МӘШҺҮр-жүсіп шығармаларының этномәдени аспектісі 5 Том
жүктеу/скачать 1.59 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- «Кәбіш»
- «Кеймарыс»
- «Кенесарының қырғызға барған себебі»
- «Иауропа адамдарыныњ жынысы»
- «Иауропада болѓан хүкіметтер»
- «Иауропадаѓы атаќты корольдер»
- «Иауропадаѓы атаќты көлдер»
- «Иауропадаѓы атаќты өзендер»
- «Иауропадаѓы жерініњ түрі ћєм ауасы»
- «Иманжүсіп атынан шыѓарѓаны»
- Балых
- «Кер биенің толғауы»
- «Ибраһим Салил»
- Иса мырза
- «Зарафшан»
Исекем талап қылып мінбек болды, Өзгеден артылтуға үшбу жолды. Төрт түйе жабдығымен түгел алып, Қолма-қол жеті жүз сом берді пұлды. «Бір жерде болмадық» – деп, қылдық арман, Бас қосып бес-алтаумыз енді қалған. Жүз алпыстан – үш жүз жиырмаға- Исекең бір құл, бір күң сатып алған. – деген жолдарда Исаның құл, күңдерді құлдықтан азат еткендігі оның жомарттығымен қатар, білгірлігі, имандылығы аңғарыла түспек. Иса Шорманұлы Арафат тауына келгенде дерт тиіп, сегіз күннен кейін дүниеден өтеді. Өлең жолдарын байқай отырсақ, Иса Шорманұлы мен Мәшһүр-Жүсіп Көпеевтің қажылыққа бірге барғандығына мынадай өлең жолдары дәлел болмақ: Екеуін тыншыландырып, жайлап салып, Аманат қанша қалған пұлын алып. Бір-екі қалған-құтан баламенен Мінеки, өлмеген соң келдік салып. Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы Иса Шорманұлын жоғары бағалап, өзінің риза болғандығын осы өлеңінде нақтылай түскен. Жолмұрат Жүсіпұлы көшірмесі (1-папка, 377-380 б.) соңында: «Тамам жазылды, көрінгеннен қалғаны жоқ» – деп ескертілсе, шығарма маңдайшасында: «Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының 1902 – Иса Шорманұлының қажыға барған сапарын өлеңмен сөйлегені» – делінген. Соңғыға ұқсас түсініктеме Фазыл көшірмесі маңдайшасында да орын тепкен: «Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының 1902 жылы Иса Шорманұлына шығарғаны» [39, б.104, 443]. «Итбарақ» – хан. Мәшһүр-Жүсіп Көпеевтің «1 мәтін Қазақ түбі (бірінші нұсқа)» шығармасында кездескен хан. Итбарақ кезінде бір елді басқарған атақты хан болады. Мєшекењ: «Бұлардан әрі дүние айналған мұхиттың жағасында заңғар биік тауларда қоныс, тұрақ қылған жұрттар бар екен. Патшаларының аты «Итбарақ» екен» – дейді. Ол Уыз хан әскерімен соғысады. Уыз хан әскерімен соғысып, алғашында Итбарақ ханның күші басым түсіп, Уыз ханды жеңеді. Бұл жеңілісті Уыз хан өзіне ар-намыс көріп, Итбарақ ханды өлтіріп, елін шабады. Осы бір деректер де Мәшһүр-Жүсіп Көпеевтің тарих ғылымынан хабардар екенін дәлелдей түспек [34, б.9]. «Кәбіш» – өлең кейіпкері. «Күйеу Мағзұм мен Хұршым» атты өлеңде кездеседі. Мысалы: Мәшһүрден естіп қара мына сөзді, Түңіліп, естіген жан күдер үзді. Үйінде Кәбіш Жәмиі малай болып, Бала ұстап, үй сыпырып, жүрген қыз-ды. Кәбіш-Жәмиді малай қылып, бала бақтырып, үй сыпыртып жүрген адам [9, б.314]. «Кеймарыс» – Мәшһүр-Жүсіп Көпеевтің «2 мәтін Қазақ түбі (екінші нұсқа)» атты шығармада тек қана Ғажам патшаларының әуелгілері билік құрған тұстағы бір патша есебінде көрсетеді. Мысалы: «Ғажам патшаларының әуелі – Кеймарыспен замандас болды. Күнлерде бір күн аң аулап, киік етін жейді, аузына сүйкімді тиді. Сөйтсе ол жер тұзды жер екен. Тұз асты ләззатты қылатұғынын сезіп, асқа тұз салуды бұл Түтүк шығарды» – деп жазады. Яғни Кеймарыс көне заманда ел игерген ірі адамдардың бірі екені дәлелді болады. Бұл дерек Әбілғазы шежіресінің үзіндісінен жазып алған Мәшһүр-Жүсіптің бір мәліметі. Қолжазбаны араб жазуынан аударып, ғылыми түсінік берген тарих ғылымдарының кандидаты Естай Қуандықұлы Жүсіпов [34, б.30]. «Кенесарының қырғызға барған себебі» – Мәшһүр-Жүсіп Көпеевтің жазып кеткен тарихи дерегінің бірі. Бұл деректе автор Кенесары жөнінде көптеген мәлімет қалдырды. Атаулы мақалада Баянауылда дуанбасы құрылып, алғашқы дуанбасылар Шоң мен Шорманнан кейінгі Боштайдың билік құрған жылдарында (188-184) – Кенесарының Қараөткелдің аға сұлтаны Қоңырқұлжамен және оның жақтастары орыс-казактарға соғыс ашады. Бірақ бұл соғыста өзі жеңіліс табады. Бұл жолы Арғыннан шыққан Төлебай Кенесарыны жау ортасынан аман алып шығып, Жеке батыр атағына ие болады. Бұл деректегі Кенесарының негізгі мақсаты орыс-казактарға қарсы тұрып, жергілікті елді өзімен бірге оңтүстікке ертіп, қырғыздарға қарсы шығып, Алатауды түгелімен өзімен еріп келген Қуандық, Сүйіндік еліне алып беру еді. Кенесарымен еріп барған Қаржас, Орманшы руларынан барған жері Шу мен Қаратауды малдары жерсінбей, қайтадан Арқаға ауады. Кенесарының қырғыздарға барған себебі сол – орыс-казактарды жеңуге, елі үшін, артындағы қалың елді өзге елдің аяғына таптатпастан бас көтертем деп барған мақсаты еді. Бірақ қырғыздарға соғыс ашып, одан жеңіліс табатыны қынжылтты. Дегенмен, бұл Кенесарының елі үшін барған бұл ерлігі ұрпақтың қай-қайсысына болмасын өнеге екені белгілі. Бұл дерек Мәшһүр-Жүсіптің 1177-папкасындағы жазбасының 238-241 беттері бойынша ұсынылды. Қолжазбаны араб жазуынан аударып, ғылыми түсінік берген тарих ғылымдарының кандидаты Лаура Қуандыққызы Жүсіпова [31, б.169-172]. «Кешкенбай» – би. Мәшһүр-Жүсіп Көпеев бұл шығарманы «Басқа да бұрынғы шешендік үлгілері» тақырыбына бөлген. Мәтінде көтерілген негізгі мәселе Кешкенбай бидің өмірі жайлы. Шешендік өрнектің қысқаша мазмұны мынандай: «Тұлпар деген елден бір жұпыны, айдынды, атақты емес, елеусіз қораштау Кешкенбай деген би шығыпты. Шоң бимен замандас болған. Жалғыз баласы бар екен: «Баламды сері, сал қылып, ит жүгіртіп, құс салатұғын Айдабол бозбаласымен үйір-шүйір қыламын!» – деп, өз елін менсінбей, баласы үшін Айдаболға қоныстас болып жүргенде, бір жазғытұрым жалғыз баласы қорасан деген аурумен арпалысып жатып қалыпты делінген. Осыдан кейін Айдабол елі көшіп кетіп, Кешкенбай би жұртта жалғыз қалады. Бірақ, Тұлпар елі Кешкенбай биді жалғыз тастамай, бірге мұңдасып, артынан бір тоқал алып береді. Мұнан өсіп-өнген ұрпақ-жұрағат бар. Сонда Кешкенбай би: Өзінің басын зор тұтқан Ағайынды қор тұтқан, Жапанда қалар жалғыз бас, – деген осы!
«Иауропа адамдарыныњ жынысы» – Мәшһүр-Жүсіп Кµпеевтіњ ѓылыми маќалаларыныњ бірі. Б±л маќалада Мәшһүр-Жүсіп Иауропа яѓни Еуропаныњ тµрт ж‰з миллионѓа жуыќ адам барын айтады. Еуропа халыќтарын нєсілге бµліп, атаќты 4 руды яѓни елді атап µтеді. Мєселен; 4 атаќты мемлекет Латын (Елата), Герман, Слауиан (Славян), Т±ран. Осындаѓы Латын елінде Италия, Франция, Испания, Румыния жынысты адамдар т±рады. Б±лардыњ µзі ж‰з миллион халыќ. Германда екі елге бµлінеді: племян жєне Скандинавия. Б±л елдерде сексен миллионѓа жаќын халық бар. Славян елінде Орыс, Поляк, Чех, Славяк, Болгар, Серб жынысты барлыѓы тоќсан миллионѓа жаќын адам бар десе, Т±ран елінде Т±рандар, Т‰ріктер, Ресей татарлары, Мажарлар, Фин, Самуи барлыѓы отыз миллион адам т±ратынын атап кеткен. Б±л деректерді жинастырып, ретпен жазып отырѓан аќын Мәшһүр-Жүсіптіњ ѓылыммен ш±ѓылданѓанын єсіресе география саласын жаќсы білгендігініњ айѓаѓы. Автордыњ ќолжазбасы араб жазуынан аударып, ќ±растырып, ѓылыми талдау жасаѓан тікелей ±рпаѓы тарих ѓылымыныњ кандидаты Лаура Ќуандыќќызы Ж‰сіпова [31, б.225]. «Иауропада болѓан хүкіметтер» – Мәшһүр-Жүсіп Кµпеевтіњ жазѓан географиялыќ ѓылыми дерегініњ бірі. М±нда аќын, тарихшы М-Ж. Кµпеев Еуропадаѓы т‰рлі ‰лкендікте, т‰рлі дєрежеде 2 х‰кімет барын мєлімдеген. Оныњ тµртеуі патшалыќ, он бірі – король, екеуі – жымћуриат, екеуі – князь, бірі – духалыќ болып бµлінетіні туралы деректер бар. Патшалыќ: 1) Россия, астанасы – Петроград; 2) Германия, астанасы – Берлин; 3) Австралия, Мажарстан, астанасы – Вена; 4) Т‰ркия, астанасы – Стамбул. Б±л деректер Мєшћ‰р-Ж‰сіптіњ тарих, география, єлем єдебиеті мен мєдениеті, т.б. ѓылыми салаларына тікелей ќатысы бар екенін кµрсетеді. Осы тарихи мєліметтерді автордыњ арабша ќолжазбасынан аударып, ќ±растырѓан, ѓылыми т‰сініктеме берген тарих ѓылымдарыныњ кандидаты Лаура Ќуандыќќызы Ж‰сіпова [31, б.226]. «Иауропадаѓы атаќты корольдер» – Мәшһүр-Жүсіп Кµпеевтіњ теріп жазѓан тарихи географиялыќ ѓылыми деректерініњ бірі. М±нда автор Еуропа жерініњ корольдері болѓан жерлерді атап кµрсеткен: 1) Англия, астанасы – Лондон;
3) Шуетсия (Швеция), Н±руегия (Норвегия) астанасы – Стокголм (Стокгольм); 4) Испания, астанасы Мадрид;
Б±л деректер Мєшћ‰р-Ж‰сіп Кµпеевтіњ µз заманында осы мемлекеттер жоѓарыда кµрсетілген ќалыпта аталса, ќазіргі кезењде аздаѓан µзгерістерге ±шырады. Мєселен:
Тарихшы Мєшћ‰р-Ж‰сіп заманында Еуропада 11 корольдік ел болса, ќазіргі кезде Англия, Швеция, Норвегия, Испания елдерінде ѓана корольдік дєст‰р жалѓасып келеді. Б±л елдерде елді министрлер басќарады. Ал, король сол мемлекеттің бетке ±стары, символы ретінде ќалыптасты. Автордыњ тарихи, географиялыќ ѓылыми деректерін араб тілінен аударып, ѓылыми т‰сініктеме берген тарих ѓылымыныњ кандидаты Лаура Ќуандыќќызы Ж‰сіпова [31, б.225]. «Иауропадаѓы атаќты көлдер» – Мәшһүр-Жүсіп Кµпеевтіњ географиялыќ тарихи ѓылыми деректерініњ бірі. Иауропадаѓы яѓни Еуропадаѓы атаќты кµлдерге автор мыналарды жатќызѓан: Иауропаныњ сол жаѓында ¤неге (Онега), Ладоѓа (Ладога), Мінлер, Уезер, ‡йтер кµлдерін атап кµрсетсе, б±лардыњ соњѓы ‰шеуі Скандинавия жарты аралында, ортасында Жануа, К‰нстан, Тыныс кµлдерініњ бар екенін атап µтеді. Б±л Мәшһүр-Жүсіптіњ тарихпен, географиямен тікелей ќатысы яѓни ѓылыми жаѓынан мєлімет тере білгендігініњ кµрінісі. Автордыњ ќолжазбасы архивте саќталѓандыќтан тікелей ±рпаѓы тарих ѓылымыныњ кандидаты Лаура Ќуандыќќызы Ж‰сіпова араб ќадим жазуынан аударып жазып, ќ±растырып, ѓылыми т‰сініктеме берді [31, б.224]. «Иауропадаѓы атаќты өзендер» – географиялыќ тарихи деректердіњ бірі. Б±л деректе Мәшһүр-Жүсіп Кµпеев Иауропаныњ яѓни Еуропаныњ сол жаѓында Пішѓ±ра µзені сол жаќтаѓы М±з тењізге ќ±яды. Сол жаќ Диуна (Двина) µзені Аќ тењізге ќ±яды. К‰нбатыс Диюна Рига г‰ргізіне ќ±яды. Иауропаныњ ортасында ¦сылы (Висла), Одыр (Одер) µзендері Балтии тењізіне ќ±яды. Елба, Маузыр, Рейін µзендері Сол тењізіне ќ±яды. К‰нбатыс жаѓында Сыпана µзені Маныш тењізіне ќ±яды. Луара, Гарон µзендері Біскей тењізіне ќ±яды. Оњ жаѓында Тєж µзені Атлас тењізіне ќ±яды. ¦на µзені Аќ тењізге, Дµњ-ай (Дунай), Дініпір (Днепр) µзендері Ќара тењізге Дµњ (Дон) µзені Азау тењізіне Уолѓа (Волга), Орал µзендері Кеспе (Каспий) тењізіне аѓады. Б±л µзендердіњ ењ ‰лкені – Уолга, екіншісі Дµњ-ай деп жазады. Еуропаны ќамтыѓан б±л ірі µзендер Мәшһүр-Жүсіптіњ µз заманында осылай аталса, ќазіргі заманда да осы µзен аттары µзгермеген. Б±л автордыњ µз ќолжазбасынан араб жазуынан тікелей тарих ѓылымыныњ кандидаты Лаура Ќуандыќќызы Ж‰сіпова аударып, ѓылыми т‰сініктеме жазды [31, б.224]. «Иауропадаѓы жерініњ түрі ћєм ауасы» – географиялыќ ѓылыми дерек. Мәшһүр-Жүсіп Кµпеев б±л деректе Еуропа жерініњ оњ жаѓында таулы жерлер, к‰ншыѓысында Балтии тењізі бар. Сол тењіздіњ жиектері таусыз екенін айтады. Жєне сол жаѓыныњ ауасы салќын болѓандыќтан егін µспей, кісі аз мекен ететінін баяндаса, Орта жерініњ ауасы орташа, егін жаќсы µсіп, адамдар µмір с‰руге ќолайлы болѓандыќтан тыѓыз єрі кµп т±ратындыѓын мєлімдейді. Сондай-аќ, ауылдары мен шаћарлары тєртіпті десе, оњ жаѓыныњ ауасы ыстыќ, біраќ адамныњ тууы мен егінніњ шыѓуына зияны жоќ екенін атап µткен. Б±л деректен Мәшһүр-Жүсіптіњ ѓылымѓа деген икемділігін кµрсек, ел аралап, осындай кµптеген ќ±нды деректер тергенін ањѓарамыз. Автордыњ ќолжазбасынан тікелей араб ќадим жазуынан аударып, ѓылыми т‰сінік беріп, ќ±растырѓан тарих ѓылымыныњ кандидаты Лаура Ќуандыќќызы Ж‰сіпова еді [31, б.225]. «Иманжүсіп атынан шыѓарѓаны» – Мәшһүр-Жүсіп Кµпеевтіњ еркін ‰лгіде жазѓан µлењдерініњ бірі. ¤лењ 11 буынды, 4 тармаќты, 3 бунаќты, 33 шумаќты ќара µлењ ±йќасымен жазылѓан. Б±л µлењде Мәшһүр-Жүсіптіњ кµтерген идеясы туѓан жерге, ел-ж±ртќа, Отанѓа деген патриоттыќ сезімді ояту. Бір жаѓынан µлењ Иманж‰сіптіњ желмен жарыса, уаќыттан оза µткен жастыќ шаѓын, ел-ж±ртын, топыраѓы мен туѓан жерін саѓыну маќсатында жазылѓан. Б±л µлењде Иманж‰сіп жастыќ шаѓында к‰шті, ќуатты, жігерлі жігіт болѓандыќтан ел-ж±рттыњ алдында кµзге т‰сіп ж‰рген жастыњ бірі болѓанын айтады. Сол бір жігерлі жастыќты саѓына отырып, µзініњ туѓан жері, кіндік ќаны тамып, кірін жуѓан жеріне деген саѓынышын шер ќылып, µлењ жолдарымен жазады. К‰нім ќайда баяѓы тањдай атќан, Ќараµткелдіњ кµшесін тасырлатќан?! Бидайыќтай к‰ндерім кетіп ќалып, Жарќанаттай к‰німді кµрдіњ жатќан. десе, Б±ѓылы мен Таѓылы б‰ркіт салѓан, ¦йпалаќтап ќып-ќызыл т‰лкіні алѓан. Аќтау, Ортау, Сарысу, Кµктіњ кµлі, Бір-бір ±штыњ кµзімнен д‰ние жалѓан.
«Исабек ишан» – жоќтау µлењ. Мәшһүр-Жүсіп б±л жоќтауды 1871 жылы жазѓан. ¤лењ 11 буынды, 3 бунаќты, 4 тармаќты, 85 шумаќты ќара µлењ ±йќасымен жазылѓан. Автор µлењде Исабек ишанның кім екенін, ќандай адам болѓанын ашып айтып кетеді де, µлењніњ соњѓы шумаќтарында Исабек ишанѓа µлењді оќыѓан ±рпаќ д±ѓа етуін с±райды. Мєселен: Пір болып, кереметлі ж±рт бастаѓан, Заманында µзінен жан аспаѓан, «Мен, мен!» – деген ишандар «Таќсыр-ай» деп, Ешбір хылап тауып таласпаѓан. – деп Исабек ишанныњ автор ел арасындаѓы ќызметі мен адами дєрежесін кµрсетеді. Тіпті, µлењ жолдарында Исабектіњ арѓы атасы Назар ишан, атасы М±ратќожа єулие екенін де атап µткен. Исабек ишанды єр ќырынан сипаттап жазѓан Мәшһүр-Жүсіп ишанѓа келген µлім ‰шін ќабырѓасы ќайыса, жоќтай отырып, Рухына Ишекемніњ д±ѓа ќылсын, Есітіп б±л сµзімді білген адам... ... Бар ќ±дай Ишекеме раќмет етсін, Баќ аруаќ руына ќайта бітсін!... деп дана туѓан, дара туѓан Исабек баба аруаѓына д±ѓа етеді. Б±л жоќтау µлењ µмір шындыѓын, бір ѓана лирикалыќ ќаћарман сезімін бейнелеп, лириканыњ жанрлыќ м‰мкіндігін адами ќасиеттерініњ кµкжиегін арттырумен ќ±нды. «Исабек ишан» жоќтауында тек Исабек ќана емес, оныњ сол µлкедегі єріптестері: Ќоњырбай халфе, Ж‰сіп, Ќ±лболды, Файзолла, Ходайда, Бесм±хаммед ишандар, т.б. бірќатар ќ±нды мєліметтер орын алуы шыѓарманыњ тарихи деректік сипатын, мєнін кењейте т‰суде. Шыѓармада Исабек бейнесі м‰сінделумен ќатар, ќазаќ тарихы, т±рмысына ќатысты кµп ќ±нды материалдар жинаќталѓан. Б±л шыѓарма єулеттік м±раѓаттаѓы Жолм±рат, М±хаммедфазыл кµшірмелері бойынша єзірленіп, ењ алѓаш толыќ к‰йде, осы ќалпында Павлодар облыстыќ «Сарыарќа самалы» газетініњ 2000 жылы 26 желтоќсан № 139 санында басылды. Материалды єзірлеп, ѓылыми т‰сініктеме берген филология ѓылымдарыныњ кандидаты Ертай Ќуандыќ±лы Ж‰сіпов [9, б.229-238; 410-413]. «Иса» – өлең. 1921 жылы, 23 – декабрьде жазылған. 32 шумақты, 11 буынды, 4 тармақты, Мәшһүр-Жүсіп Көпеев бұл өлеңінде қазақ жеріне орыстардың келе бастағанын және де ояз, аға сұлтан, болыстардың халыққа қысымшылық көрсеткенін ашық жазады. Ақын халықтың тұрмыс-жағдайымен қатар діннің бұзылып кету қаупі бар екендігіне де тоқталады. Әуелде ноғайды өстіп алған екен, Кәпірдің аларында мінезін-ай! Қорқамыз: «Дінімізді бұза ма?!» – деп, Жылаймыз, жалғыз Алла, бір өзіңе-ай! Кәуірге Құдай салды күнімізді, Айталық жасырмай-ақ шынымызды. Құдай үшін дін қамын біз сұралық, «Айттың!» – деп, кесе қалмас тілімізді. – делінсе, келесі жолдарда да ақын ойының анық, әрі ащы шындықпен жазылғандығын байқаймыз. Қылды ғой мынау орыс бізді қатын, Шығарды қуландырып новый закон. Атадан-ұл, енеден қызды айырып, Қоспады бір-біріне махаббатын. Өлең жолдарынан бірнеше орыс сөздерін де кездестіруімізге болады. Ақын өлең аяғында жалғыз-жарымның Құдайдан тілегені еш пайда бермейді, халық, жұрт болып Құдайға жылайық, – дейді. Иса ақын туралы мәліметтер жоғарыда ескертілген қолжазба қорындағы Мәшһүр-Жүсіп жазбасында берілген: «Атығай-Қарауыл: Зілқара, Шопан, Әлібек, Мұса деген атақты кісілер өткен. Сол Әлібектің інісі Исаның айтқан өлеңі – жаңа заман шыққанда (Мәшһүр-Жүсіп, 1176-папка, 371 (441) б.)» [36, б.219, 382] «Кемпір» – ақын. Мәшһүр-Жүсіп Көпеевтің «Елеңке мен Кемпір деген қыз қағысқаны» атты шығармасында кездеседі. Қазақ ауыз әдебиеті үлгілеріне жатады. Мәшһүр-Жүсіп Көпеев Кемпір ақынмен Елеңкенің айтысқанын былай суреттейді: «...Тайкелтір ұрпағынан Елеңке деген қу мен, сол елде он үш жасында ақындықпен атағы шыққан Кемпір деген қызбен Елеңке өлең айтысқанда, қыз айтыпты: Қаракесек, Сүйіндік жазып жүрген, Белбуардан қара жер қазып жүрген. Үш қайнаса сорпасы қосылмайды, Қаңғырып біздің елде не ғып жүрген?» Онда Елеңке қу айтыпты: Асқар бел, айдыны зор шалқар көлмін, Үстінде елтірі ешкі жаға-жеңмін. Кешегі хан Абылай аса алмаған,
Құр сөйлеп өткен күнді не қылалық?! Қай дінде және кімнің баласы едің? Жөніңді айт, сұрасумен танысалық [62, б.240, 13, б.35-36, 28, б.94]. «Мәймун» – арабша: ميمون-«маймыл» мағынасын береді. Меймунъ – обязанный, одолженный, благодарный, одолжену, блогодарну, благодарность. Мәшһүр-Жүсіп Көпеев «Өлең және қара сөз ғибраты» атты шығармасында адамдардың іс-әрекетіне байланысты «мәймун» сөзін қолданған. Мысалы: «Біреу қасқырдай жан-жағындағысын талап, біреу иттей көрінгенге көзін сүзіп, босағадан босаға қалдырмай аңдып; біреу түлкідей құйрығын бұлаңдатып, біреу мәймундай көрінгенді еліктеп, біреу жыландай сыртынан жылтырап; ішінен зәрін төгіп, кейбіреуі қабыршағы жоқ балықтай қолға тұрмай жылпылдап, біреу қарғадай – ауыздан ішіп, арттан түсіп қалғанды әлдеқандай аңдып; біреу сауысқанша шықылықтап, өсек ғылымына мәһір болып, сау жылқының арқасын тесіп қанатып; біреу күйкентайдай тышқанға төніп, ертеңнен кешке шейін алған бір тышқаны жоқ, текке әуре болып; ...» – делінген [16, б.254, 29, б.92-93]. «Кер биенің толғауы» – өлең-дастан. «Көрұғлы» жырында кездескен үзінді болмақ. Кер биені ақын: Күні бітіп жеткен соң, Кер бие бір күн толғатты. Ішіндегі жануар Шығара алмай ғиратты.
Жау ішінде хайласы. Ибраһим Салилдің (Тилдің) Соққан мынау найзасы [12]. «Жиенәлі» – батыр. Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының жазбасы бойынша Жиенәлі батыр: «Алтай ішінде Бекайдар деген табынан шыққан. Жиенәлі батырдың қайны Уақ екен» – деген жолдар бар. Жиенәлінің екі мың жылқысы, бір күрең бесті аты болған. Жиенәлі батырға байланысты Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы «Жиенәлі батыр тұлпары (бірінші, екінші, үшінші нұсқа)» атты аңыз әңгіме, шежіре жазған [37, б.94]. «Иса» – мырза. Исаныњ ата-тегін т‰сіндіру ‰шін шежіреге кµњіл бµлсек, алдымен оныњ Орта ж‰зге жататын Арѓын ішінде С‰йіндік, оныњ ішінде Ќаржас руына жататынын айтќымыз келеді. Ќаржастан бастап Исаѓа дейінгі аталарды ќазаќ шежіресін жазуѓа кµп ‰лес ќосќан зерттеуші Жењіс Тілеукеніњ «Шежіре» (// Дауа, Павлодар, 1995. – 127-128 б.) кітабына с‰йеніп, алдымен єкесін, соњынан баласын беру тєртібімен тізсек, былай болып шыѓады: Ќаржас – Ќ±лыке – Телі – Анай – Мырзаѓ±л – Сєти – К‰шік – Шорман – Иса. Кезінде Баянауылѓа дуанбасы болѓан М±са Шорман±лы (1818 – 1884 ж. ж.) екенін, ол салдырѓан Баянауылдаѓы медреседе ењ алѓаш сабаќ алѓан Мєшћ‰р-Ж‰сіп болѓанын ескерсек, Иса – сол М±саныњ кенже інісі. Аќын Иса µмірініњ бір кезењін, ќажыѓа ќалай барѓанын бµліп кµрсете отырып, еліне ‰лгілі адам болѓанын жарќыратып аша білген. Мәшһүр-Жүсіп Көпеевтің «Иса Шорманұлы» атты өлеңінде кездеседі. Ақын Исаны Шорманның бел баласы екендігін екінші шумақта келтіреді де, сол кезде бірнеше адамның қажылыққа барғанын айтады. Соның ішінде Иса мырза да болған екен. Тыңдарлық болса құлақ, сөз анасы, Мәшһүрден тарайтұғын сөз сарасы. Шолпаны, ұйтқысы еді Сүйіндіктің Шорманның, Иса мырза, бел баласы. Баласы Шорман бидің Иса мырза, Жайылған Мәшһүр аты ойға-қырға. Жақсының өзі өлсе, аты өлмейді, Ісіне Исекеңнің болдым риза! Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы Иса Шорманұлын жоғары бағалап, өзінің риза болғандығын осы өлеңінде нақтылай түскен. Жолмұрат Жүсіпұлы көшірмесі (1-папка, 377-380 б.) соңында: «Тамам жазылды, көрінгеннен қалғаны жоқ» – деп ескертілсе, шығарма маңдайшасында: «Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының 1902 – Иса Шорманұлының қажыға барған сапарын өлеңмен сөйлегені» – делінген. Соңғыға ұқсас түсініктеме Фазыл көшірмесі маңдайшасына да орын тепкен: «Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының 1902 жылы Иса Шорманұлына шығарғаны» [71, б.6, 39, б.104, 443]. «Зарафшан» – дария атауы. Мәшһүр-Жүсіп: Осы айтылған жер-суды, отырған жұртты – бәрін өзіне қаратып, алты айда апа-сапа қылып, Зарафшан, Аму суының бойындағы жұртты жайластырып, Құндыз, Талқан, Балқ, Бадахшаннан арман асып, Ғұр (Ғур) уалаятының үстіне барды – деп жазды. Зарафшан тау аты да аталады [34, б.10, 220]. «Дұрман» – жер аты. Мәшһүр-Жүсіптің Сапар өлеңі: «Ышқышбап сапары» 1896 жылы жазылған. Ышқышбап – дегеніміз, Ыдырыс пайғамбар сонда жерленген. Мәшһүр-Жүсіп 37 жасында, 1895 жылы Ышқышбапқа бару үшін сапарға шыққан. Оның алдында 1907 жылы 49 жасында Ташкент жаққа тағы бір сапар барған. Медреседе оқып жүргенде Мәшһүр-Жүсіп заттарын жинап алып, Ышқышбап қайдасың деп сапарға шығады. Хазіреті Ыдырыс (Ышқыш // Шықыш) – деп те атайды, заманында үлкен әулие болған адам. Дүйсенбі күні ақын Қыбырай, Дұрман деген жерден аттанады. Мәшһүр-Жүсіп: Мен жүрдім тілеп жәрдем бір Құдайдан, Жарысқа қосылып ем құлын-тайдан. Айында рабиғұл, әуел дүйсенбі күн, Аттандық Қыбырай-Дұрман деген жайдан – дейді [9, б. 106]. жүктеу/скачать 1.59 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|