Морфология (сарф) – сөздердің септелуі мен жіктелуін
Ажваф: اِسْوَادَّ يَسْوَادُّ масдары اِسْوِيدَادٌ қап-қара болу. اِسْوَادَّ يَسْوَادُّ مُسْوَادٌّ لَم يَسْوَادَّ لا يَسْوَادُّ اِسْوَادَّ لِيَسْوَادَّ لا تَسْوَادَّ مُسْوَادٌّ. Ажваф ـيـ
жүктеу/скачать 0.81 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Мисалو : تَوَرَّدَ يَتَوَرَّدُ масдары تَوَرُّدٌ суға жақындау, әр түрлі түр қабылдау, аз-аздап келу. Мисал ـيـ
- Ажваф و: تَصَوَّرَ يَتَصَوَرُ масдары تَصَوُّرٌ елестету. Ажваф ـيـ
- Мултавий: تَوَفَّى يَتَوَفَّى масдары تَوَفِّى жанын алу, өзінен соң қалдыру. Т О Ғ Ы З Ы Н Ш Ы Б А П
- Музаъаф: تَصَامَّ يَتَصَامُّ масдары تَصَامُمٌ кішкентай болу. Мисал و
- Ажваф ـيـ: تَزَايَدَ يَتَزَايَدُ масдары تَزَايُدٌ үлкею (көбею). Нақис
- Сахих: اسْتَنْسَخَ يَسْتَنْسِخُ масдары اسْتِنْسَاخٌ көшіру, көбейту. Музаъаф
- Нақис: اِعْرَوْرَى يَعْرَوْرِى масдары اِعْرِيرَاءٌ негізіндеاِعْرِوْرَايٌ атқа аяқпен ер салу. Бұл бапта сахих пен нақистан басқа жіктелу жоқ. О Н Е К І Н Ш І Б А П
- Р У Б А Ъ И Й М У Ж А Р Р О Д
- Музаъаф: صَرْصَرَ يُصَرْصِرُ масдары صَرْصَرَةٌ صِرْصَارٌ шырылдау, ызыңдау, ызыңдау (құс туралы), ащы айқайға салу; уілдеу (жел). Мисал және музаъаф
- Нақис: قَلْسَى يُقَلْسِى масдары قَلْسَاةٌ قِلْسَاءٌ негізінде قَلْسَيَةٌ قِلْسَايٌ қалпақ кию. Лафиф
- Нақис: تَقَلْسَى يَتَقَلْسَى масдары تَقَلْسِى қалпақ кию. Е К І Н Ш І Б А П
- Сахих: اِبْرَنْشَقَ يَبْرَنْشِقُ масдары اِبْرِنْشَاقٌ қуану, ағаштың бүршік атуы. Ү Ш І Н Ш І Б А П
- Махмузул-фаның 5 бабы бар
- Махмузул-ламның 4 бабы бар
Ажваф:اِسْوَادَّ يَسْوَادُّ масдары اِسْوِيدَادٌ қап-қара болу. اِسْوَادَّ يَسْوَادُّ مُسْوَادٌّ لَم يَسْوَادَّ لا يَسْوَادُّ اِسْوَادَّ لِيَسْوَادَّ لا تَسْوَادَّ مُسْوَادٌّ. Ажваф ـيـ:اِبْيَاضَّ يَبْيَاضُّ масдары اِبْيِيضَاضٌ аппақ болу. اِبْيَاضَّ يَبْيَاضُّ مُبْيَاضٌّ لَم يَبْيَاضَّ لا يَبْيَاضُّ اِبْيَاضَّ لِيَبْيَاضَّ لا تَبْياَضَّ مُبْيَاضٌّ. С Е Г І З І Н Ш І Б А ПСегізінші бапта қосымша ت және ع әріптері болады: تَفَعَّلَ يَتَفَعَّلُ. Масдары تَفَعُّلٌ. Бұл бап мыналар үшін жұмсалады: 1) فَعَّلَ бабына ергесу: عَلَّمْتُهُ فَتَعَلَّمَ мен оны оқыттым-да ол үйренді (оқып алды) 2) күшейтілген қимылды: تَشَجَّعَ табандылықпен батыр болды. 3) фаъилды түбір сөзге (етістік, масдар) айналдыру үшін: تَوَسَّدْتُ التُرَابَ мен жерді жастық еттім (وِسَادٌ – жастық – ауд.еск.). 4) түбір сөзден (етістіктен) кету үшін: تَهَجَّدَ زَيْدٌ Зәйд ұйқыдан кетті (هُجُود) (яғни, ұйықтаған жоқ – ауд.еск.). 5) түбір сөздің (етістіктің) аз-аздан, біртіндеп құрала бастауын: تَفَهَّمَ (الكَلاَمَ: فَهِمَهُ شَيْئًا بَعْدَ شَيْءٍ) (сөз мағынасын) аз-аздап түсінді (жақшада «Лисанул-Араб» кітабынан алынған толықтырулар берілді – ауд.еск.). 6) талап ету: تَكَبَّرَ ұлылық талап етті. Бұл бапта және төмендегі өткен шақ етістігінің алдында ت әрпі бар, ал музариъ етістігінде екі ت әрпі бар баптардың жіктелуінде екі ت әріптерінің бірін түсіруге болады. Құранда сондай-ақ былай келеді: فَانْتَلَهُ تَصَدَّى, نَارًا تَلَظَّى, تَنَزَّلُ الْمَلاَئِكَتُ негізінде تَتَصَدَّى, تَتَلَظَّى, تَتَنَزَّلُ Бір әріпті түсіріп, бір әріп қалғаннан кейін, бұл етістіктен амр хазирдың жасалуы да فَعَّلَ бабындаосы ت әрпінің түсірілуі арқылы жүзеге асады.
Сахих:تَفَصَّحَ يَتَفَصَّحُ масдары تَفَصُّحٌ тексеру. تَفَصَّحَ يَتَفَصَّحُ مُتَفَصِّحٌ مُتَفَصَّحٌ لَم يَتَفَصَّحْ لا يَتَفَصَّحُ تَفَصَّحْ لِيَتَفَصَّحْ لا تَتَفَصَّحْ مُتَفَصَّحٌ. Музаъаф:تَجَدَّدَ يَتَجَدَّدُ масдары تَجَدُّدٌ жаңару. تَجَدَّدَ يَتَجَدَّدَ مُتَجَدِّدٌ مُتَجَدَّدٌ لَم يَتَجَدِّدْ لا يَتَجَدِّدُ تَجَدِّدْ لِيَتَجَدِّدْ لا تَتَجَدِّدْ مُتَجَدَّدٌ. Мисалو :تَوَرَّدَ يَتَوَرَّدُ масдары تَوَرُّدٌ суға жақындау, әр түрлі түр қабылдау, аз-аздап келу. Мисал ـيـ:تَيَسَّرَ يَتَيَسَّرُ масдары تَيَسُّرٌ жеңілдеу, дайындалу. Ажваф و:تَصَوَّرَ يَتَصَوَرُ масдары تَصَوُّرٌ елестету. Ажваф ـيـ:تَحَيَّرَ يَتَحَيَّرُ масдары تَحَيُّرٌ таң қалу. Нақис:تَقَضَّى يَتَقَضَّى масдары تَقَضِّى аяқталу. Лафиф:تَرَوَّى يَتَرَوَّى масдары تَرَوِّى шөл қандыру (ішу арқылы). Мултавий:تَوَفَّى يَتَوَفَّى масдары تَوَفِّى жанын алу, өзінен соң қалдыру. Т О Ғ Ы З Ы Н Ш Ы Б А ПТоғызыншы бап – бірінші түбір әріптен кейін қосымша ت және алиф әріптері бар бап: تَفَاعَلَ يَتَفَاعَلُ. Масдары تَفَاعُلٌ. Бұл бапқа екі немесе бірнеше кісінің арасында жасалған қимылдарды көрсететін етістіктер жатады: تَضَارَبَا تَضَارَبُوا. Бұл бап мынадай жағдайларда қолданылады: 1) فَاعَلَ етістігіне ергесу. بَاعَدْتُهُ فَتَبَاعَدَ мен оны алыстаттым-да ол алыстады. 2) فَعَلَ мағынасында: تَوَانَيْتُ мен әлсіредім وَنَيْتُ мағынасында. 3) күшейтілген әрекет үшін تَجَاهَلَ мен табандылықпен надан болдым.
Мысалы, егер نَازَعَ زَيْدٌ عَمْرًا الْحَدِيثَ (Зәйд Амрмен сөз туралы таласты – ауд.еск.) және ضَارَبَ زَيْدٌ عَمْرًا сөйлемдерін تَفَاعُلٌ бабына аударсақ, онда олар төмендегідей болады: تَنَازَعَ زَيْدٌ وَ عَمْرٌو الْحَدِيثَ تَضَارَبَ زَيْدٌ وَ عَمْرٌو. Сахих:تَدَارَكَ يَتَدَارَكُ масдары تَدَارُكٌ табу, қол жеткізу. تَدَارَكَ يَتَدَارَكُ مُتَدَارِكٌ مُتَدَارَكٌ لَم يَتَدَارَكْ لا يَتَدَارَكُ تَدَارَكْ لِيَتَدَارَكْ لا تَتَدَارَكْ مُتَدَارَكٌ. تَدَارَكَ мажхулы - تُدُورِكَ болады. سَافِرَ сияқты. Егер اِفْتِعَالٌ бабында ассимиляцияға ұшырайтын мына тоғыз әріптіердің бірі (ت, د, ذ, ز, س, ص, ض, ط, ظ) تَفَعُّلٌ және تَفَاعُلٌ баптарында бірінші түбір әріптің орнына кесе, онда (ت) әрпін осы әріптерге айналдырып жіберуге, содан соң олардың бірін екіншісіне кіріктіруге болады. Сөзді харакатсыз (сүкунмен) бастауға болмайтындықтан, сөз басына біріктіруші һамза қосылады: تَطَهَّرَ تَزَيَّنَ تَذَكَّرَ. Олар اَطَّهَّرَ اَزَّيَّنَ اَذَّكَّرَ болады. تَدَارَكَ تَدَاخَرَ تَثَافَلَ сөздері اِدَّارَكَ اِثَّافَلَ اِدَّخَرَ болып кетеді. Музаъаф:تَصَامَّ يَتَصَامُّ масдары تَصَامُمٌ кішкентай болу. Мисал و:تَوَارَثَ يَتَوَارَثُ масдары تَوَارُثٌ мирасқа ие болу. Мисал ـيـ:تَيَاسَرَ يَتَيَاسَرُ масдары تَسَاسُرٌ солға жүру; басқалармен бірге құмар ойындарын ойнау. Ажваф و:تَجَاوَبَ يَتَجَاوَبُ масдары تَجَاوُبٌ бір-біріне жауап беру. Ажваф ـيـ:تَزَايَدَ يَتَزَايَدُ масдары تَزَايُدٌ үлкею (көбею). Нақис:تَصَابَى يَتَصَابَى масдары تَصَابِى ғашық болу. Лафиф: تَدَاوَى يَتَدَاوَى масдары تَدَاوِى емделу. Мултавий:تَوَارَى يَتَوَارَى масдары تَوَارِى жасырыну. تَدَاوِى تَوَارِى негізінде تَدَاوُيٌ تَوَارُيٌ болған. ـيـ әрпін сақтап қалу үшін оның алдына кәсра қойылған: تَدَاوِى تَوَارِى. О Н Ы Н Ш Ы Б А ПОныншы бап қосымша біріктіруші һамза, س және ت әріптерінің көмегімен жасалады: اِسْتَفْعَلَ يَسْتَفْعِلُ, масдары اِسْتِفْعَالٌ. Бұл бап мынадай жағдайларда жұмсалады: 1) түбір сөзді (етістікті) талап ету: اِسْتَخْرَجْتُ زَيْدًا мен Зәйдтың шығуын (خُرُوجٌ) талап еттім 2) қандай да бір сапаның бар екендігін көрсету: اِسْتَعْظَمْتُ زَيْدًا мен Зәйдты үлкен деп білдім. 3) фаъилдың түбір сөзге (етістікке) айналуы: اِسْتَحْجَرَ الطِّينُ топырақ тасқа айналды (حَخَرٌ). 4) فَعَلَ мағынасында: اسْتَقَرَّ قَرَّ мағынасында қолданылған. Қағида: егер бұл бапта бірінші түбір әріптің орнында ط әрпі тұрса, онда ت әрпін түсіруге болады. Құранда: فَمَسْطَاعُوا تَسْطِعْ عَلَيْهِ صَبْرًا кездеседі. Сахих:اسْتَنْسَخَ يَسْتَنْسِخُ масдары اسْتِنْسَاخٌ көшіру, көбейту. Музаъаф:اسْتَحَبَّ يَسْتَحِبُّ масдары اسْتِحْبَابٌ бір кісіні досым деп есептеу. Мисал و: اسْتَوْجَبَ يَسْتَوجِبُ масдары اسْتِيْجَابٌ қажетті болу. Мисал ـيـ: اسْتَيْسَرَ يَسْتَسْسِرُ масдары اسْتِيْسَارٌ жкеңіл, мүмкін болу. Ажваф و: اِسْتَجَابَ يَسْتَجِيْبُ масдары اِسْتِيْجَابَةٌ назар аудару (жалынышқа), жауап беру (зарға). Ажваф ـيـ: اِسْتَبَاعَ يَسْتَبِيعُ масдары اِسْتِبَاعَةٌ сатуды талап ету. Нақис:اِسْتَهْدَي يَسْتَهْدِي масдары اِسْتِهْدَاءٌ жол көрсетуді сұрау. Лафиф و: اِسْتَهْوَي يَسْتَهْوِي масдары اِسْتِهْوَاءٌ жолдан шығу; көңіл қалдыру, арбау, азғыру. Лафиф ـيـ: اِسْتَحْيَى يَسْتَحْيِى масдары اِسْتِحْيَاءٌ ұялу. Кейбір арабтар اِسْتَحْيَى يَسْتَحْيِى етістігінде бір ـيـ әрпін түсіреді: اِسْتَحَى يَسْتَحِى және барлық сөзжасамдарда бір ـيـ әрпін түсіреді. Құранда айтылады (Бақара-26): أِنَّ اَللَّهَ لا يَسْتَحْيىِ
Мултавий:اِسْتَوْفَى يَسْتَوْفِى масдары اِسْتِيْفَاءٌ барлық хұқтарды алу. О Н Б І Р І Н Ш І Б А П Он бірінші бап қосымша біріктіруші һамза, ع және و әріптерінің көмегімен жасалады: اِفْعَوْعَلَ يَفْعَوْعِلُ, масдарыاِفْعِيعَالٌ, ол негізінде اِفْعِوْعَالٌ болған. Бұл бап асыра көрсету үшін жұмсалады. Сахих:اِحْدَوْدَبَ يَحْدَوْدِبُ масдары اِحْدِيْدَابٌ қатты бүкір болу. اِحْدَوْدَبَ يَحْدَوْدِبُ مُحْدَوْدِبٌ مُحْدَوْدَبٌ لَم يَحْدَوْدِبْ لا يَحْدَوْدِبُ اِحْدَوْدِبْ لِيَحْدَوْدِبْ لا تَحْدَوْدِبْ مُحْدَوْدَبٌ. Нақис:اِعْرَوْرَى يَعْرَوْرِى масдары اِعْرِيرَاءٌ негізіндеاِعْرِوْرَايٌ атқа аяқпен ер салу. Бұл бапта сахих пен нақистан басқа жіктелу жоқ. О Н Е К І Н Ш І Б А ПОн екінші бап қосымша біріктіруші һамза және екі و әрпінің көмегімен жасалады: اِفْعَوَّلَ يَفْعَوِّلُ. Масдары اِفْعِوَّالٌ. Бұл бап та асыра көрсету үшін жұмсалады. Сахих:اِجْلَوَّزَ يَجْلَوِّزُ масдары اِجْلِوَّازٌ өте жылдам жүру. اِجْلَوَّزَ يَجْلَوِّزُ مُجْلَوِّزٌ مُجْلَوَّزٌ لَم يَجْلَوِّزْ لا يَجْلَوِّزُ اِجْلَوِّزْ لِيَجْلَوِّزْ لا تَجْلَوِّزْ مُجْلَوَّزُ. Бұл баптың барлық етістіктері сахих (дұрыс) болып табылады.
Сахих:دَحْرَجَ يُدَحْرِجُ масдары دَحْرَجَةٌ دِحْرَاجٌ дөңгелету, домалату. دَحْرَجَ يُدَحْرِجُ مُدَحْرِجٌ مُدَحْرَجٌ لَم يُدَحْرِجْ لا يُدَحْرْجُ دَحْرِجْ لِيُدَحْرِجْ لا تُدَحْرِجْ مُدَحْرَجٌ. Музаъаф:صَرْصَرَ يُصَرْصِرُ масдары صَرْصَرَةٌ صِرْصَارٌ шырылдау, ызыңдау, ызыңдау (құс туралы), ащы айқайға салу; уілдеу (жел). Мисал және музаъаф:وَسْوَسَ يُوَسْوِسُ масдары وَسْوَسَةٌ وِسْوَاسٌ жаман ойларға сеніп қалу, уайымдау. Ажваф و: جَوْرَبَ يُجَوْرِبُ масдары جَوْرَبَةٌ جِيرَابٌ негізінде جِوْرَابٌ аяққа шұлық кию (біреуге міндеттеу). Ажваф ـيـ: شَيْطَنَ يُشَيْطِنُ масдары شَيْطَنَةٌ شِيْطَانٌ өлу (құру, жамандық жасау). Нақис:قَلْسَى يُقَلْسِى масдары قَلْسَاةٌ قِلْسَاءٌ негізінде قَلْسَيَةٌ قِلْسَايٌ қалпақ кию. Лафиф:ضَوْضَى يَضَوْضِى масдары ضَوْضَاةٌ ضِيْضَاءٌ негізінде ضَوْضَوَةٌ ضَِوْضَاوٌ дыбыс шығару. Олардың эълалы: و әрпі ـيـ әрпіне, ал ـيـ әрпі алиф және һамзаға өзгертіледі. Р У Б А Ъ И Й М А З И Д Рубаъий мазидтің төрт бабы бар, олардың барлығы салт етістіктер болып табылады. Б І Р І Н Ш І Б А П Бірінші баптың қосымша ت әрпі болады: تَفَعْلَلَ يَتَفَعْلَلُ масдары تَفَعْلُلٌ. Бұл бап فَعْلَلَ етістігіне ұқсас жұмсалады: دَحْرَجْتُ فَتَدَحْرَجَ (мен оны дөңгелеттім және ол дөңгеледі). Сахих:تَدَحْرَجَ يَتَدَحْرَجُ масдары تَدَحْرُجٌ дөңгелеу. Музаъаф: تَصَلْصَلَ يَتَصَلْصَلُ масдары تَصَلْصَلٌ сыңғырлау (темір). Ажвафو : تَجَوْرَبَ يَتَجَوْرَبُ масдары تَجَوْرَبٌ шұлық кию. Ажваф ـيـ: تَشَيْطَنَ يَتَشَيْطَنُ масдары تَشَيْطُنٌ жайрау (өлу, жамандық жасау), қарсы келу. Нақис:تَقَلْسَى يَتَقَلْسَى масдары تَقَلْسِى қалпақ кию. Е К І Н Ш І Б А ПЕкінші бап қосымша һамза және ن әрпінің қосылуы арқылы жасалады: اِفْعَنْلَلَ يَفْعَنْلِلُ, масдары اِفْعِنْلاَلٌ. Бұл бап فَعْلَلَ бабындағы етістіктердің соңынан еру үшін жұмсалады: حَرْجَمْتُ الاِبِيلَ فَاحْرَنْجَمَتْ мен түйелерді жинадым және олар жиналды. Сахих:اِبْرَنْشَقَ يَبْرَنْشِقُ масдары اِبْرِنْشَاقٌ қуану, ағаштың бүршік атуы. Ү Ш І Н Ш І Б А ПБұл бапта түбірге қосымша һамза және бір ل әрпі қосылады: اِفْعَلَلَّ يَفْعَلِلُّ, масдары اِفْعِلْلاَلٌ. Сахих:اِقْشَعَرَّ يَقْشَعِرُّ масдары اِقْشِعْرَارٌ қорқыныштан дірілдеу, қорқыныштан төбе шашы тік тұру. Бұған дейін етістіктердің 22 бабы қарастырылды. Бұлар – негізгі баптар. Ұқсас баптар (мулхакат) Рубаъий мүжаррад және рубаъий мазид баптарымен ұқсас 13 бап бар. دَحْرَجَ бабына ұқсас баптар алтау:
تَدَحْرَجَ бабына ұқсас баптар бесеу:
اِبْرَنْشَقَ бабына ұқсас баптар бесеу:
ҚорытындыЕгер ف, ع, ل түбір әріптерінің бірінің орнында һамза келсе, онда бұл сөз махмуз деп аталады. Махмуз үш түрлі болады. Егер һамза ف орнында тұрса, онда сөз махмузул-фа деп аталады: أَخَذَ, алды. Егер - ع орнында болса, онда – махмузул-айн: سَأَلَ, сұрады. Егер - ل орнында болса, ол – махмузул-лам деп аталады: قَرَأَ, оқыды. Қағида: 1) Егер һамза сүкунды болса, оның алдында харакатты әріп келсе, һамза сол харакатқа ұқсас әріпке айналып кетеді: راس لُوم بير алғашқыда راَئْس لُؤْم بيِئْر болған, сондай-ақ: آمَنَ اُومُنْ اِيْمَانْ, алғашқыда اَءْمَنَ اُءْمُنْ اِئْمَانْ болған. 2) Егер һамза харакатты болса, оның алдында харакатты әріп келсе, онда һамза өзгермейді : سَأَلَ لُؤُم رُؤُف مُسْتَهْزِؤُنَ سُئِلَ سُئِمَ مُسْتَهْزئين. Алайда, егер һамза фатхалы болса, ал оның алдында кәсралы немесе заммалы әріп келсе, онда һамза сол харакатқа ұқсас әріпке айналып кетеді: مِيرَجُونَ негізінде مِئَرَجُؤُنَ болған. 3) Егер һамза харакатты болып, оның алдындағы әріп сүкунды болса, һамзаның харакаты түсіріледі, содан соң екі сүкун қатар келіп қалмауы үшін һамза да түсіріледі, ал оның түсірілген харакаты алдыңғы әріпке өткізіледі: يَرَى, مَسَلَةَ, مَلَكَ, негізінде يَرْأَيُ, مَسْأَلَةَ, مَلْئَكَ болған. يَرَى негізінде يَرْأَيُ. ـيـ әрпінің харакаты бар, оның алдында фатха келген, ـيـ әрпі ا әрпіне ауыстырылады: يَرْأَى. Һамза харакатты, оның алдындасүкун келген, һамзаның харакаты түсіріледі. Екі сүкун қатар келгендіктен, һамза түсіріледі. Һамзаның түсірілген харакаты алдыңғы ر әрпіне өткізілді – يَرَى: يَرَى يَرَيَانِ يَرَوْنَ تَرَى تَرَيَانِ يَرَيْنَ تَرَى تَرَيَانِ تَرَوْنَ تَرَيْنَ تَرَيَانِ تَرَيْنَ أَرَى نَرَى. Мазий يَرَى - رَأَى негізінде: رَأَيَ. Эълалы мен жіктелуі رَمَى етістігінің эълалы мен жіктелуіне ұқсас келеді. رَأَى يَرَى амр хазиры – رَ: رَ رَيَا رَوْا رَيْ رَيَا رَيْنَ Егер мухатаб жіктелуінде үзіліс (вакф) келсе, онда қосымшаға ه қосылады: رَهْ. Махмузул-фаның 5 бабы бар:
Махмузул-айнның 3 бабы бар:
Махмузул-ламның 4 бабы бар:
الحمد لله رب العالمينالصلاة والسلام على رسوله محمد وعلى آله وأصحابه أجين! жүктеу/скачать 0.81 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|