§ 61. Билгеләү алмашлыклары

Билгеләү алмашлыкларының күпчелеге сыйфат сүз төр­кеме белән мөнәсәбәттәш, һәм алар ќөмләдә предмет билгесенә күрсәтәләр:

Контекстта исемләшкәндә, билгеләү алмашлыклары, исем­нәр кебек, килеш, тартым, сан белән төрләнәләр:

Китерелгән ќөмләләрдәге һәммәбезнең, барыбыз, барчасы, барсы – исемләшеп килгән билгеләү алмашлыклары.

Кулланылыш үзенчәлекләре буенча, бигрәк тә семантик яктан, билгеләү алмашлыклары арасында аерымлыклар да бар:

Үз алмашлыгы - борынгыдан килгән тамыр алмашлык. Ул:

а) предметларның билгесен күрсәтеп аергыч ролендә килә (үз кеше, үз илем һ.б.). Яуса да карлар, табигать эшли инде үз эшен... (Г.Тукай). Башсыз малай түгел, үз ќаен белә булыр (Г.Ибраһимов). Үз төсен үзгәртми саклаучы арада берсе бар, Көз көне һәм кыш буе саргаймый торган чыршы бар (Г.Тукай);

ә) ләкин бу алмашлык телдә күбрәк тартым белән төр­лән­гән хәлдә затларга күрсәтү өчен кулланыла: үзем, үзең, үзе, үзебез, үзегез, үзләре. Мондый очракта ул зат алмашлыклары белән янәшә дә, шулай ук аерым, ягъни мөстәкыйль рә­вештә дә килә ала: мин үзем, син үзең, ул үзе, без үзебез, сез үзегез, алар үзләре һ.б. һәм сөйләмдә күбрәк сөйләүче яки эш башкаручы затны а е р ы п к ү р с ә т ү¹, басым ясау мәгънә төсмерен белдерә:

Мин үзем Мостафа атлы булам, авылда «Мостай» дип кенә йөриләр ие, хәзер дә шулай дип кенә йөрергә була. (Ф.Хөс­ни). Сез үзегез дә рухи Геркулеслар, Сез үзегез дә рухи титаннар! (Х.Туфан).

Мөстәкыйль рәвештә үзләре генә килгәндә дә бу алмашлыклар күбрәк затларга күрсәтәләр, килешләр белән төрләнәләр: үзем, үземне, үземә, үзләренә һ.б.

а) барлык, барча, һәммә, бөтен алмашлыклары предметларның ќыелмасына бербөтен итеп күрсәтәләр: барча кош-корт, барлык кешеләр, бөтен авыллар һ.б.

ә) һәр, һәрбер, һәркем, һәрнәрсә кебек алмашлыклар предметларга, затларга яки аларның төркемнәренә аерып, аерым-аерым күрсәтәләр: һәр кеше, һәрбер авыл, һәркем белә һ.б.

Авыл халкы барысы да эштә (Р.Сибат). Олыгайгач ул китапларның каталогын төзедем: барлыгы 258 китап сакланган иде (М.Мәһдиев). Бөтен капкалардан йөгерешеп, хатын-кызлар, бала-чагалар чыкты (Ә.Еники). Саргаядыр көз көнендә һәр агач яфраклары... (Г.Тукай). Туган якта һәр тал ќырлый... (С.Хәким). Укып барган һәрбер юлым, һәр­бер сүзем Була минем юл күрсәткүче йолдызым (Г.Тукай).

Д.Г.Тумашева билгеләү алмашлыкларының кулланылыш буенча тагын бер үзенчәлеген билгели. Мәсәлән, ќыйма мәгъ­нә белдерә торган барлык, һәммә кебек кайбер алмашлыклар күплек сандагы исемнәрне ачыклыйлар (барлык кешеләр, һәммә авыллар), ә бөтен, бар кебекләре берлек сандагы исем­нәрне ачыклап киләләр: бөтен халык, бар көчем, бар ќы­рым һ.б. [Тумашева, 1964: 112–113 ]. Мисаллар:

Билгеләү алмашлыгы мәгънәсендә бар модаль сүзе дә кулланыла: Бар ќир карланган, Сулар бозланган... (Г.Тукай). Ашарга утырса, ни гаќәп – бар тәмле моның алдында иде (М.Мәһдиев).

§ 62. Билгесезлек алмашлыклары. Телебездәге билгесезлек алмашлыклары барысы да төрле юллар белән ясалган алмашлыклар, һәм алмашлыкларның бу төре тел үсеше процессында шулай ук соңрак барлыкка кил­гән дип уйларга нигез бар. Алар ике төрле юл белән ясала:

а) сорау алмашлыкларына билгесезлекне белдерә торган -дыр/-дер кисәкчәсе ялгана: кемдер, нәрсәдер, нидер, ниндидер, каядыр, кайчандыр һ.б.;

ә) сорау алмашлыклары алдыннан әллә кисәкчәсе ки­лә: әллә кем, әллә нәрсә, әллә кая, әллә ни, әллә кайчан һ.б.

Билгесезлек алмашлыкларының бер төркеме исем белән мөнәсәбәттәш, ягъни алар затка яки төрле предметларга күр­сәтәләр һәм исем кебек төрләнәләр: әллә кем, әллә кемнәр, әллә кемгә, әллә кемең, кемеңдер, кемгәдер, нәрсәдер һ.б. -дыр/-дер кисәкчәсе гадәттә килеш, тартым, сан кушымчаларыннан соң ялгана:

Билгесезлек алмашлыгы мәгънәсендә санның төрле төр­кемчәләре – бер, бер-бер, берәү сүзләре кулланыла:

Барлыкка килү, формалашулары ягыннан юклык алмашлыклары шулай ук тел үсешенең соңгырак чорына карый. Лексик составы буенча алар барысы да ясалма, сорау алмашлыклары нигезендә барлыкка килгәннәр. Бу алмашлыкларның ике структур тибы бар. Алар сорау алмашлыкларына бер саны яки һич кисәкчәсе ялганып ясалалар:

а) беркем, берни, бернәрсә, бернинди, беркая һ.б.;

б) һичкем, һичнәрсә, һичкайчан, һичкая һ.б.

Сөйләмдә бер, һич сүзләре үзләре генә дә юклык алмашлыгы мәгънәсендә кулланылырга мөмкин. Мәсәлән:

Бер ќирдә юк андый ак каеннар,

Бер ќирдә юк андый урманнар... (Һ.Такташ).

Бер сүз дә әйтмәде (сөйл.т.). Барча байлыкны ќыячаклар, имеш, Һич һөнәрсез бай булачаклар, имеш (Г.Тукай). Кычкырасым килә ќиргә минем: Һич туймадым синдә яшәп, дип... (С.Хәким).

Һичкем, берни, бернәрсә кебек исем белән мөнәсәбәт­тәш, һәм һичнинди, бернинди кебек сыйфатны алыштырган алмашлыклар исемләшү аша, исемнәр кебек, килеш формаларын алалар, тартым белән төрләнәләр. Мәсәлән:

Моңа беркем дә гаќәпләнми Дошманнан нәрсә көтәргә мөмкин соң? (Н.Дәүли). Күрдем хәзер: эшкә һичнәрсә тиң түгел (И.Гази). Һичнигә карамый, яңа хуќалар үзләренчә ќан-фәрман тырышкан булалар (А.Алиш). Көннәремнең һичберен дә чөнки Ак ди алмадым (Г.Тукай).

Беркайчан, һичкая, һичничек һ.б. кебек рәвеш белән мө­нәсәбәттәш алмашлыклар гадәттә төрләнми, ќөмләдә күб­рәк фигыльне ачыклап, хәл вазифасын башкаралар. Мәсәлән:

Әмма ләкин бер генә теләген ул һичничек тә ќиңә алмады... (Ә.Еники). Һәр солдат белә: бәлки шушы ќиңү хакына ул кайдадыр ятып калыр, мондый матур таңнарны һичкайчан күрергә туры килмәс (Ш.Рәкыйпов). Беркайчан әйтмә син авыр сүз, Йөрәк бит болай да яралы... (ќыр).

Сөйләм телендә һәм сирәгрәк әдәби телдә дә юклык алмашлыгы кем дә сүзе белән, ягъни сорау алмашлыгы һәм көчәйткеч дә кисәкчәсе белән белдерелергә мөмкин:

а) з а т алмашлыкларыннан ясалган алмашлыклар: минеке, синеке, аныкы, безнеке, сезнеке, аларныкы;

ә) исемләшкән к ү р с ә т ү алмашлыкларыннан ясалганнары: моныкы, шуныкы, тегенеке һ.б;

б) б и л г е л ә ү алмашлыкларының субстантив формасыннан ясалган алмашлыклар: үземнеке, үзенеке, барысыныкы, һәммәбезнеке һ.б.;

в) б и л г е с е з л е к алмашлыкларыннан ясалган алмашлыклар: кемнекедер, әллә кемнеке, нәрсәнекедер һ.б.

г) юклык алмашлыкларыннан ясалганнары: һичкемнеке, беркемнеке һ.б.

Башкорт теленең академик грамматикасында мондый сүзләр шулай ук тартым алмашлыкларына кертеп карала¹. Әмма алмашлыкларның бу төркемчәсе «Татар грамматикасы»ның II томына кертелмәгән, һәм бу татар тел белемендә исемнәргә һәм алмашлыкларга ялганып килә торган -ныкы/-неке кушымчаларының статусы турында фәндә төрле карашлар булуга бәйле, булса кирәк.

Без алдагы бүлекләрдә билгеләп үткәнчә, бу кушымча ту­рында галимнәрнең фикере төрле. Гамәлдәге грамматик хезмәтләрдә, шулай ук мәктәп грамматикаларында да -ныкы/-неке кушымчасы с ү з я с а г ы ч дип бирелә, ягъни ул тартым сыйфатлары (әнинеке, апаныкы һ.б.) һәм тартым алмашлыклары ясый (минеке, синеке һ.б.). В.Н.Хангилдин бу кушымчаның тартымга якын булуын билгели һәм аларны «алмашлыкның тартым белән төрләнешенең икенче варианты» дип саный [Хангильдин, 1959: 140 ]. Ә соңгы вакыттагы фәнни тикшеренүләрдә исә, аны килеш кушымчасы, иялек килешенең икенче формасы дип аңлату бар¹. 

Традицион грамматика күзлегеннән бу мәсьәлә, чыннан да, шактый катлаулы. Мәгънәсе һәм структур үзен­чәлеге ягыннан, мәсәлән, исемгә һәм алмашлыкка ялганып килгән -ныкы/-неке кушымчасы тартым кушымчасы булудан бигрәк, килешкә якынрак тора. Чөнки тартым кушымчасы гадәттә предметның үзенә ялгана, ягъни бер сүз эчендә предмет үзе дә, аның кайсы затныкы булуы да белдерелә: китабым, китабың һ.б. -ныкы/-неке кушымчасы исә предметка түгел, аның х у ќ а с ы н, и я с е н белдергән сүзгә ялгана: китап минеке, китап аныкы һ.б. Чагыштырыгыз: аның китабы, минем китабым.

Әмма аның килештән аермасы шунда, бу кушымчаны алган сүзләр алга таба да килеш, тартым, сан белән төрләнә алалар: минеке, минекенең, минекеләрне һ.б. Ә килеш кушымчалары, ялгану тәртибе буенча, сүзгә иң соңыннан ялгана, чөнки аларның ќөмләдә төп вазифасы – сүзләрне бәй­ләү. Шул рәвешле бу яклап та, ягъни ялгану тәртибе буенча да әлеге кушымчалар сүз ясагычларга якын торалар.

Безнең фикеребезчә, алда китерелгән, һәм алмашлыкларның төрле төркемчәләренә -ныкы/-неке кушымчасы ялганып ясалган алмашлыкларны (минеке, безнеке, шуныкы, һәммәсенеке һ.б.) алмашлыкларның аерым төркемчәсе дип санарга мөмкин. Әмма шуны да исәпкә алырга ки­рәк, аларны ничек атау мәсьәләсе беркадәр уйлануны сорый. «Тартым алмашлыклары» атамасындагы тартым сүзе белән тартым категориясендәге шул ук сүз арасында, югарыда әйтелгән сәбәпләр аркасында, тулы аналогия үткәреп булмый. Тартым алмашлыклары, чыннан да, предметны аның хуќасы булган затларга нисбәтлиләр: китап минеке, дәфтәр аныкы, болар һәммәбезнеке һ.б., ләкин бу исемнәрдәгечә тартым түгел. Шуны исәп­кә алып, безнеңчә, алмашлыкларның бу төркемчәсен н и с ­ б ә т л ә ү а л м а ш л ы к л а р ы дип атау дөресрәк булыр иде.

Нисбәтләү (тартым) алмашлыкларының телдә кулланылышына игътибар итик. Әдәби әсәрләрдә, шулай ук фольклор телендә дә мондый формалар ќитәрлек мөстәкыйль, аерым лексемаларга охшаш халәттә кулланылалар:

Ясалышына карап, алмашлыклар т а м ы р, я с а л м а, к у ш м а, п а р л ы һәм т е з м ә алмашлыкларга бүле­нәләр.

Т а м ы р а л м а ш л ы к л а р: мин, син, ул, шул, кем, ни, ник, кай, үз – бер иќекле; тамырлашкан алмашлыклар: нәрсә, шушы, теге ике иќекле була. Мәсәлән:

Тукта, кая барасың? Ник кузгалдың? – дип паровозга таба станция начальнигы йөгереп килә иде инде (Г.Кутуй).

Я с а л м а а л м а ш л ы к л а р н ы ң күпчелеге күрсәтү алмашлыклары нигезендә -дый/-ди, -дыр/-дер, -лай/-ләй кушымчалары белән ясала: андый, мондый, тегенди, нинди, ниндидер, болай, тегеләй, алай һ.б.

К у ш м а а л м а ш л ы к л а р ясалышында сорау алмашлыклары һәм бер, һәр, һич сүзләре катнаша. Бу алмашлыкларның күпчелеге кушылып языла: беркем, беркайда, кайбер, һәр­кем, һәртөрле, һичкайчан, һәркайсы һ.б.

Т е з м ә а л м а ш л ы к л а р н ы ң күпчелеге шулай ук сорау алмашлыклары катнашында ясала: әллә кем, әллә нәрсә, әллә кайчан, әллә кайда, теләсә кайсы, теләсә нинди, кем дә булса һ.б.

П а р л ы а л м а ш л ы к л а р. Аерым очракларда алмашлыклар кабатланып, парлы алмашлыклар буларак та кулланылырга мөмкин. Мәсәлән, билгесезлек яки юклык алмашлыгы мәгъ­нәсендә ул-бу, аны-моны, алай-болай, анда-монда кебек парлы алмашлыклар килә:

Бу очракта ул-бу, аны-моны, алай-болай сүзләре билгесезлек алмашлыгы мәгънәләрен белдерәләр. Кайбер парлы алмашлыклар мәгънә ягыннан аерымланып рәвешкә күчәргә мөмкин: аннан-моннан (эшләү), үзеннән-үзе (аңлашылу), анда-санда (искә алу) һ.б.

Алда без морфологик аерымлану юлы белән (конверсия) алмашлыкларга күчкән бер, берәү, бер-бер, берәр (билгесезлек алмашлыклары), бар модаль сүзеннән күчкән бары, барысы, барча, барчасы сүзләрен (билгеләү алмашлыклары), һәм шул ук мәгънәдәге бөтен сүзен билгеләгән идек.

Алмашлыклар исә үз чиратында шулай ук башка сүз төр­кемнәре ролендә, гадәти булмаган позициядә кулланылырга мөмкин. Мәсәлән, ул  шул, шуның, шундый, шулай, андый һ.б. күрсәтү алмашлыклары үзләре генә яки сорау алмашлыклары яки бәйлекләр белән берлектә иярченле кушма ќөмләләрдә бәйләүче чара вазифасында еш кулланылалар.

Ни чәчсәң, шуны урырсың (мәкаль). Кем иген игә – шул ќырлап яши, кем сату итә – ул чирләп яши (мәкаль). Бә­хет­ле шул баладыр, кайсы дәресенә күңел бирсә... (Г.Тукай). Ул бик карт иде. Бөтенләй ялгыз иде, шуның өчен кызганып яшь түгүчесе дә булмады (Г.Ибраһимов).

«Татар грамматикасы»ның II томында мондый алмашлыклар «теркәгеч алмашлыклары», әнә, менә кебек алмашлыклар «кисәкчә алмашлыклары» дип бирелә (310 б.). Әмма бу, безнең карашка, фәнни яктан бик үк отышлы түгел, без мондый очракларны, ягъни алмашлыкларның теркәгеч ролендә килүен, аларның контекстта функциональ кулланылышы дип билгеләү ягында. Ә әнә, менә кебек сүз­ләр чынында күрсәтү алмашлыклары, һәм күбрәк рәвеш белән мөнәсәбәттәш.

БЕЛЕМЕГЕЗНЕ ТИКШЕРЕГЕЗ:

1. Алмашлык сүз төркеменә билгеләмә бирегез. Лексик-семантик мәгънәләре буенча алмашлыклар башка мөстәкыйль сүз төр­кемнәреннән кайсы яклары белән аерыла?

2. Алмашлыкларның төрләнү-төрләнмәүләре нәрсәгә бәйле?

3. Сүз төркемнәрен алыштыру буенча алмашлыклар нинди төркемчәләргә бүленәләр?

4. Исем, сыйфат, сан, рәвеш алмашлыкларының һәркайсын аерым-аерым характерлагыз. Аларга нинди алмашлыклар керә? Төрләнү-төрләнмәүләрен күрсәтегез.

5. Алмашлыклар мәгънә буенча нинди төркемчәләргә бү­ле­нәләр?

6. Зат алмашлыкларына тулы характеристика бирегез (лексик составы, төрләнеш үзенчәлекләре һ.б.)

7. Күрсәтү алмашлыкларын, аларның лексик составын билге­ләгез. Күрсәтү алмашлыклары нинди очракта исемнәр кебек төрләнәләр? Төрләнеш үзенчәлекләрен күрсәтегез.

8. Билгеләү алмашлыкларына нинди алмашлыклар керә? Үз алмашлыгының кулланылыш үзенчәлекләре нинди? Билгеләү алмашлыклары нинди юллар белән ясала?

9. Билгесезлек һәм юклык алмашлыкларының ясалыш һәм кулланылыш үзенчәлекләрен аңлатыгыз.

10. Тартым алмашлыклары турында нинди фикерләр бар? Аларның ясалышы һәм кулланылыш үзенчәлекләре нинди?

11. Ясалышы һәм төзелеше буенча алмашлыкларның нинди төрләре бар? Тамыр, ясалма, кушма, тезмә, парлы алмашлыкларга мисаллар китерегез.

АЛМАШЛЫКЛАРНЫ АНАЛИЗЛАУ ҮРНӘГЕ.

Алмашлыклар тикшергәндә аларның нинди сүз төркемен алыштырулары (исем, сыйфат алмашлыклары һ.б.), мәгънә буенча төркемчәләре, төрләнү-төрләнмәүләре, җөмләдә кулланылыш үзенчәлекләре күрсәтелә.