. Жезтырнаќ – тырнаќтары жез болады. Б±л єйел бейнесіндегі рух, орман-тоѓайларда мекен етеді [3, б.157]. С. Қасқабасов жезтырнаќ – єйел кейіпіндегі жын (дух). Ол орманда µмір с‰реді – деп жазды [8, б.111]. Ә. Қайдар: Жез тырнақ (кемпір) («баба яга», «прожженная злодейка») [112, б.136]. Жезтырнаќ туралы хикаялар албасты, жалѓыз кµзді дєу жайындаѓы єњгімелерге ќараѓанда біршама кµркемделген, тіпті шежірелік (генеалогиялыќ) цикілге де т‰се бастаѓан, яѓни ертегі жанрына ойыса т‰скен [8, б.112]. Г. Потанин: Джесьтырнак – буквально «медные когти», мифическое злое существо [143, б.155]. Қырғыздарда: Текшенің темір тұяқ, жез білек Көк аладай беренді Жетелеп алып келеді (Манас) жез білек тіркесі кездеседі. В. Радлов: jÿзÿlғäк кіжі – съумасшедшій челов  къ, jÿзÿlғäк іт бшеная собака кездеседі [10, б.620]. Ә. Қайдар жез (латун) сөзіне қатысты тіркестерді атап өтеді [112, б.136]. Түріктерде жезге теңеу ежелден бар қасиет. Жез өкше, жезде, жез киік, жез қанат т.б. Албасты мен жезтырнақ өзара байланысты сияқты, қазақ діни мифологиясында басты-басты орындарды алады.
Түйін. Мәшһүр-Жүсіп жезтырнақты демонология қатарына қосады. Жезтырнақ пен шайтан бір-біріне мағынасы жағынан диюанаға қарағанда жаманшылық жасағанда асып түседі. Балдыздар апайының күйеуін жезде дейді. Осы жезде сөзі мен жезтырнақ түбірлес сөздер болуы мүмкін. Жезтырнақ пен жез өкше іс-әрекеті жағынан ғана айырмашылығы болмаса, семантикалық жағынан жуық мәндес сөздер. Ә. Қайдар: В этом ряду и стоит сочетание *жез өкше, где *өкше в переностном смысле означает «стыдное место женщин» (ср. *өкшесі қанамаған – «женщина, нерожавшая ребенка»). Следовательно, *жез өкше означает «женщина, видавшая виды, опытная в половых сношениях» – дейді [112, б.136]. Шайтан. Ібілістіњ ќылѓан шайтан асыл затын, Алладан алып т±р ѓой тілеп жаќын (39); (М-Ж., 39,38); Шайтанныњ Єріп ж‰йрік сабаѓына, Албасты ќарап басар ќабаѓына (Сєдір аќын). Демек, жаңағы албасты, үббе, жезтырнақ, шайтан образдарының түпкі төркіні – көне замандағы мифтік сана мен діни нанымдар (С. Қасқабасов, 1984: 95). Л. Будагов:شيطان шайтан – дьяволъ, сатана, дьявольщина, злость дьяволская, شياطين шайатин. дъяволъ, сатана, сатанинскій, хитрый, летучая мышь, тур. заусеница, дагест. каперсы т.б. [19, б.681]. В. Радлов: шäітан [ شيطان(Оsm), aus dem Arab.] сатана – der Satan [10, б.996]. Шайтан – бес, злой, дух (Тверитин, 115). Ә. Диваев: шайтан – жын-пері немесе ібіліс [134, б.244]. Н. Өсеров, Ж. Естаев: Сол секілді шайтан да көбіне кішкене қыз іспетті болып, халықты тура жолдан шатастыруға, жаманшылыққа үйір етуге үндейді [118, б.125]. Қазақ шайтанды көрмегенмен аузынан тастамайды. Бұл – сөз атадан балаға мұра ретінде қалып, әлі де болса жалғасын табуда. Түйін. Мәшһүр-Жүсіп шығармасында шайтан басты рөл атқарады. Өте жиі қолданғаны байқалады. Жалпы қазақ әдебиетінде шайтан жалмауызға қараған да жиі қолданыс тапқан. Шайтан > жын. Жын> жік. Жын емес, адам емес, періште емес – адам баласына тағылым берген не нәрсе? (М-Ж, 287). Будагов а. жн – жын духъ, геній; злой духъ, демонъ, демонскій, б совскій, неистовый; кир. сумасшествіе, безуміе, помшаться, сойти съ ума т.б. [19, б.442]. Тат. ж,ик `злой дух; дух мук и ненависти` (в выражении ж,ик кур - `перенести муки`, букв. `видеть ж,ик`) и ж,ык `дух-обжора` ж,ык бул – `стать обжорой`, ж,ык кур – то же, что и ж,ик кур), тат. диал. йек, ж,ек `дух противоречия, нанависти, сидящий в каждом человеке` ж,егем сөйми то же, что и женем сөйми `черт мой не любит кого-л.)` происходят от др. – тюрк. jäк (а также jäк - іcкäк )`демон зла, черт, дух болезни` (ДТС), кар. jэк `дух; молния`, кирг., ккалп., каз. жек (жік – автор) `ненависть, презрение`, др. – кыпч. jak kördü `возненавидел`, алт. дьек `жадный; злой дух` и. т. п. (Булатов 1965: 34-36) [2, б.23].
Жер астынан жік шықты, екі құлағы тік шықты. Осы фразеологизм құрамында тұрып мағынасы күңгірттенген жік сөзінің тіліміздегі: жігі ашылу, жік болу, жігін білдірмеу тәрізді тіркестерде кездесетін «аралық», «жапсар», «шекара» мағынасындағы жік сөзімен үш қайнаса сорпасы қосылмайды. Бұл қазақ, тағы басқа түркі тілдерінде қазірде ұмыт болған, тек кейбір фразеологизм, туынды түбір құрамында ғана кездесетін (мысалы: жек көру, жексұрын), көне түркі тілінде өте жиі қолданылған «жын», «шайтан» мағынасындағы йек [jek] // джек [зек] // йік [jik] // джік [зік ] сөзі. Мысалы, көне ескерткіштері тілінде: jekkä tapïn – tïmïz «поклонились демонам» (Chuast Л64); қос сөз: jek onzüm – «жын-шайтандар» (ТТ III91). Сөйтіп, жоғарыдағы жек // жік сөздері о баста «жын-шайтан» мағынасын білдіретінін айтады [112, б.294]. Жік > жын > жалмауыз. Жалмауыз. Мына жалмауыз талайдың басын жалмаған, Жалмауыз емес пе, Жалғыз баласы Қожаназарды жалмап қойып, Ұялмай жылт етіп келуін қайтерсің (М-Ж., 36; М-Ж. 9 т. – Б. 140). Кеше жалмауыздың үйшігі, Жер астынан жазғырған (Манас). Ќозыдан ќорќып, итті ќара басты, – Мені ж±тар жалмауыз тауыпты! – деп (ЌКБС, 20); Қазақ жалмауыз., тат. ялмавыз (jalmawyz)., ққалп. жалмауыз., қырғ., ж,алмооз., ж,елмогуз, қбал., джелмаууз., сиб.-тат., йылмагуз `баба-Яга, обжора; многоголовое чудовище`, по единодушному мнению языковедов, происходит от общетюрк. Йалма-, жалма- `схватить ртом и проглотить; вылизать начисто; жадно есть` - формы интенсива глогола йала – `лизать, слизать` (Räsänen 1969) [2, б.57]. Р. Ахметьянов Потаниннің төмендегі пікірі нанымсыз екендігін айтады [2, б.57]. Ол ялмавыз сөзі сібір – тат. ялмавыц, ялмавыч (ДС I: 244), jalmawыр (Радлов, 189) `қырмандағы (ток) жұмысқа арналған сыбыртқы, үлкен сыбыртқы` (йалма түбірінен `сыбыртқымен сыпыру, жылан жалағандай`), шығ. jalmaгур, алт., тел. jalмÿр `сыбыртқы, сыпырғыш (қарағаннан жасалған)` (Радлов, 189-190). Немесе, йалмавыз < йалмагур > йалма етiстігі мен гур жұрнағынан құралуы мүмкін. Мысалы, шығыс түркілерде tujmaүur `ашқарақ, тойымы жоқ` (Zеnker 1866): 328) toj- дан tuj `тойыну, тойдым`; удм. алдаур `өтірік, суайт` < тат. алдаwыр ~ алдагур `өтірікші; өтірікті жасаған адам, өтірік жасау` (алда – `өтірікші`) (Алтыревті қараңыз 1976: 144-145) Жалмауыз сөзі Шығыс елдеріне кеңінен таралған. Мысалы, монғ. шулмиус, алт. тілінен бур. шульмус. чулбус, чулмуус `чудовище, циклоп, злой дух` < ж,алмаwыз id. (Ахметьянов, 57). Біздің ойымызша, жалмауыз діни мифологияның ішіндегі адам қиялынан туған жаман іс-әрекеттің иесі. Жалмауыз екі түбір сөздің бірігуінен жалма және ауыз жасалған сияқты. В.В. Радлов: jälмäy – ближайшая къ концу верхняя часть сабля, гд она становится тоньше [10, б.358]. Л. Будагов тур. يلمان іелмань ближайшая къ оконечности часть сабли, гд обороть ея становится тоньше и гд начинается раздвоенный клинокъ [19, б.364]. جالماوز джалмаýызъ (вм.جالم اوز.отъ.جالا.лизат) назв. чудовища (часто приводимаго въ сказкахъ, которое, будто бы, лижа людей, проглатываетъ ихъ) [19, б.399]. Г. Потанин: жалмауыс – обжорливое чудовище, поедающее людей и скот [143, б.128]. Джалмауыс – злое существо, людоед, часто старуха-людоедка в киргизских сказках. В самом деле, в казахском языке есть слово «жалмау» («съесть ненасытно, сразу»); «жалмап жеп жібереді» значит по-казахски «съел, хватая жадно еду большими кусками, сразу, быстро»; «ауыз» – по-казахски «рот». Следовательно, семантика слова «жалмауыз» – «ненасытный прожорливый рот (пасть)». Обычно слова «жалмауыз» употребляется в казахских легендах, былинках и сказках в качестве эпитета к слову «кемпір» (старуха). В током случае выражение «жалмауыз кемпір» означает «старуха с прожорливым ненасытным ртом, пастью» (Потанин, 292). Жалмауыз > жаман іс-әрекеті бір демонология. Жалмауыз бен жаман екеуінің іс-әрекеті, адамға жасайтын қиянаты бір сияқты. Жаман қазақ дүниесінде сөз күйінде ғана көрініс тапқан. Жаман – тур. тат. жаман (у южныхъ сиб. татаръ джбалъ, чабалъ) дурной, худой, злой, несчастный, худо, зло, злой дух т.б. (Будагов, 365-366). Бір жаманы – өзіне де, басқаға да залалды ағаш (М-Ж, 96). Мәшһүр-Жүсіп жаман сөзін демонология дәрежесінде қолданбаған. Жаманшылық иесі қайрақан деп те аталған (Шәкәрім).
Түйін. Қылыш, балтаның жалманы – дейді. Жамбы > жалман > жарғақ сөздері түбірлес болуы мүмкін. (Бұл туралы жамбы, жармақ бөлімінен оқуға болады) Жалман > (жалма + ауыз) сөздерінің мағыналары да бір-біріне өте жуық келеді. Жалма > жар (шабу, кесу) жағынан түбір тұлғасы да болуы мүмкін. Мәшһүр-Жүсіп Көпеев жалмауызды ең шектен шыққан жаманшылық иесі сияқты суреттейді. Ә. Нұрмағамбетов жалмауызды М. Қашқаридің йамла -жинау, тазалау, сүрту мағынасындағы сөз, сыпырғыш сияқты, кейіннен зат атауына көшкен сияқты дейді (Бес жүз бес сөз. – Алматы, Рауан: 1994. 104 б.). Сыпырғыш та жолындағының бәрін тазалап, сиыр жалағандай тазалайды. Осы тазалау мен шабу (басын жалмау) жоқ қылу сияқты семантикалық мағынасынан жақындық табуға болады. Жалмауыз сияқты орман перісі ол – сөрел. Сөрел түрі ұсқынсыз жалмауыз, әзәзіл, әбілеш, сұқ, шимұрын, марту, күлдіргіш бірі-біріне бара бар Мәшһүр-Жүсіп қолданысында кездесетін демонологиялар. Сөрел. Іздеген сөрелді қолға түсіре алмай жеті жыл қопаны аралады (М-Ж. 25). Ш. Уәлиханов албастылардыњ басшысы – сµрел бойы ‰ш сажын, кеудесі ќушыќ, аяѓы бойына ±ласып жатады, т±яѓы ж±ќа болады` [3, б.157]; Сµрел – орман перісі, кейбір ертегілердіњ мазм±нына ќараѓанда Албастыныњ к‰йеуі; єњгімелерде єрќилы бейнелерде кездеседі. Сµрел ќалыњ жынысты тоѓайларда т±рады, т‰рі адамѓа ±ќсас, біраќ кеудесі тым ±зын, аѓаштармен тењеседі. Адамды ќытыќтап µлтіреді, б±л орыстыњ орман перісі (Уєлиханов, 157); Сµрел – орман адамы, кейбір єњгіме бойынша, ол жезтырнаќтыњ ері (к‰йеуі) кейбір ертектер бойынша, ол єрт‰рлі кейіпте болады. Сµрел - м‰лгіген ќалыњ орманды мекендейді, т‰рі адам сияќты. Оныњ бойы ±зын аѓашпен бірдей. Ол адамды ќытыќтап µлтіреді, орыстыњ орман адамы тєрізді (Г.П. Снесарев. О.А. Сухарева. М., 1975, с.5-93) [8, б.107]. Түйін. Сөрелдің алас сияқты мағынасы да кездеседі (Алас бөлімін қараңыз). Сөрел айтуға қарағанда орман кісісі сияқты. Қазақ тілінде сөре деген бар. Ағаштан жасалатын жүк қойғыш. Бұл екі сөз түбірлес болуы да мүмкін. Сөрел, шайтан, албасты, жалмауыз, жаман бұлар – іс-әрекеті, қиянаты бір, қазір адамның жанама кейпіне айналған тұлғалар. Мәшһүр-Жүсіп Көпеев сөрелді жаманшылық иесі сияқты қолданған. Сөрелмен тұстас, жаманшылық жасайтын, адамға өмір бойы қас ол – кесір. Кесір. Кесірім менің тиер ме, Біреудің жалғыз көдегі (М-Ж., 240). Қайратым жетіп түбіме Ұшырадым кесірге (Қамбар), Секірген кесірінен зорлық көрді, Ғұмырынша тас тасып, қорлық көрді (М. Қалтаев). Кесір а. [кәср: 1. ломанье, разбивание; 2. взлом; 3. нарушение договора; 4. мат. дробь] – вред, зло (Рүстемов, 140). Р.М. Мустафина: Из них наиболее примичателен образ многогрудой албасты (марту), который также относят к ряду джиннов [117, б.127]. Ќ. Ѓабитхан±лы: Ал «жанныњ» бір т‰рі «жын», «сайтан», «кесір», «пєле» сыќылды раќымсыз «рухтарѓа» айналдырады да, адамдарѓа ќастандыќ жасайды [156, б.19]. Кесір – немилость, неблагосклонность [Будагов, 412]. Бір сөзбен айтқанда, шамандық діндарлық кесірге жеткізеді: *кесір дегеніміз мал-жанның құрып кетуі, ауру – індеттің жағалауы, ұзын сөздің қысқасы-бақытсыздық жайлайды [3, б.174] *Жан-жануарлар мен заттардыњ киесін ќадірлемеу киеніњ ќаћарын туѓызады. Киеніњ ашуы, ќаћары – кесір деп аталады [3, б.188]. «Кесір» туралы «Қыз Жібек» жырының тілі мен стилі» - атты диссертацияны қараңыз [64, б.130]. Түйін. Кесір түбірі кес + -ір жұрнақ. Жасалу моделі жесірге ұқсайды. Мағынасы жағынан адамға келетін жақсылыққа кесе көлденең тұрушы, жолын кесуші демонология. Бірақ, қазақтар арасында кесір өз алдына кейіпкер сияқты қолданылмайды. Кие, иеге қарама-қарсы тұра алатын адамның бойында, малдың жанында жабысып жүретін сияқты болып көрінеді. Кесірің тиеді қасыма жолама – дегенге қарағанда адамның жаны, рухымен бітісіп кеткен дүние сияқты. Кесір көбіне адамның желкесінде тұрады, жақсылықтың жолын кеседі, кежегесі кері тартып тұр дегенде осы кесірді айтады. Кес түбір тұлғасынан туындаған. Қорытынды Мәшһүр-Жүсіп ислам мәдениетіне дейінгі тәңірлік (шаман дінін) одан кейінгі кезеңді де өте жақсы білгендігі шығармаларынан әр кезде байқалып отырады. Сондықтан да шаман дінінің лексикалық қоры да Мәшһүр-Жүсіп шығармасында молынан кездеседі. Әншейінде, ел арасында мән-мағынасы түсініксіз айтылып жүретін шамандықтың белгісі болып табылатын тәңір, ұмай, абыз, бақсы, аба, баба, ана оларға қатысты жасалатын рәсімдер көрінісі қазақ ұғымындағы шеңберде, нақты айтқанда сөзбен іс арасында түсінбейтін алшақтық болып жататын. Мысалы, көкке табыну, бер тәңірім деу, көк соқсын, тәңір атсын, отқа май салу, тасаттық беру, құйрық бауыр асату, тие берсін деу т.б. Бұл үрдіс жас сәби дүниеге келгенде де, өлік жөнелткенде де байқалып жүрді. Мысалы, жас баланы қырқынан шығару, қырқында шашын, тырнағын алу, өліктің қырқын беру, шелпек пісіру, құран оқыту, жалғыз-жарым бұлақ басында біткен ағаштарға әлем-жәлем іліп, байлау т.б. Осындай о баста діни сипат алып, кейіннен қазақ ұғымымен астасып кеткен мәдениетті ажырату, олардың мән-мазмұнын түсіндіріп, ұғым мен атау арасында терең семантикалық байланыс барын, бұл аталымдар сөз ретінде тілдік материал екендігін зерттеу анық көрсетіп берді. Бұл орайда, демонологиялық кейіпкерлер жын-пері, дию, албасты, жезтырнақ, сөрел, ібіліс, үббе т.б. олардың қызметі, атаулардың пайда болуы сияқты қызықты деректерде оқырмандардың назарын өздеріне аударады деп ойлаймыз. Кейбір діни бейнелер шамандық дәстүрдің де, ислам дінінің дәстүрін де бойына сіңіргені байқалады. Олардың бұл – іс-әрекетін тек қана мән мен мазмұнына байланысты ұзақ зерттеудің нәтижесінде ғана ажыратуға болатыны көрінді. Айталық, абыз бен бақсының бойынан шамандықтың да, ислам дінінің де элементтерін табуға болады. Бақсы іс-әрекеті сонау алыс дәуірге шаман дініне қарай апаратыны оның этимологиясын зерттегенде анық көрінді. Міне, осындай зерттеулер қадам басқан сайын алдымыздан шығып отырды. Мифология лексикасы. Біз алдыңғы бөлімді біраз кеңейтіп Тәңірлік (шамандық) таным лексикасы және діни (исламдық) таным лексикасы сияқты бөліп зерттеуді қолайлы деп таптық. Зороастризмдік белгісі бар тәңір мен ұмайдың дәрежесіне жағымды, жағымсыз діни мифология зерттей келгенде жете алмағанын байқауға болады. Олар іштей қызметі, мағынасы мен ұғымы жағынан бөлініп кететін тұстары болғанмен өте тығыз жақын келетін белгілері де жоқ емес. Айталық, тәңір мен ұмайды абыз бен бақсыға салыстыра алмаймыз. Сол сияқты оларды Ғайып ерен қырық шілтенмен, Бабай Түкті Шашты Әзизбен де салыстыра алмаймыз. Бұлардың әр қайсысының өз ішіндегі ерекшеліктері толып жатыр. Жағымсыз мифтік бейнелерді де ажырату қиынға соғады. Мысалы: Қараса атырабына еш адам жоқ, Көздері және кетті ұйқыға елтіп (Мәшһүр-Жүсіп, 51). Елті бір қарағанда демонология сияқты, бірақ іс-әрекетінен кереметтерге жататынын байқаймыз. Рухы бар, жоталы әйелдердің Елті* деп атайды, олар да бақсы. *Елті – өзінің сиқырлық өнерімен адамдарды еліту, ұйыту – бар сана-сезімін алушы, өзіне бағындырушы. Елті сөзінің тегі қазіргі тіліміздегі еліту (Ш. Уәлиханов, 158 б.). Ә. Диваев: Жындарға сену Азияда өте ерте заманнан бері бар. Арабтардың өзіне де ислам дәуіріне дейін-ақ оларға сенім болған, сондай-ақ орыс деревнясы да бұдан құр алақан емес. Қазақ демонологиясында араб және парсы атаулары: жын, дию, пері және басқалармен бірге рухтардың әлі де бірнеше өздерінше атаулары бар; оларды ислам – қазақтардың бұрынғы шамандық дінінен ығыстырып үлгермеген, бұлар: албасты немесе марту, бишора, обыр, жезтырнақ, үббе деп аталады – дейді (130, 53). Мысалы: Көн аяқ-аяғына қайыстан, көн теріден аяқ киіп жүреді. Қаперсіз келе жатқан адамдарды бас салып мініп алады. Елсіз, иесіз жерде жүреді. Дию (диуана) да екі түрлі жағдайда кездеседі. Сондықтан да, біз тәңір мен ұмайға сәлде болса жуық келетін терминдерді бір бөлек, ал бұлардан тым алыстап кеткен белгілері бар терминдерді бір бөлек топтап зерттеуге тырыстық. Олар мағынасы жағынан өте тығыз бір-бірімен байланысты, былайша айтқанда мазмұны жағынан туындап, бірін-бірі толқытырады да, бір тұтас желі құрайтын мифологиялық лексикалар болып табылады. Тәңірлік (шамандық) лексика: тәңір, ұмай, ана, аба, абыз, абыш, бақсы; Тотемдік лексика: абжылан, оқ жылан, бөрі, шене, қазығұрт, ұлыма, итала қаз, інгек > сиыр, серке, алмажайындар; Ислам діни кереметтер таным лексикасы: Ғайып ирен қырық шілтен, Бабай Түкті Шашты Әзиз, Қызыр Ілияс, Алып, Шайхы, Қожа, Керемет, Құдірет, Құт, Кие, Ие; Демонология лексикасы: Албасты, Ібіліс, Қара Албасты, Қызылбас, Диуана, Жезтырнақ, Шайтан, Жалмауыз, Сөрел, Кесір. Мысалы, ұлттық салт-дәстүрлік белгісі басым, кейіннен діни мұсылмандық белгісін жамап алған алас, наурыз, тасаттық сияқты түрлерін календарлық мейрамдарға жатқызып қарастырдық. М-Ж. Көпеев шығармасында да көне мифологиялық образдар жиі ұшырасады. Біз барлық кездесетін мифологиялық терминдерге талдау жасамадық. Соның ішінде мифтік дәрежеге жеткен, адам қиялының жемісі болып табылатын, қоршаған орта әсерінен наным-сенімнің жоғарғы сатысына ие болған, мағынасы мен әрекеті жағынан ұқсас терминдерге ғана этнолингвистикалық талдау жасадық. Айталық, «Қожа» сөзінің этимологиясын ашу үш ұйықтасақ, түсімізге кірмеген еді. Бір ғалымдарымыздың «қожа» лексемасының шығу тегі зерттелмеді дегенін оқыдық. Қоя салуға болар еді, бірақ та «этимолог» ретінде құр қол қусырып отыруды жөн деп таппадық. Ғылымда бұлай кесіп айту этикаға жатпайды. «Кереку» сөзінің шығу тегін жазғанбыз. Сол сияқты «Баянауыл», «Қашыр» бірліктерінің шығу тегіне қатысты да айтармыз. Мысалы, қысқаша «Баянауыл» сөзінің шығуы Ұмай // май // бай (бәйбіше, бәйтерек) пен тығыз байланысты оның аржағы мифке барып тіреледі (Баскаков, Ахметьянов – қараңыз). Ал «Қашыр» лексемасының түбір тұлғасы «қаш» пен «қашар» (құрылыс, мекенжай) сөзінің құрамындағы «қаш» бұлар түбірлес сөздер болуы әбден мүмкін. Бұл да соңғы гипотеза емес. Ол үшін тиянақты бір ғылыми еңбектерге сүйену қажеттігі туындайды. «Этимология» деген баланың ойыны, бақсының жыны емес, белгілі бір ғалымдар бұл туралы не жазды, қандай зерттеу еңбектерінде келтірді, барлық деректерді жинап алып барып, түйіні айтылуы қажет деп ойлаймыз. Айталық, жаужұмыр, жаубүйрек, жауқазын бұлар түбірлес сөздер. Түбір тұлғасы «жау». Енді «жау» түбірін анықтаймыз. Жау – етістік, жау – зат есім. Жау (враг) дегендегі «жау» логикалық жағынан келмейді. «Жаубүйрек» адамның организімі өзіне жау бола алмайды. Басқасы да солай әжетке жаратуға болады. Ал енді «жау» (жаңбыр) жаубүйрекке қатысы шамалы, демек, жауқазын мен жаужұмырдың түбір тұлғасы «жау» (жаңбыр) байланыстыруға болар еді, бірақ, бұл – алдамшы түбір тұлғасы ғана. Оны мына зерттеулер дәлелдейді. О баста түріктер өзін танымай тұрып, қоршаған ортаны таныған. Ол: жаужұмыр мен жауқазын, материалдық қажетін өтеген. Логика бұны құптайды. «Жауқазын» мен «жаужұмырдың» түбірін қазып алып, тағам ретінде пайдалануы мүмкін не емге қолданған. Демек, «май» алған. (Тобылғыны отқа қыздырып, әкем тырнағының сөгіліп кеткен көбесіне жағып отырғанын талай көргем). Бірақ, түрік «май» деген атын білмеген, оның орнына «жақ» деген уәжін білген. Көзге көрінгені қимыл ғой. Атауы жылдар бойы тұрақталып, айтыла-айтыла «жаққа» айналған. Көне түркілер «жауды» «жақ» деген мәліметтер де жоқ емес. Осы «жақ» жылдар өте кейіннен «жау» ретінде түзілген де, алғашқы мағынасы «жақ» пен «май» ұмытылған. Сөзіміз дәлелді болу үшін былай айтып көрелік: «майбүйрек», «майжұмыр», «майқазын» логика жоққа шығармайды. Бұлтартпас дәлелге арсыз ғана таласады. Оған келіспесек те келісеміз, басқа шара жоқ. Бұл сөздердің алғашқы түбір тұлғасын қалпына келтірсек: жақ <> май > жау сияқты тілдің даму барысын, жолын көреміз. Мінекей, осылай көне сөздердің о бастағы түбір тұлғасын табуға болады екен. Сөз де тірі организм. Олар да бір-бірімен жай ғана тіркесе бермейді. Тіліміздегі күрделі сөздер: бала-шаға, жым-жырт, ұшаң-теңіз, заң-закон т.б. Бір сыңары өзінің табиғаты жағынан туысы болып отырады. Ал оның түбір тұлғасын анықтау ұзақ зерттеудің нәтижесінде ғана мүмкін болады. Шаға – кішкене (қызыл шақа не ағаштың бүрі), жырт (шырт: шырт ұйқыда жатыр), ұшан (кеме, ал кеме теңізде жүзеді), заң (қытай тілінде закон). Осындай әлі мәлім емес сөздер қаншама. Оларды анықтау тек қана кәсіби маманның қолынан ғана келеді. Белгілі бір сөз туралы жазылған зерттеу еңбектерді олай емес еді деп, бұра тартуға, бұрмалауға болмайды. Қайталап айтамыз, нақты ғылыми дерек, бұлтартпас пайымдау аса қажет. Жазып отырған адамның лингвистикалық білімі керек. Қараңыз: Қ. Жұбанов, О. Сүлейменовты, Ә. Қайдарды, Р. Сыздықты, Севортянды, Радловты, Будаговты, Ахметьяновты, Жанпейісовты, Мелиоранскийді, Кононовты т.б. Этимология өте күрделі ғылым. Лингвистикалық дайындығы жоқ ғалымға анау бүйдепті, мынау бүйдепті деген келіспейді. Нақты тілдік деректер, ғылыми дәйектемелер қажет. Ой жота жазған, ғылыми дерегі аз, бір қайнауы ішінде кеткен пікір әлі ғылыми тұжырым болып есептелмейді. жүктеу/скачать 1.02 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|