Методические указания Форма ф со пгу 18. 2/05

«Қазіргі қазақ тілі сөзжасамы» пәні бойынша 050205 «Филология: қазақ филологиясы» мамандығының студенттері үшін

Студенттерге арналған пән бағдарламасы «___»________2008 жылы бекіген

жұмыс бағдарламасы негізінде дайындалды.

Қазақ филологиясы кафедрасының «___»___2008ж. мәжілісінде ұсынылды.

Хаттама №__

Кафедра меңгерушісі_______________________Қ.П.Жүсіп

Филология, журналистика және өнер факультетінің «_____»_____2008 ж. әдістемелік кеңесінде мақұлданды. Хаттама №___

ӘК төрайымы____________________ М.В. Семенова

«Қазіргі қазақ тілінің сөзжасамы» қазақ тіліндегі сөзжасамдық процестерді, сөзжасамның негзгі ұғымдары мен теориясын, сөзжасамдық тәсілдерді, сөзжасам нәтижесінде жасалатын туынды сөздің мағынасын зерттейтін негізгі іргелі пән. «Қазіргі қазақ тілінің сөзжасамы» пәні – тіл және әдебиет мамандарын даярлау үшін оқытылатын лингвистикалық пәндердің негізгілерінің бірі.

Қазақ тілі сөзжасам жүйесінің негізгі заңдылықтар мен тәсілдерін, теориялық түсінігі мен ішкі семантикалық құрылымына талдау жасай отырып кешенді түрде оқыту.

- Сөзжасам жүйесі және мотивация (негіздеме);

- Сөзжасам жүйесінің негізгі заңдылықтарын анықтау;

- Сөзжасам жүйесіндегі негізгі тәсілдерді саралау;

- Туынды сөз табиғатын талдау;

- Сөз таптарының сөзжасамын айқындау;

-Синтетикалық сөзжасам;

- Фонетикалық сөзжасам;

- Семантикалық сөзжасам;

- Аналитикалық сөзжасамды оқыту.

- сөзжасамдық және морфологиялық аспектілердің астасып жататын тұстарын;

- тілдік (сөзжасамдық) элементтердің құрылымдық ерекшеліктерін;

-сөзжасам тәсілдерін, сөз жасаушы тілдік нұсқалар мен сөзжасамдық типтерді;

- сөздердің жасалу үлгілерін;

- сөзжасамның заңдылықтарын;

- сөзжасамның сөз таптарына қатыстылығын.
Студенттер істей білуі тиіс:

- Сөзжасамға қатысты жаттығуларды грамматикалық, морфологиялық еңбектерден орындай алуы;

- тіл байлығын, ой-өрісін дамытуға арналған жаттығуларды орындай алуы тиіс;

- сөзжасамдық талдау.

- Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы;

- Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы;

- Қазіргі қазақ тілінің синтаксисі

Қазіргі қазақ тілінің сөзжасамы» пәнінің зерттеу нысаны. Өзге пндермен байланысы. Түркологияда, қазақ тілі білімінде зерттелуі, зерттеу тәсілдері.

1. Сөзжасамның зерттелуі. Сөзжасам – дербес сала болып қалыптасуы.

2 Сөзжасамның тіл білімінің негізгі салаларының байланысы. Сөзжасамның морфологиямен байланысы. Сөзжасамның синтаксиспен байланысы. Сөзжасамның лексикологиямен байланысы. 3 Сөзжасамның дамуы, баюы, екшеліп бір қалыпқа түсуінің нәтижесінде өзіндік сөзжасамдық бірліктері бар, тәсілдері бар, орныққан, қалыптасқан заңдылықтары бар тілде сөзжасамдық жүйенің бары туралы. 4 Сөзжасамдық жүйесінің қызмет ететіні туралы ғалымдардың ой-пікірлері.

Сөзжасамның жүйесінің негізгі ұғымдары. Сөзжасамдық мағына, сөзжасамдық қалып, тәсіл, сөзжасамдық тип, сөзжасамдық тізбек, сөзжасамның негізділігі, сөзжасамның жүйелілік сипаты. Сөзжасамдық мағына мен оның семантикалық құрылымы. Сөзжасамдық ұя және оның семантикалық құрылымы. Сөзжамдық тізбек, оның мәні.

Сөзжасам мен атау теориясы. Ұғым мен ой, атау, таңба арасындағы байланыс. Сөзжасамның объективтілігі мен субъективтіліг туралы. Әлемдік тіл біліміндегі негізгі көзқарастарға шолу.

Бір негізгі сөзден тараған бір топ туынды сөздердің сөзжасамдық ұяға жататыны, бір сөзжасамдық ұядағы туынды сөз атауларының түбірлес сөздер деп танылатыны, олардың мағыналық байланысы, ол мағыналық байланыстың ұяның түп негіз сөзінен басталатыны. 3 Сөзжасамдық ұяның көлемінің түрлілігі. Сөзжасамдық ұяның құрамы күрделі құбылыс саналатыны. Сөзжасамдық тізбек. Сөзжасамдық саты. Сөзжасамдық тарам (парадигма). Сөзжасамдық жұп. Сөзжасамдық жұп та сөзжасамдық ұяның мүшесі бола тұра, оның тікелей сөзжасамдық тізбек құрамына кіретіні.

1. Мына туындылардан сөзжасамдық бір тізбек сөздерін теріп, ретімен жазыңыз, онда неше саты барын табыңыз.

Түсік, тартын, ұшыр, тартыншақ, ықта, тартыншақта, қашақ, тартыншақтат, қайтым, тартыншақтатқыз, кріс.

2. Мына туындылардан сөзжасамдық жұптарды теріп жазыңыз.

Көшкін, көшір, кіргіз, көшкіенде, кетір, көшіріс, кіргіздір, кетіргіз, келіс, келтір, жүздір, келтіргіз, жүздіргіз.

3 . Сөзжасамдық талдау жасаңыз. Қолда, аяқ, қон, түс, жүр, өс.

Сөзжасам және уәждеме. Сөзжасау процесінің негзгі ерекшелігі, жалпы мен жеке, алғашқы ұғым мен түсініктің негізінде жасалатын екіншілк мағына. Оның көрінісі мен мағынасы.Туынды сөздің анықтамасы, термин ретінде қолданылуы, туынды сөздің ерекше белгілері, семантикалық сипаттамасы. Туынды сөздің уәждемелік негізділігі мен номинативтік ерекшелігі.

- Бұл сөз бір құрамнан тұр: адам.

- Тұлғасына қарай – адам – негізгі түбір. Себебі, сөздің ары қарай бөлшектенбейтін мағына беретін негізгі бөлігі.

- Құрылысына қарай – дара. Себебі, бір ғана негізгі түбірден тұр.

- Бұл сөз екі құрамнан тұр: ұлт+ттық.

- Тұлғасына қарай:

а) Ұлт – негізгі түбір (Себебі, сөздің ары қарай бөлшектенбейтін мағына беретін негізгі бөлігі).

ә) Ұлттық –туынды түбір(Себебі, синетикалық немесе морфологиялық тәсілмен негізгі түбір зат есімге сөз тудырушы өнімді (-тық) жұранғының жалғануы арқылы жасалған туынды сөз.

- Құрылысына қарай –дара. Себебі, бір ған негізгі түбірен тұр.

- Бұл сөз үш құрамнан тұр: қайрат+ кер+ лік.

- Тұлғасына қарай:

а) Қайрат – негізгі түбі;

ә) Қайраткер – туынды түбі;

б) Қайраткерлік – туынды түбір (себебі, синтетикалық немесе морфологиялық тәсілмен сөз тудырушы жұрнақ арқылы негізгі түбірден туынды түбір; туынды түбірден туынды түбір жасалып тұр).

- Құрылысына қарай – дара. Себебі, бір ғана негізгі түбірден тұр.

-Бұл сөз: әлеумет және таны+у+шы болып төрт құрамнан тұр.

-Тұлғасына қарай: әлеуметтанушы – туынды түбір. Себебі: а) аналитикалық немесе синтаксистік тәсілмен екі түбірдің бірігуінен (әлеуметтаны);

- синтетикалық немесе морфологиялық тәсілмен сөз тудырушы –у; -шы жұрнақтарының жалғануы арқылы жасалған туынды сөз.

- Құрылысына қарай – күрделі, біріккен сөз.

- Бұл сөз жаз+дың күн+і болып төрт құрамнан тұр.

- Тұлғасына қарай –жаздыгүні – туынды түбір. Себебі, аналитикалық немесе синтаксистік тәсілмен екі түбірдің дыбыстық өзгерістерге ұшырап, кірігуінен жасалған туынды сөз.

- Құрылысына қарай – күрделі, кіріккен сөз. Себебі, ритм-ырғағы жағынан бірұдай, лексика-семантикалық жағынан біртұтас, лексика-грамматикалық жағынан бір бүтін тұлға болып, кірігіп, тұрақталған құрама сөз.

-Тұлғасына қарай –тау-тау - туынды түбір. Себебі, аналитикалық немесе синтаксистік тәсілмен екі түбірдің қосарлануынан жасалған - туынды сөз.

-Қайталама қос сөз. Себебі, бір түбірдің екі рет қайталануынан жасалған.

- Бұл сөз төрт құрамнан тұр: сөз+тап+тар+ы.

- Тұлғасына қарай-сөз таптры –туынды түбір. Себебі, аналитикалық немесе синтаксистік тәсілмен екі түбірдең тіркесінен жасалған туынды сөз.

4-тақырып. Сөзжасамның тәсілдері

Сөзжасам тәсілдері, олардың түрі, ерекшеліктері.

Фонетикалық сөзжасам. Оның негізгі сөзжасамдық қалыптары.

Синтетикалық сөзжасам. Зат есім сөздердің синтетикалық сөзжасамына толық талдау жасау. Олардың семантикалық қырын ашу. Синтетикалық сөзжасамды уәждемелік, номинациялық аспектіден талдау.

Сын есім, сан есімнің, есімдіктің синтетикалық сөзжасам. Олардың семантикалық қырын ашу. Синтетикалық сөзжасамды уәждемелік, номинациялық аспектіден талдау. Етістіктің синтетикалық сөзасамы. Түбір мен жұрнақтардың сөзжасамдық мағына жасаудағы ролі. Уәждемелік қалыптасу жүйесі. Үстеудің, еліктеу сөздердің синтетикалық сөзжасамы туралы.

Қарастырылатын сұрақтар: Зат есім сөзжасамының зерттелуі. Зат есімнің синтетикалық тәсіл арқылы жасалуы. Зат есімнің синтетикалық сөзжасамы екі морфеманың қатысы арқылы жүзеге асуы, олар: негіз сөз бен жұрнақ. Сын есімнің синтетикалық тәсіл арқылы жасалуы. Сын есім жасауға негіз болатын сөз таптары, сөз тұлғалары. Сын есімнің сөзжасамдық жұрнақтары. Есімдерден сын есім жасайтын өнімді жұрнақтар. Етістіктен сын есім жасайтын өнімді жұрнақтар, етістіктерден сын есім жасайтын өнімсіз жұрнақтар. Синтетикалық тәсілдің де сан есім жасауға қатысатыны, оның өзіндік ерекшелігі, бұл туралы түрлі көзқарастар. Синтетикалық тәсілдің есімдік жасауға қатысы. Үстеу сөзжасамға кедей сөз табы. Үстеудің жасалуының өзіндік ерекшелігі. Үстеудің сөзжасамдық түрлері: аналитикалық, синтетикалық тәсілдер, көнеру арқылы үстеуге көшудің белгілі орын алатындығы.

Тапсырма: Зат атауларының синтетикалық тәсіл арқылы жасалуы деген не? Көп мағыналы және бір мағыналы жұрнақтар? Синоним жұрнақтар деген не? Кіріккен атауларға А.Ысқақов қандай анықтама берген?

Жаттығу жұмысы: 191-жаттығу. Зат есімдерді теріп алып жасалу жолына, тұлғасына қарай кесте бойынша топтап жазыңыздар («Қазіргі қазақ тілі» жаттығулар жинағы. –А.,1997). 237-жаттығу («Қазіргі қазақ тілі» жаттығулар жинағы. –А.,1997). Есімдіктің жасалу жолын түсіндіріңіз. Талдау үлгісі: әлдеқандай-бірігу тәсілі арқылы жасалған, аналитикалық тәсіл. 312 –жаттығу («Қазіргі қазақ тілі» жаттығулар жинағы. –А.,1997). Негізгі, туынды үстеуді ажыратып, туынды үстеудің қалай жасалғанын талдаңыздар; үстеудің аналитикалық, не синтетикалық тәсіл арқылы жасалғанын ажыратыңыздар; көнеру арқылы жасалған үстеуді тауып, оның себебін түсіндіріңіздер. Талдау үлгісі: таңертеңнен қара кешке- тіркестіру арқылы жасалған үстеу, аналитикалық тәсіл, үш мүшелі тіркесті үстеулер.

7- тақырып. Семантикалық сөзжасам.

Семантикалық сөзжасам. Тіл біліміндегі транспозиция туралы ілімдерге шолу. Транспозиция түрлері. Конверсия құбылысы туралы.

Сөздің антонимдік, синонимдік, көпмағыналылығының даму сипаты. Көпмағыналылық пен омонимия құбылысының арақатынасы. Оның номинация теориясы негізінде түсіндірілуі.

8-тақырып. Аналитикалық сөзжасам

Синтаксистік сөзжасам тәсілі. Синтетикалық сөзжасамның қалыптары, ол туралы көзқарастарға шолу. Есім сөздердің синтаксистік сөзжасамы. Есім сөздер негізінде жасалған біріккен сөздер мен қос сөздер. Есім негізді күрделі сөздер. Олардың зерттелуі, орфограммасы туралы көзқарастар. Күрделі сөздердің атау теориясы арқылы зерделенуі. Етістік негізді сөздердің синтаксистік сөзжасамы. Күрделі етістіктер – сөзжасамдық аспектіде, зерттелуі, ғылыми пікірлерге шолу. Күрделі етістіктің сыңарларының мағынасы мен олардың сөзжасамдық мағыналары, сөзжасамдық тізбек жасау қасиетінің молдығы. Етіс тұлғалы туынды етістіктер. Олардың семантикалық сыры мен сипаты, ғылыми көзқарастар. Сөзжасамның үлгілерінің өнімділік, құнарлылылқ сипаттары, тіл дамуындағы маңызы.

1 Оралбаева Н. Қазақ тілінің сөзжасам жүйесі. –А., 2002

2 Салқынбай А.Б. Тарихи сөзжасам. Семантикалық аспект. А., Қазақ университеті, 1999

3. 
   Салқынбай А.Б. Қазақ тілі сөзжасамы. –А., Қазақ университеті, 2003
   
4. 
   Бейсембайқызы З. Сөзжасам пәнін модуль бойынша оқыту. –А., Рауан, 2000
   
5. 
   Қазіргі қазақ тілінң сөзжасам жүйесі. –А., 1989
   
6. 
   Қалиев Ғ. Қазақ говорларындағы диалектілік сөз тудыру. –А., Ғылым, 1985
   
7. 
   Қасым Б. Қазақ тіліндегі күрделі сөздер. Уәждеме және аталым. –А., Ғылым, 2001
   
8. 
   Ибатов Ә. Қазақ тілінің туынды сөздер сөздігі. –А., Ғылым, 1988
   
9. 
   Исаев С. Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты. –А., Рауан, 1998
   

3. 
   Байтұрсынов А.Тіл тағылымы. А., 1994
   
4. 
   Ганиев Ф.А. Образование сложных слов в татарском языке. –М., 1982
   
5. 
   Жұбанов Қ. Қазақ тлі жөніндегі зерттеулер. –А., Ғылым, 1999
   
6. 
   Дмитриев Н.К. Строй тюркских языков. –М., Наука, 1962
   
7. 
   Есімсейітов Б. Қазақ тіліндегі сөзжасамдық тізбек. АКД, -А., 2002
   
8. 
   Земская Е.А. Словообразования как деятельность. –М., 1992
   
9. 
   Кубрякова Е.С. Теория номинация и словообразования. / Языковая номинация. –М., 1977
   
10. 
    Құрманалиев К. Қазақ тіліндегі сөзжасамдық ұя проблемаларының ғылыми-теориялық негіздері. –А., 2002
    
11. 
    Қазақ тілі сөздігі. –А., Ғылым, 2000
    
12. 
    Қазақ тілі. –А., 2000
    
13. 
    Қазақ тілінің грамматикасы. 1-том. Морфология.-А., 1967
    
14. 
    Қасым Б. Күрделі зат есімдер сөздігі. –А., 1999
    
15. 
    Манкеева Ж.А. Реконструкция первичных корней глагольных основ казахского языка. –А., 1991
    
16. 
    Оразов М. Етістік. –А., Санат, 1994
    
17. 
    Сағындықұлы Б. Қазақ тілі лексикасы дамуының этимологиялық негіздері. –А., Санат, 1994
    
18. 
    Салқынбай А.Б., Абақан Е.М. Лингвистикалық түсіндірме сөздік. –А., Сөздік, 1998
    
19. 
    Тихонов А.Н. Словобазовательный словарь русского языка. –М., 1990
    
20. 
    Томанов М.Т. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы. –А., 1987
    
21. 
    Томанов М.Т. Тіл тарихы туралы зерттеулер. –А., 2002
    
22. 
    Тоққожаева О. Қазақ тіліндегі сөзжасамдық ұялар сөздігі. –А., 1996
    
23. 
    Улуханов И.С. Словообразовательная семантика в русском языке.-М., 1977
    
24. 
    Щербак А.М. Очерки по сравнительной морфологии тюрских языков. Глагол. –Л., 1981
    
25. 
    Щербак А.М. Очерки по сравнительной морфологии тюрских языков. Имя. –Л., 1977
    
26. 
    Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. –А., Ғылым, 1974
    

Ф СО ПГУ 7.18.2/05

«Қазіргі қазақ тілінің сөзжасамы» пәні бойынша 050205 «Филология: қазақ филологиясы» мамандығына өздік жұмыстарды орындауға арналған