§ 145. Иятемнәрнең структур төзелеше

а) ялгызак ияртемнәр: гөрс, гөлт, дык, лып, чалт, выжт, дерт, чулт һ.б.;

б) парлы ияртемнәр: ялт-йолт, лаштыр-лоштыр, шак-шок, шалтыр-шолтыр, калтыр-колтыр, чыш-пыш;

в) кабатланып килгән иятремнәр: дер-дер, мелт-мелт, кар-кар, кыйгак-кыйгак, тыпыр-тыпыр, кәз-кәз, җил-җил, дөбер-дөбер, шыгыр-шыгыр һ.б.;

г) өч компонентлы аваз ияртемнәре: ха-ха-ха, хи-хи-хи, ка-ка-ка, кыт-кыт-кыт һ.б.

Шул ук вакытта ияртемнәрнең аваз төзелеше дә үзенчәлекле һәм гадәти сүз төркемнәренең аваз төзелешеннән шактый аерыла. Татар телендә, мәсәлән, сүз ахырында тартыкларның янәшә килүе шактый сирәк күренеш (йорт, дүрт, әйт һ.б.), ә ияртемнәрдә шаулы тартык теләсә кайсы сонор аваз белән янәшә килә: чулт, чалт, чырк, гөрс, даңк, дөңк, шарт, гөмберт, гөрс, мелт, фырт һ.б. Аерым очракта ике шаулы тартык та парлашып килә ала: выжт, гөжт һ.б.

а) –ла/-лә кушымчасы белән: шартла, чырла, гөрлә, чыңла, шаула, мияула һ.б.

б) –а/-ә кушымчасы белән: шалтыра, ялтыра, мөгерә, күкерә һ.б.

в) –ылда/-елдә кушымчасы белән:чыжылда, шакылда, дерелдә, дырылда, выжылда, чәрелдә һ.б.

Тезмә фигыльләр ит, кил ярдәмче фигыльләре белән ясала: ялт ит, келт ит, шарт ит, шылт ит, ду кил, мәж кил һ.б.

Исем ясалышы: шарлавык, гөрләвек, гөрелте һ.б.

БЕЛЕМЕГЕЗНЕ ТИКШЕРЕГЕЗ.

1. Аваз ияртемнәре (ияртемнәр) чыебарлык күренешләрен ничек белдерәләр?

2. Аваз ияртемнәрен лексик-семантик, морфологик һәм синтаксик яктан характерлагыз, ни өчен алар мөстәкыйль сүз төркеменә кертелмиләр?

3. аваз ияртемнәренең лексик-семантик төркемчәләрен атап күрсәтегез, мисаллар китерегез.

4. Образ ияртемнәре турында төшенчә бирегез, аларның аерым төрләренә мисаллар китерегез.

5. Төзелеше буенча аваз ияртемнәренең нинди төрләре бар?
АВАЗ ИЯРТЕМНӘРЕН ТИКШЕРҮ.

1. 
   А в а з яки о б р а з ияртеме.
   
2. 
   Мәгънә буенча төркемчәсе.
   
3. 
   Кулланылышы (мөстәкыйль кулланылыш, фигыль составында).
   

Сүзләр арасындагы төрле-төрле мөнәсәбәтләрне белдерүләре ягыннан бәйлекләр килешләргә якын торалар, һәм асылда алар килеш формалары биреп бетермәгән грамматик мәгънәләрне белдерәләр. Мәсәлән, рус телендәге творительный падеж белдергән мәгънә, ягъни корал мәгънәсе, татар телендәге белән бәйлеге белән белдерелә: пишет пером, рубит топором – каләм белән яза, балта белән кисә һ.б. Бәйлекләр шулай ук килеш мәгънәләрен ачыклап, төгәлләндереп тә киләләр: урманга чаклы, төштән соң һ.б. Шуңа күрә, алдагы бүлекләрдә без бәйлекләрне дә килешләр системасына кертергә кирәк, алар – аналитик килешләр дигән карашларның булуын да билгеләп үттек. Әмма андый карашлар булуга да карамастан, функциональ охшашлыкка нигезләнеп кенә, бәйлекләрне, безнеңчә, килешләргә кертү ихтыяҗы юк. Бәйлекләр – алар аерым сүз, ярдәмлек сүз төркеме. Аларның даими аваз составы бар, бәйлекләр кушымчалардан аермалы буларак, сингармонизмга, тартыклар ассимиляциясенә бирешмиләр, алар бер сүз төркеменә генә беркетелмәгән, күп төрле сүзләр белән килә алалар. Һәм, ниһаять, бәйлек –күп мәгънәле сүз төркеме.

С и н т а к с и к яктан бәйлекләр үзләре белән кулланылган сүзгә карата асылда и я р т ү ч е кисәк булалар һәм алар килешләр белән башкаралар, ягъни үзе иярткән сүзнең билгеле бер килештә торуын таләп итәләр: язга чаклы, төштән соң, дуслар белән һ.б. Шул ук вакытта, бәйлек белән исемнән яки башка сүздән торган бу тезмә үзе сөйләмдә башка сүз белән мөнәсәбәткә керә, ягъни аңа иярә, аны ачыклый, бәйлекнең г р а м м а т и к м ә г ъ н ә с е дә шул рәвешле формалаша: язга чаклы (эшләү), төштән соң (ял итү), дуслар белән (очрашу) һ.б. Бәйлекләр үзләре иярткән сүз белән берлектә җ ө м л ә к и с ә г е булып киләләр:

Ат килеп туктауга арбадан төште дә, картлар белән татар телендә исәнләште (Г. Ибраһимов) – картлар белән – кыек тәмамлык; Моңа кадәр, Сылу, кайда булдың? (Ф. Сафин) – моңа кадәр – вакыт хәле; Бөтенесе давыл вакытындагы урман шикелле айкала да чайкала (Г. Бәширов) – урман шикелле – рәвеш хәле һ.б.

§ 148. Бәйлекләрне төркемләү. Бәйлекләр сөйләмдә күбрәк исемнән, алмашлыктан һәм исемләшкән башка сүз төркемнәреннән соң киләләр, һәм ул сүзләрнең билгеле бер килештә торуын таләп итәләр. Төрки телләрдә бәйлекләр үзләре иярткән сүздән соң килгәнгә күрә, аларны русча язылган хезмәтләрдә п о с л е с л о г л а р дип атыйлар. Бу – төрки телләрнең үзенчәлеге. Рус телендә функциональ яктан бәйлекләргә охшаш тел чаралары, мәсәлән, п р е д л о г л а р дип атала: до обеда, после ужина һ.б.

Нинди килешне таләп итүләренә карап, бәйлекләр өч төркемгә бүленә:

1. Баш һәм иялек килешен таләп итүче бәйлекләр.

2. Юнәлеш килешен таләп итүче бәйлекләр.

3. Чыгыш килешен таләп итүче бәйлекләр.

1. Б а ш һәм и я л е к килешен таләп итүче бәйлекләр: белән, өчен, күк, кебек, сыман, шикелле, чаклы, хәтле, кадәр, аркылы, аша, буе, буенча, буйлап, саен, сәбәпле һ.б.

Бу бәйлекләр белән килгән алмашлыклар гадәттә иялек килеше формасында була: аның белән, минем шикелле, безнең чаклы һ.б.

II. Ю н ә л е ш килешен таләп итүче бәйлекләргә: кадәр, чаклы, хәтле, күрә, каршы, башлап, алып, таба, караганда, карамастан бәйлекләре керә.

III. Ч ы г ы ш килешен таләп итүче бәйлекләргә: соң, башка, бүтән, бирле, тыш, элек бәйлекләре керә.

а) б е р г ә л е к һәм к а т н а ш л ы к мәгънәсе: иптәшләре белән, минем белән, аның белән, чиләк белән һ.б.

б) к о р а л мөнәсәбәте: каләм белән, чиләк белән, кылыч белән һ.б.

в) бергәлек һәм корал мәгънәләрен к ү ч е р е л м ә т ө с м е р белән белдерә: тавыш белән, җил белән, акыл белән, намус белән һ.б.

г) м а к с а т мәгънәсен оештыруда катнаша:

д) с ә б ә п мөнәсәбәтен белдерә:

е) у р ы н мөнәсәбәтен белдерә: юл белән (бару), сукмак белән, су юлы белән һ.б.

ж) в а к ы т мөнәсәбәтен белдерә: кич белән, иртә белән һ.б.

з) исем фигыльләр белән килгәндә эш-хәрәкәтнең тиз алышынуын белдерә: кайту белән, күрү белән, ишетү белән һ.б.

а) эш-хәлнең к е м ө ч е н яки н ә р с ә ө ч е н эшләнүен, билгеләнүен белдерә: синең өчен, дәрес өчен, укытучы өчен һ.б.

б) эш-хәлнең м а к с а т ы н белдерә: тынычлык өчен, тикшерү өчен, күрер өчен һ.б.

в) с ә б ә п мөнәсәбәтен белдерә:

Аерым очракларда бу бәйлекләр якынчалатып әйтү яки, икеләнү төсмерен дә белдерергә мөмкин. Мәсәлән: Беренче тапкыр күрүем, шулай да таныйм кебек... (Х. Туфан). Таныйм да төсле, юк та төсле (К. Нәҗми).

Шул ук чаклы, хәтле, кадәр бәйлекләре юнәлеш килешендәге сүзләр белән килгәндә у р ы н яки в а к ы т мәгънәсен белдерәләр: өйгә чаклы, урманга хәтле, иртәнгә кадәр һ.б.

Юнәлеш килеше формасы белән килгәндә кадәр, чаклы, хәтле бәйлекләре экспрессив төсмер белдерү өчен кулланыла. Мәсәлән: Шуны аңлапмы, Гөлчирәгә хәтле Сабирны калдырып китте (М. Мәһдиев). Күркәсенә чаклы асрый икән ... (Ә.Еники).

а) у р ы н яки в а к ы т мөнәсәбәтен белдерәләр: урам аша, елга аркылы, көн аша һ.б.

б) а р а д а ш л ы к мөнәсәбәтен белдерә: хат аша, синең аша, иптәшләре аркылы һ.б.

а) шулай ук у р ы н яки в а к ы т мөнәсәбәтен белдерә: елга буйлап, көн буе, ай буенча һ.б.

б) буенча бәйлеге күбрәк т и ң л ә ш т е р ү, эш-хәлнең ч ы г а н а г ы мәгънәсен белдерә: әйтүе буенча, сүзләре буенча һ.б.

Татар телендә сүзләр арасында мөнәсәбәтләрне белдерүдә кушымчалар һәм бәйлекләрдән тыш бер төркем я р д ә м ч е исемнәр дә катнаша. Мондыйларга: ас, өс, ян, эч, як, ал, арт, урта, тыш, баш, ара кебек исемнәр керә. Ярдәмче сүзләр дип, билгеле булганча, мөстәкыйль сүзләрнең аерым очракларда ярдәмче рольдә кулланылуына әйтәләр. Югарыда китерелгән сүзләр дә, мөстәкыйль мәгънәдә кулланылудан тыш,сүзләр арасындагы төрле у р ы н а р а мөнәсәбәтләрне белдерүдә катнашалар. Мәсәлән: Арлы-бирле борылгалап ... сузыла торгач, Яңа Сала юлы урман эченә кереп китә (Г.Бәширов). Тау артыннан кояш күтәрелеп килә иде (Ш.Бикчурин). Җир өстеннән күпме давыл узды, Бөтерелде күпме өермә... (С. Хәким). Галиулла озак вакыт идән уртасында басып торды (И. Гази). Кар астыннан дәшә үләннәр: - Язга еракмы? Язга еракмы? (Л. Янсуар).

Бу ярдәмче исемнәрнең килеш кушымчалары һәм бәйлекләр белән функциональ яктан уртаклыгы шунда, алар исемне җөмләдәге башка сүзләргә бәйлиләр һәм исемнең башка сүзләргә карата грамматик м ө н ә с ә б ә т е н барлыкка китерәләр. Әмма аларның бәйлекләрдән аермалы яклары да бар:

1. бәйлекләрнең лексик составы һәм килеп чыгышы н бик төрле, һәм аларның составы тел үсеше процессында тулылана бара. Ярдәмче исемнәр асылда бер үк төрле урынара сүзләрдән тора, аларның составы даими;

2. бәйлекләр төрләнмиләр һәм үзләре и я р т к ә н сүзнең билгеле бер килештә торуын таләп итәләр. Бер үк ярдәмче исемнәр, сүзләрне бәйләгәндә, өч төрле урынара килештә кулланылалар; һәм үзләре и я р г ә н сүз белән изафә мөнәсәбәтендә торалар: урман эченә, урман эченнән, урман эчендә, тау башына, тау башыннан, тау башында һ.б.

3. күпчелек бәйлекләр төрле-төрле мәгънә мөнәсәбәтләрен белдерәләр, ә ярдәмче исемнәр бары тик у р ы н а р а мөнәсәбәтләрне генә белдерәләр [бу турыда карагыз: Тумашева, 1964: 203].

...Зур сәкенең түренә, бөкләп салган юрганнар өстенә хәзрәтләр һәм кодалар утырган иде инде (Ә.Еники). Көлгән чакта зәңгәр күзләре вак җыерчыклар эченә төренеп сөйкемле ялтырый (И.Гази). Су буеннан әнкәй кайтып килә... (М. Галиев).
Теркәгечләр.

§ 151. Гомуми төшенчә. Т е р к ә г е ч – ярдәмлек сүз төркеме, ул җөмләләрне һәм сүзләрне үзара бәйли, терки һәм алар арасындагы төрле мәгънә мөнәсәбәтләрен белдерә. Димәк, с е м а н т и к яктан теркәгечләр шулай ук г р а м м а т и к мәгънә белдерәләр.

М о р ф о л о г и к яктан теркәгечләр төрләнмиләр, бары тик теркәгеч ролендә килгән мөнәсәбәтле сүзләр генә төрле килеш формаларын алырга мөмкин: кем - шул, кемгә - шуңа, шуңа, шуны һ.б.

С и н т а к с и к яктан теркәгечләр җөмләләрне, сирәгрәк аерым сүзләрне, бәйлиләр, әмма алар үзләре җөмлә кисәге булып килә алмыйлар. Мәсәлән: Дөрес, Каракошның үзендә дә кардәш-ыру күп булырга тиеш, ләкин, бабасы үлеп киткәч, алар ничектер билгесез булдылар да калдылар (Ә.Еники). Моңарчы камыл эчендә күренеп яткан чикерткә бер якка сикерде, һәм Габдулла аның кая барып төшкәнен күреп калды (Ә.Фәйзи). Боз һәм кар эреде, сулар йөгерде. Егълап елгалар, сулар түгелде (Г. Тукай).

Т е р к ә г е ч һәм б ә й л е к - ике ярдәмлек сүз төркеме, сүзләр һәм җөмләләр арасындагы төрле мәгънә мөнәсәбәтләрен белдерә торган чара буларак, алар арасында уртак һәм аермалы яклар бар. Аерымлыклар нигездә синтаксик якка карый, чөнки бәйлек тә, теркәгеч тә грамматик мәгънә белдерәләр, яки грамматик мөнәсәбәтләрне оештыруда катнашалар, морфологик яктан икесе дә төрләнмиләр, һәм алар нигезендә яңа сүзләр дә ясалмый. Синтаксик яктан исә, б ә й л е к үзе иярткән сүз белән бергә җөмлә кисәге булып килә, ә т е р к ә г е ч синтаксик яктан мөстәкыйль, ул җөмлә кисәге составына керми, аерым кулланыла. С е м а н т и к яктан да алар арасында мөһим аерма бар: күпчелек бәйлекләр сүзләр арасындагы бергәлек, корал, урын, вакыт, сәбәп кебек мөнәсәбәтләрне формалаштыруда мөһим, хәлиткеч роль уйныйлар (дәрес өчен, каләм белән, урам аша һ.б.), ягъни бәйлекләрдән башка мондый мөнәсәбәтләр барлыкка килә алмый. Теркәгечләр исә, аеруча тезүче теркәгечләр, сүзләр яки җөмләләр арасындагы инде урнашкан мөнәсәбәтләрне, әйтик, санау, каршы кую һ.б. мәгънәләрне т ө г ә л ә н д е р е п , к о н к р е т л а ш т ы р ы п киләләр. Шуңа күрә синтаксик яктан теркәгечле һәм теркәгечсез бәйләнешләр еш кына янәшә куела. Мәсәлән: Марат, Азат, Илдус кинога киттеләр ~ Марат, Азат һәм Илдус кинога киттеләр. Яки: Болыт килде, яңгыр яумады ~ Болыт килде, әмма яңгыр яумады һ.б.

Соңгы вакытта чыккан грамматик хезмәтләдә дә теркәгечләрнең телдәге үзенчәлекле роле шактый төгәл билгеләнгән: “...Алар (теркәгечләр –Ф. Х.) синтаксик бәйләнешнең ике (ияртүле һәм тезүле) төрендә дә урын алалар, күпләгән мәгънә мөнәсәбәтен булдыруны тәэмин итәләр: сүз һәм җөмләләрне бер-берсенә каршы куялар, тезеп алып китәләр, т ө г ә л а н ы к л а у г а б у л ы ш а л а р, эш-хәрәкәтнең вакытын, сәбәбен, үтәлү дәрәҗәсен, рәвешен булдыруда я р д ә м и т ә л ә р (ассызыклар безнеке – Ф. Х.)” [Татар грамматикасы, 2002: 359].

Типологиягә мөрәҗәгать итсәк тә, рус телендә теркәгеч (союз) семантик яктан бәйлеккә (предлогка) капма-каршы куела, һәм теркәгечнең мәгънәсе к в а л и ф и к а ц и я л и т о р г а н, яки т ө г ә л л ә н д е р ә т о р г а н мәгънә буларак билгеләнә [Русская грамматика I т.: 714].

Галимнәрнең бердәм фикеренчә, теркәгечле бәйләнеш төрки телләрдә соңрак барлыкка килгән, сөйләм телендә, мәсәлән, хәзерге вакытта да җөмләләрне теркәгечләр ярдәмендә оештырып сөйләү сирәк очрый торган күренеш. Теркәгечләрнең лексик составы да бәйлекләр белән чагыштырганда кимрәк, һәм аларның күпчелеген алынма сүзләр, нигездә гарәп-фарсы алынмалары, тәшкил итә: вә, әмма, ләкин, хәтта, һәм, әгәр, гүя, ки һ.б. Татар теленең үз сүзләре нигезендә формалашкан теркәгечләргә да / дә, ни...ни, бары, тагын, я, яисә, тик кебек теркәгечләр керә.

§152. Теркәгечләрне төркемләү. Нинди синтаксик бәйләнешне барлыкка китерүләренә карап, иң башта теркәгечләр ике төркемгә бүленәләр: а) т е з ү ч е теркәгечләр, б) и я р т ү ч е теркәгечләр.

Т е з ү ч е теркәгечләр җөмләдә үзара тигез хокуклы, ягъни бер-берсенә иярмәгән сүзләрне, яки тезмә, кушма җөмлә составындагы гади җөмләләрне бәйлүдә катнашалар; и я р т ү ч е теркәгечләр исә, җөмлә эчендә бер-берсенә ияреп, ачыклап килгән сүзләрне, яки иярченле кушма җөмлә составындагы иярчен җөмләне баш җөмләгә бәйлиләр, һәм алар арасындагы төрле мәгънә мөнәсәбәтләрен белдерүдә катнашалар.

Җ ы ю ч ы теркәгечләргә: һәм, вә, тагын, ни...ни, янә, да, дә теркәгечләре керә. Җыючы теркәгечләр үзара тигез хокуклы җөмлә кисәкләрен һәм кушма җөмлә составындагы бер-берсенә буйсынмаган гади җөмләләрне бәйлиләр; җ ы ю , с а н а п к и т ү , т е р к ә ү кебек вазыйфа башкаралар:

а) Җыючы теркәгечләр җөмлә эчендәге тиңдәш кисәкләр янында киләләр:

Әнә шул тау итәгендәге куаклар арасында, печән чапкан вакытларда, ул һәм Заһидә ничек бер-берсе белән очрашырга теләп йөриләр иде (Ә.Еники). Рус белән тормыш кичердек сайрашып, Тел, лөгать, гадәт вә әхлак алмашып... (Г.Тукай). Камышиев ни көлергә, ни ачуланырга белмичә, Мансурның кара күзле алсу йөзенә аптырабрак карап торды.... (И.Гази). Барам, туктыйм, колак салып торам; тагын кузгалып китәм. Үлән арасында мәш килгән хисапсыз кортларга, бөҗәкләргә озак кына карап торам (Ә.Еники); Теплоходларның ак салонында Бетховенның “Айлы соната”сы Агыла да һаман агыла (Зөлфәт).

б) тезмә кушма җөмлә составындагы гади җөмләләрне үзара теркиләр:

К а р ш ы к у ю ч ы т е р к ә г е ч л ә р: ләкин, әмма, ә, бәлки, фәкать, тик.

Каршы куючы теркәгечләр җөмләдә тиңдәш кисәкләрне (а), яки тезмә кушма җөмләдәге гади җөмләләрне (б) теркиләр һәм бер-берсенә каршы куялар.

а) Хәзер аны гамьсез ак күбәләккә түгел, ә горур аккошка охшатырга мөмкин булыр иде. (Ә.Еники). Рәхилә ак конвертны кулына алды, тик шунда ук кире бирәсе килеп куйды (Ә.Еники). Дөньяның мин күрдем суын, күлен, Урманнарын, тавын, чүлләрен, Тик күрмәдем, Идел, синең кебек, Сагындырган ягын күрмәдем (Х.Туфан).

б) Кара җирнең кара малае мин, Ашап үстем аның икмәген... Ләкин үзем әле шул җиремдә Чәчеп, урып иген икмәдем (Р.Гаташ). Хәзер дә Илмира буйга-сынга, төскә биткә әллә ни үзгәрмәгән, тик чәчен соңгы мода буенча кыска итеп кистергән дә, кигән киемнәре затлырак (Г.Әпсәләмов).

Б ү л ү ч е т е р к ә г е ч л ә р: я, яки, яисә, әле... әле, бер... бер. Бүлүче теркәгечләр сөйләмгә санап китү, охшаш күренешләрнең берсен аерып кую, күренеш, вакыйга эш-хәлләрнең кабатлануы кебек мәгънә төсмерләре өстиләр. Мәсәлән: Юк, бу тәкъдимне ул миңа булачак киленнәре итеп кенә, яки Фатихаттәйнең үтенүләрен тыңлап ясаган (Г.Әпсәләмов). Нигә ул моңа кичә, яисә анннан элегрәк көннәрдә игътибар итмәде икән? (Г.Әпсәләмов). Я суыта дөнья, я тирләтә, яки ачыктыра. Кузгалырга, алга юл алырга Форсат ачып тора (Р.Гаташ). Әле яңгыр ява, әле ялтырап кояш чыга (Сөйл. т.)

Китерелгән җөмләләрдә чөнки теркәгече – баш һәм иярчен җөмлә арасында сәбәп, әгәр теркәгече - шарт, гүя чагыштыру мөнәсәбәтен һәм ки теркәгече аергыч мөнәсәбәтен оештыруда катнаша һ.б.

Аналитик төзелешле иярченле кушма җөмлә составындагы җөмләләрне үзара бәйләүдә ияртүче теркәгечләрдән тыш, т е р к ә г е ч с ү з л ә р һәм м ө н ә с ә б ә т л е с ү з л ә р дә катнаша. Бу очракта җөмләләрне үзара теркәүдә күбрәе сорау һәм күрсәтү алмашлыклары кулланыла.

Кем – шул, кайда – шунда, ничек – шулай, ни – шул, кемнең – шуның кебек сүзләр традицион рәвештә грамматик хезмәтләрдә парлы мөнәсәбәтле сүзләр дип, шул, шуның, моның, моңа, шуңа, шунысы, шуңа күрә, шуның чаклы һ.б. алмашлыкларның теркәгеч вазыйфасында кулланылуы я л г ы з а к м ө н ә с ә б ә т л е с ү з л ә р дип атала [Зәкиев, 2005: 260-261]. Мөнәсәбәтле сүзләрнең теркәгечләрдән яки бәйлекләрдән аермасы түбәндәгечә билгеләнелә: “...алар (ягъни мөнәсәбәтле сүзләр – Ф. Х.) бер үк вакытта җөмләләрне бәйләү хезмәтен дә үтиләр, һәм җөмләнең аерым кисәге булып киләләр. Мөнәсәбәтле сүзләр җөмләләрне һәрвакыт ияртүле юл белән бәйлиләр...” [Шунда ук].

Мөнәсәбәтле сүзләрнең кулланылышы алмашлыкларның телдә өстәмә вазыйфа башкаруы ягыннан гына морфологиягә карый, ә җөмләләрне теркәү үзенчәлеге буенча мөнәсәбәтле сүзләр тулысынча синтаксиска карыйлар, алар нигезендә синтаксик берәмлекләр:

а) парлы мөнәсәбәтле сүзләр:

Кемнең итәгенә ут төшсә, шул яна (Мәкаль). Бәхетле шул баладыр, Кайсы дәрсенә күңел бирсә...(Г.Тукай). Ни чәчсәң, шуны урырсың (Мәкаль). Казан кайда – сүз шунда, сылу кайда – күз шунда (Мәкаль).

б) ялгызак мөнәсәбәтле сүзләр

Безнең әдәби тәнкыйтебезнең зур бер кимчелеге шунда, без художник турында сүз чыкканда, күбесенчә дип әйтерлек, аның социаль җәмгыять җимеше булучылыгын ачу белән... чикләнеп...аның үзенә хас әдәби һәм фәлсәфи җанын бер читтә калдырабыз (Ф.Хөсни). Менә шундый инде ул адәм баласы: нинди генә авыр хәлгә калмасын, үзен юатырлык сылтау эзләп таба (И.Гази). Мин бернәрсә аңлый алмыйча утырам, шуңа күрә иңбашымны гына җыерып куйдым (Ә.Еники).

Модаль сүз төркемнәре

Кисәкчәләр