Н а л ьч и к – 2010 Малкъар жазыучуланы суратлау-адабият, жамауат-санат журналлары
жүктеу/скачать 1.04 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Додуланы Аскер Беппайланы Муталип Гадийланы Ибрагим Гуртуланы Салих
- Зумакъулланы Танзиля Мызыланы Къаншаубий Созайланы Ахмат Толгъурланы Зейтун Хубийланы Назир
- КЪУЛИЙЛАНЫ ХАЖИМУСАГЪА – 100 ЖЫЛ
- БЕППАЙЛАНЫ Муталип, жазыучу. Къулийланы Хажимуса ахлулары бла
- КЪАРЫНДАШ ОТ ЖАГЪАДА Редакции ГУ журнала «Минги тау» Дорогие друзья!
- Стремление к укреплению взаимопонимания между народами продиктовано глубоким пониманием того
| 1 Н А Л ЬЧ И К – 2010
Малкъар жазыучуланы суратлау-адабият, жамауат-санат журналлары 1958 жылдан бери чыгъады. № 4 (152) май-июнь 2010 ж. Учредительле – КъМР-ни Информация коммуникацияла, жамауат биригиуле эмда жаш тёлю бла ишлени министерствосу, Жазыучуларыны союзу Баш редакторну орунунда Додуланы Аскер Беппайланы Муталип Гадийланы Ибрагим Гуртуланы Салих (бёлюмню редактору) Ёлмезланы Мурадин (жууаплы секретарь) Зумакъулланы Танзиля Мызыланы Къаншаубий Созайланы Ахмат Толгъурланы Зейтун Хубийланы Назир Шауаланы Хасан Редколлегия: ЭЛБРУС МИНГИ ТАУ 2 СЮЙМЕКЛИКНИ ЖЫРЧЫСЫ Къулийланы Атабийни жашы Хажимуса Огъары Чегемде туугъанды, тамам 100 жыл мындан алда. 1925 жылда, элде башланнган билим алгъан- лай, Къырымгъа кетеди. Анда Бахчисарай шахарда 7 жыл окъуйду. Ата журтуна къайтханлай, Нальчикде бир ауукъ заманны «Социалист Къабарты-Малкъар» газетде корректорлукъ ишни тамамлайды. 1932 жылда уа Хажимусаны Краснодаргъа атлы аскерчилени хазырлагъан окъуу юйге жибередиле. Аны жетишимли бошагъандан сора, саулугъуна чып тюшюп, аскер къуллукъдан эркин этиледи. Алай бла Къулий улу Нальчикде китап басмада 1939 жылгъа дери ишлейди. Хажимуса Фин, Уллу Ата журт урушлагъа да къатышханды. Къанлы къазауатны аллындан ахырына дери, кёп кере жаралы да болуп, алай чыкъ- гъанды. Жигитлиги, кишилиги ючюн бир къауум орден, майдал бла да саугъаланнганды. Сюргюнде Къулий улу Къыргъызны Кант районунда тургъанды, тюрлю-тюрлю ишледе кёргюзтгенди усталыгъын. 1957 жылда къайтхан- ды ата журтуна – Кавказгъа. Ахыр кюнюне дери «Элбрус» китап басмада ишлегенди. Къулийланы Атабийни жашы Хажимусаны бир бёлек назму жыйым- дыгъыны атларын эсигизге салыргъа сюеме: «Каштанла шахары» (1957 ж.), «Къарылгъач» (1962 ж.), «Озадыла жылла» (1964 ж.), «Жырны заманы» (1970ж.), «Акъ булут» (1990 ж.). Аны сёзлерине кёре жазылгъан жырланы уа, баям, санап санын да айталлыкъ болмабыз. Ала, кертиси бла да, тау миллет бюгюнлюкде бек жа- ратхан, бек сюйген чыгъармаладыла.
3
Ой, эжиу эте агъарла, Акъ басхан жерни кёк гелеулери, Акъ гюлле болуп чагъарла. Юй алларында нарат терекле, Кёкге жетгенча узундан, Тенглери бла ишге тебиресе, Кёп къарагъанма ызындан. Кел, кел, ариуум, алып кетейим, Жарытчы баргъан жолуму, Жашау нёгерим болсанг сен мени, Менден насыплы болурму? Хажимуса жюреги бла жазгъан тизгинлени асламысы, айхай да, таулу къызны ариулугъун, чырайлыгъын, суу суратлылыгъын ачыкълайдыла, туура этедиле бизге. Уллу, терен, керти сюймекликни салауат жырын, баям, аныча уста айтхан, жаны-къаны бла да ол бийик учунуугъа берилген таулу къаламчылада бек азды. Кюнлерим мени мудах озалла, Не ойнамайма, кюлмейме… Къалын туманнга кирип турама, Къалай этерге билмейме. Мен жолда барсам – алай барама, Ма сени излеп кёзлерим, Бара тургъанлай аллыма чыкъсанг, Чыкъмай къалалла сёзлерим. Бу назму тизгинле не къадар тюрсюн, бояу, тюрлениу, ачыкълыкъ баям- лайдыла, келтиредиле окъуучуну кёз туурасына. Лирика жигитни насыплы да, гурушхалы да, къууанчлы да, армаулу да ууахтысын болмагъанча тики- рал суратлайды Къулий улу. Дагъыда тилни Хажимусача шатык, терен, уста билгенле, арты гъыракъ да бюгюнлюкде, бек аздыла. Хар жазылгъан сёзню, энчи жаны болгъан- ча, ол гитче, ууакъ къалтырай, тыпырдай тургъан жулдузчукъча, жашнар, ёмюрлюк жерин кеси аллына табып къойгъанча. Жазылгъан сёзледен къу- ралгъан инжи, накъут-налмас минчакъла бир бири къатларында жаннганча, жарыкълыкъ бере, окъуучуну жюрегине дарман-дары, балхам жакъгъанча этерле. Бизни эсибизни, кёлюбюзню энди, бусагъатчыкъда жаратылгъан, къуралгъан айырма, нюр жарыкъ бёлегенчады. Ол назму тизгинле ниет- лерибизни, оюмубузну байыкъдыра, насыплылыкъ чакъны тейри эшигин ачхан ууахтыны жаратханчады. Къулийланы Ха жимусаны, жарсыугъа, партиягъа, совет бачамалагъа аталгъан, колхоз жашауну, къызыл аскерни махтаугъа жораланнган керек- Сюймекликни жырчысы 4 сиз, къарыусуз, жалгъан тизгинлери да бардыла. Ала бары да, мен оюм этгеннге кёре, энди бас- маланырыкъ китапладан кетерилирге, къысталыр- гъа керекдиле. Къулийланы Хажи- мусаны мындан арысында жюреклени къозгъагъан, санланы _____бир сейир, ай- ырмалы халкъ тепсеуге алып кетген, учундургъан, башынгы сюймекликден хайранлыкъла алдыргъан чыгъармалары басмала- ныргъа керекдиле назму жыйымдыкълада. Алайды да, уллу, айт- хылыкъ таулу поэтни керти, ёмюрлюк, ёлюм- сюз сёзюн, биркюнлюк орам хапарладан айыра, айыртлай, башыбызгъа, жаныбызгъа, жюрегибизге да жарата билейик. Къулийланы Атабийни жашы Хажимуса огъур- лу, жумушакъ, келбетли, жарыкъ, сюйдюмлю, кер- тичи адам болгъанды. Аны назму тизгинлери, айхай да, кесине ушайдыла: Тау болмаса, суу да болмаз агъаргъа, Суу болмаса, жер унамаз чагъаргъа. Суу болмаса, тенгизле да къурурла, Орунлары къум тюз болуп турурла. Бюгюн а, уллу поэтибизни 100-жыллыгъына жоралап, Къулийланы Хажимусаны айырма назму анто- логиясы бла сизни шагъырей этерге сюеме. БЕППАЙЛАНЫ Муталип, жазыучу. Къулийланы Хажимуса ахлулары бла Беппайланы Муталип 5 КЪУЛИЙЛАНЫ Хажимуса СЮЕМЕ Сюеме жерими агъач къолларын, Тамаша, дылгам, ныхыт жолларын, Гелеу ёрюшлю тау жайлыкъларын, Гара сууларын, кёп байлыкъларын. Къарлы тауланы бийик башларын, Кёксюл габулу состар ташларын, Къалын агъачлы кёк чегетлерин, Ариу ийисли тау кёгетлерин. Бийик сыртларын, кезлеу ауушлу, Шаудан сууларын, кюмюш тауушлу. Чучхур сууларын, инжи чанчханча, Терк саркъгъанларын, къоркъуп къачханча. Ариу тау жумарукъ сызгъыргъанын, Гелеу кырдыкда муркку этгенин. Тынч кётюрюлюп, къакъмай къанатын, Бир башха чатха учуп кетгенин. Кюзгюлюк этген таза кёллерин, Тау этекледе таулу эллерин. Уруннган халкъны, ишинде мамыр, Сют уюгъанча, болгъанын сабыр. ЖАЙ КЕЧЕ КЁЛ КЪАТЫНДА Кёкде жулдузла да кёлде жылтырай, Гюлмендиге инжилени жайгъанча, Чууакъ кёкде ай да жюзюп барады, Таза кёлде алтын чабакъ жюзгенча. Чыпчыкъ жырла, макъа гъуг-гъур тауушла, Бешик жырча къулагъынга келелле, Таудан келген череклени жырлары Бир-бирледе акъылынгы бёлелле. Баш кётюрюп, таула таба къарасанг, Къарлы таула тюрленмейин жашайла, Терен къарла ариу ташлап юслерин, Мамукъ тёбелеге нечик ушайла. 6 Кёк дарийге кюмюш ахча чачханлай, Чууакъ кёкде жулдузла да тюз алай, Толгъан ай да тёгерекни жарытып, Кёк гелеуге кюмюш жабыу жайгъанлай. Терекле да ары-бери ийиле, Чапракълары шыбырдап, къарс къагъалла, Анда-мында къара шауданчыкъла да Къонгуроу таууш этип, алай агъалла. Жукъунг келмез аллай ариу жай кече, Салкъын аяз суусабынгы къандыра, Къудурет ариулугъу бютюнда Жюрегингде сюймеклик от жандыра. ТЮШЮМДЕ Толгъан ай да кюмюш жарыгъын тёгюп, Жууаш желде чапыракъла къымылдай. Ауана этген къоз терекни тюбюнде Эки сюйген олтуралла, шыбырдай. Юслеринде кийимлери аланы – Гюл бахчагъа къарагъанча алайды. Таудан ургъан ариу салкъын аязчыкъ, Къызгъан жыякъчыкъларын шош сылайды. Муратларын айталмайла, уялып, Къыз, иймене, эшмелерин сылайды. Жаш да, терен солуй, терк-терк ахтына, Эслетмейин, сюйгенине къарайды. Сёзсюз ангылайла была бир бирни, Сюймеклик от кёзлеринде жылтырай. Жюреклери кюе турад, къуу кибик, Эринлери ууакъ-ууакъ къалтырай. Жаякълары отда кибик жаналла, Тылпыулары эринлерин кюйдюре, Жаш да къызны акъ къолчугъун сылайды. Къызгъан эринлерине да тийдире. Сау кечени олтурадыла ма алай, Билмей заманлары къалай ётгенин, Ай да таула таба жетди батаргъа, Эслемейле кетер заман жетгенин. Къулийланы Хажимуса 7 ЗУРНУКЛА Кетелле зурнукла, Узакъгъа кетелле. Къайгъылы, шургулу Тауушла этелле. Къымыжа сабанлагъа, Салам бере, къарай, Кючлю къанатларын, Салкъын желле тарай. Кюз келди дегенлей, Башлайдыла кетип, Къыблагъа баралла, Ёшюн уруш этип. Баралла зурнукла, Бирча къанат къагъып, Жангы юйюрню да Ызларындан тагъып. Энтта да къайтырла, Къыш кетип, жаз бла, Келдик деп, къонарла Къууанч ауаз бла. *** Ингирлик келеди, акъыртын атлай, Къара жамычысын юсюне кийип, Озгъан ингирлерин эсгере, къатлай, Къонайыкъ къушча, къанатларын ийип. *** Танг аласы тамашалыкъ чууакъды. Тау аязы салкъын-салкъын урады. Тёп-тёгерек ариу кёк-кёк жылтырай, Кёк дарийча, бет алыша турады. *** Эчки кютдюм Ликъаргини тауунда, Жибип, жунчуп боранда эм жауунда, Жылыннгынма, артиш отчукъ тамызып, Кесибизни къарт Ахматны бауунда. СУУ ТАУУШУНА ТЫНГЫЛАП Жаз эрттенликни мен бек сюеме, Сериуюн тие желлери, Чыран суула да жырларын жырлай, Акъ кёмюк къайнай кёллери. Мен суу бойнуна барып олтурсам, Тау желле салкъын къагъалла, Окъа халыча, ариу жылтырай, Тау суула алай агъалла. Кукук къычырыу, булбул жырлары Эшитилелле, бёлюнмей, Уядан абрек кетген къуш кибик, Къайда жюрюйсе, кёрюнмей? Сен келесе деп, аллынга къарай, Тансыкъ болгъанлай турама, Терек бахчада булбул жырласа, Сен келе тургъан сунама. Назмула 8 СЕН УШАЙСА ЖАЙГЪЫ КЮННГЕ КЪАЛАЙ ЭТЕРГЕ БИЛМЕЙМЕ Мен армау болуп, алай жюрюйме, Сюймеклигими айталмай, Тюбесе жерге къарап къалама, Сёзюне жууап къайтармай. Кюнлерим мудах озалла, ийнан, Не ойнамайма, кюлмейме, Къалын туманнга кирип къалгъанма, Къалай этерге билмейме. Шам бахчада таза ёсген, Ушайса сен ариу гюлге, Нюрюн тёгюп чыгъып келген Эрттенликде жазгъы кюннге. От жандырад жюрекледе, Сёлешгенде сёзчюклеринг, Танг Чолпаннга ушайдыла, Башха болмай, кёзчюклеринг. Кёзлеринге кёз тиймейин Жашасынла, жаным-кёзюм, Уялгъандан айталмайма – Баред санга айтыр сёзюм. Кёз аллымда жюрюйдюле Кёзлеринги суратлары. Сени манга къызгъаналла, Толмаз эсе муратлары. ЧУУАКЪ КЁКДЕ АЙ КИБИК Чууакъ кёкге жангы чыкъгъан ай кибик, Хар заманда, башха болмай, алайса, Танг алада батып кетген жулдузча, Кёрюнмейсе, сау-эсен бол, къалайса? Тюшде кибик кёрюннгененг кёзюме, Унутмайма, хар заманда ойдаса, Жанкъоз кибик, аз кёрюнюп, думп болдунг, Бизни таба бир айланмай, къайдаса? Кече жатсам, жукъу кирмейд кёзюме, Жукъласам да, къайгъылыды тюшлерим. Кюндюз болса, армау болуп жюрюйме, Иш ишлесем, бармайдыла ишлерим. Къулийланы Хажимуса 9 Къоркъакъ адам - алгъа урур, Бузукъ адам - тюйюш къурур, Бек махтанчакъ - омакъ киер, Хауле адам - ныгъыш сюер. Иги адам - акъыл салыр, Халкъны жюрегинде къалыр, Ол ёлсе да - сёзю ёлмез, Аллайлагъа - айып келмез. Соргъан сёзюне жууап эталмай, Къарап къалама аллыма, Сюймеклик ючюн мен кёргенлени Кёрсюн демейме къанлыма. Мен суу жагъада кёп олтурама, Суу тауушуна тынгылап, Салкъын желлери жапсарадыла, Жарсыуларымы ангылап. Акъ шорхалары, кёмюклю къайнай, Бир бирни къуууп кетелле, Жырчыкъларымы _ћ_билген этгенча, Шургулу эжиу этелле. Кёзюне къарар аллай кюн келир, Эки кёзюмю толтуруп, Мен жыр жырласам, ол эжиу этер, Къатыма къаршы олтуруп. ХАЛКЪДАЧА Болат темир – кесгич болур, Къаты темир – тешгич болур, Къой игиси – тюклю болур, Мухар ийнек – сютлю болур. Ат жюйрюгю - къуубаш болур, Тели адам - суубаш болур, Жохар темир - чакъгъыч болур, Бокъур агъач - къакъгъыч болур. ЧАЛЛЫКЪДА ГЮЛЛЕ Аязчыкъ урса, кёрюне, бугъа, Энишге ийиле, ёрге чыгъа, Намыс этгенча, баш уруп жерге, Дагъыда чыгъып келелле ёрге. Къубуладыла, къаушаладыла, Жылы жауунла юслерин жуууп, Къымылдаулары тюз алайдыла, Ойнагъан кибик бир бирни къуууп. Назмула 10 Кючсюнеме, ахтынып, Кёкюрекни толтуруп, Барып, ташха чёксем да, Туралмайма олтуруп. Шыбырдайма кесиме, Хазна чыкъмайды сёзюм, Барып, юйге кирсем да, Эшикдед эки кёзюм. Эки кёзюм эшикде, Акъылым анда къалгъанд, Ырахат жюрекге Кетмезча къайгъы салгъанд. Къалай ауругъанымы Кесимча киши билмейд, Кече жукъларгъа жатсам, Кёзюме жукъу кирмейд. Букъдурмайын айтайым, Барды мени сюйгеним, Ауруйма деп билмейме, Ичимденди кюйгеним. Кёзлерими къакъмайын, Тынгылайма сёзюнге, Кёлюнгдегин билеме, Къарагъанлай кёзюнге. Санга къарап турама, Кёзлерими толтуруп, Кече жукъламай чыгъама, Танг атхынчын олтуруп КЕТЕЙИК Жюрегиме къарыу берген бир кючсе, Сёзюм барды – айталмайма мен санга. Ол зат къыйын кёрюнсе да жанынга, Бек тилейме, айып этме сен манга. Сени манга къызгъаналла, билеме, Бу жерледен сени алып кетмесем. Быллай жашау манга жашау тюйюлдю, Сени бла бирге жашау этмесем. Биз кетейик мындан, ары, узакъгъа, Тын жерледе жангы жашау салыргъа. БАРЫП, ТАШХА ЧЁКСЕМ ДА… *** Юйден алгъа къоншу ал, Тюз жанында юйню сал, Аллай иги къоншугъа Сен да нёгер болуп къал. *** Жашлыкъ – солууну билмейди, Къартлыкъ – солургъа тилейди, Жашча чыкъмаса да сёзю, Жашлыкъгъа къарайды кёзю. КЁЛЮНГДЕГИН БИЛЕМЕ Къулийланы Хажимуса 11 Ол жерледе жангы журтла ишлербиз, Биз болурбуз анда жашап къалыргъа. Жангы журтла биз ишлербиз, кюч салып, Къыралыбыз бизни махтап сюерча. Урунууну жигитлери болурбуз, Зар адам да бизге къарап кюерча. КЪАР Акъ чибинле кёкден келип къоналла, Жел ургъанлай, тёбе-тёбе болалла. Эшиклеге кесин тюер, ачалмай, Ышыкълагъа тёбе болур, къачалмай. Боран этер, тюрлю-тюрлю чулгъанып, Элхууур болур, череклеге булгъанып. Кюн жылыугъа чыдаялмайд къарыуу, Кюнде терлеп, суу кибикди барыуу. ЁМЮРДЕ ТИЙМЕМ КЁЛЮНГЕ Мени жюрегим бир бек ауруйду, Кюйюп барады бюгюню, Эринлерими къургъакъ этеди Кёрюнмей чыкъгъан тютюню. Мен жолда барсам, алай барама, Ма сени излеп кёзлерим. Бара тургъанлай, аллымдан чыкъсанг, Чыкъмай къалалла сёзлерим. Мен, армау болуп, алай жюрюйме – Барыр жолуму кёрмейин. Мени кюнлерим мудах озалла, Жюрекге тынчлыкъ бермейин. Мени жюрегим бир бек мудахды, Не ышармайды, кюлмейди. Сюймеклик отда кюймеген адам Ол сюймекликни билмейди. Жюрегим мени бир бек тартады, Ма сени тургъан элинге, Жашау нёгерим болсанг сен мени, Ёмюрде тиймем кёлюнге. Назмула 12 МЁЛЮШГЮДЕ Тюпсюз кёк да ариу, чууакъ аязып, Акъ чыранла ариу, жым-жым жылтырай. Кюмюш бетли, акъ шорхалы тау черек, Барад тарда, акъсыл-кёксюл къалтырай. Таза хауа, гара ийис, шаудан жыр, Бийик сыртла, терен агъач къоллары. Кюйюз бетли, ариу. Кём-кёк талала, Айланч-бойланч зыгъырлы тар жоллары. Къадама орналгъан бийик къаяла, Кёкге тирелгенча башлары барып, Тамаша чучхурла чынгайып чыгъалла, Къысыр къаяланы ортасын жырып. Учуп айланады къара къуш анда, Кёкню чууагъында, туурадан къарай. Ол, энишге къарай бойнун узатып, Кийик улакъланы жыртаргъа марай. Эшитиле анда булбул жырлары, Агъач теренинде уку тауушла. Жылтырайла анда ёмюрлюк бугъейле, Бийик тау сыртлада къарлы ауушла. Булбул да, чучхур да, шаудан да, тау да – Барысы да къууанчлы жырлай жырларын. Душманлагъа бой салмагъан къарт черек, Тюрлендирип барад ёмюрлюк сырын. КЕЧЕ Таула таба къарасанг, – Терен, агъачлы къолла. Бу тамаша къудурет Акъылынгы бёледи, Уллу терек кёрюнмей, Тунукъ таууш келеди. Кёк, тенгизча кёгерип, Къой жол акъсыл букъуда. Къайгъысыз таулу элчик Жукълайд терен жукъуда. Кече къаралып келед, Къара жамычы кийип, Къонарыкъ къара къушча, Эки къанатын ийип. Кёзню кёзге урсанг да, Кёрмезсе аллай кече, Бийик кёкде жулдузла да Ма ары-бери кёче. Сангырау ёзенледе Кёп тюрлю ууакъ жолла, Къулийланы Хажимуса 13 ТЕРГЕЙМИСЕ ОЗУП КЕТГЕН КЮНЛЕНИ? Тергеймисе озуп кетген кюнлени? Бюгюннгю кюн артха, бизге келмейди, Сени ючюн жюрегими кюйгенин, Кесим кибик, аны киши билмейди. Нек эсе да, аурумайын азама, Ангыла деп, муну санга жазама. Бош сёзлеге ийнанма сен, къарама, Кел, дарман бол кесинг салгъан жарама. Омакъланмай, кёлюмдегин айтама, Жашаууму барын санга береме, Кюнюмде да кёз аллымда тураса, Тюшюмде да къуру сени кёреме. КЁЗЮМ УЗАКЪ ЖОЛДА Кёзюм узакъ жолгъа сюйюп къарайды, Сюймеклик от къошулгъанчад ашыма. Кёкде, жерде болгъанымы билмейме, Не эсе да жукъ кирмейди башыма. Тутхан ишим боллукъду деп, ышанып, Кече, кюн да айланнганма ийнанып, Бош сёзлеге алдатханма, билмейин, Кёп жюрюдюм, боллукъ сунуп, къууанып. Назмула 14 КЪАРЫНДАШ ОТ ЖАГЪАДА Редакции ГУ журнала «Минги тау» Дорогие друзья! Редакция балкарского литературно-художественно- го журнала «Минги тау» публикует цикл произведений калмыцких поэтов и прозаиков в переводе на балкарский язык. Это большое событие в культурной жизни наших братских народов, которое способствует глубокому ду- ховному единению. Хочу выразить искренние слова признательности и благодарности за внимание к литературе, духовному на- следию, прошлому и настоящему калмыцкого народа. Теплые и сердечные отношения связывали известных всему литературному миру двух наших великих совре- менников – балкарца Кайсына Кулиева и калмыка Давида Кугультинова. Классики отечественной литературы, выдающиеся сыны калмыцкого и балкарского народов оставили нам великое наследие - взаимное уважение и братскую дружбу. Стремление к укреплению взаимопонимания между народами продиктовано глубоким пониманием того, что у нас общая судьба, общее будущее, неразрывно свя- занное с нашей Отчизной - великой Россией. Желаю творческому коллективу журнала «Минги тау», литераторам республики вдохновения и успехов на избранной стезе! Дружественной Кабардино-Балкарии процветания, мира и добра! жүктеу/скачать 1.04 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|