Н. Б. Жиен баева Ақажанова А. Т
Түзеумекемесіқызметкерлерініңіс-әрекетінде
жүктеу/скачать 4.34 Mb. Pdf көрінісі
|
| 11.5.Түзеумекемесіқызметкерлерініңіс-әрекетінде
туындайтынпсихикалықкүйлер Қыз мет кер лер дің өмі рін де жа ғым ды жә не жа ғым сыз пси хо- ло гия лық жағ даят тар туын да уына се беп ші – бас шы лар дың қо- лас тын да қыз мет ете тін аза мат тар мен бел гі лі бір жүйеде гі өза ра бай ла ныс та ры. Әкім ші лік та ра пы нан кез де се тін қо қан-лоқ қы лар, ай қай-шу, тү сін беуші лік тә різ ді жа ғым сыз әре кет тер өн ді ріс тік ең бек тің тө мен де уіне алып келеді, ке рі сін ше, бас шы лар та ра пы- нан жақ сы іл ти пат, құр мет, се нім көр се тіл се, жұ мыс нә ти же сі жо ға ры дең гейде бел гі ле не ті ні мә лім. Жа ғым сыз пси хо ло гия лық се беп тер – ашу лан шақ тық, қа һар ла ну, кү мән кел ті ру ші лік, жа- тыр қаушы лық, ең се нің тү суі, бей жай лық, нем құ рай лы лық жә не тү ңі лу ші лік қыз мет кер лер дің өмі рін де жиі орын ал са, он да ол тек оның іш кі әле мін де ға на қа лып қой май ды, оның ық па лы жа ғым- сыз әре кет тү рін де сырт қа шы ға ды. Сөйт іп, оны мен қа рым-қа ты- нас қа түс кен айна ла сын да ғы адам дар ға те ріс ық па лын ти гі зе ді. Пси хо ло гия лық се беп тер – бір адам нан екін ші адам ға, қыз мет- кер ден сот та лу шы ға же ңіл ауы сып өті ле тін құ бы лыс. Тү зеу ме ке ме сі қыз мет ке рі нің жа ғым сыз пси хо ло гия лық се- беп те рі оның кә сі би жұ мы сы ның әсе рі нен де пай да бо ла ды. Олар дың қа та ры на тө мен де гі се беп тер ді жат қы зу ға бо ла ды: – күн де лік ті өмір де ол әр түр лі пи ғыл ды адам дар мен бет пе-бет кез де суі, сот тал ған дар та ра пы нан өзі не де ген дұш пан дық қа ты нас ты жиі се зі нуі; – әлеу мет тен ді ру жә не тәр бие леу үдерісі кез ін де қыз мет кер- дің ат қа ра тын жұ мыс та ры қиын дық тар ға то лы, сон дық тан ол мөл шер сіз күш-қуа тын жұм са ғаны мен, жұ мы сы ке рек ті Заң психологиясы 264 нә ти же бер мейді. Осын дай жайт тар қыз мет кер лер ді тү ңі лу- ші лік ке, нем құ рай лы лық қа алып ке ле ді; – жұ мыс ба ры сын да ғы қыз мет кер дің жа ғым сыз жағ дай лар- мен кез де суі – оқ шаулан ған адам дар дың күй зе ліс те рін, жан дү ниесін де гі қай ғы-қа сі ре тін, пси хо ло гия лық мі нез-құлық- та рын да ғы жа ғым сыз өз ге ріс тер ді бай қауы, ме ке ме қыз мет- ке рі нің өмі рі не те ріс ық па лын ти гі зе ді. Қыл мыс кер лер мен, қо ғам дық тәр тіп ті бұ зу шы лар мен үне мі жа ғым сыз қа рым-қа ты нас та бо лу жай ға на бай қау сыз қал май, қыз мет кер ге әсе рін ти гі зе ді, ал кей бір жағ дай лар да тұл ға ның кә- сі би бұ зы лы сы на алып келеді. Тұл ға ның кә сі би бұ зы лыс қа ұшы рауы – іс-әре кет ке зін де гі, әр- түр лі мақ сат қа же ту дің ерек ше шарт та ры ның ық па лы нан туын- дайт ын тұл ға ның пси хо ло гия лық жа ғым сыз өз ге руі нің жиын ты- ғы. Олар дың ара сын да ғы айыр ма шы лық тар: «Кү йіну бел гі сі» кә сі би іс-әре кет ке зін де бай қа ла ды, ал кә сі би бұ зы лыс (де фор ма ция) жұ мыс та ғы әре кет тер кө рі ніс те рі нен бай- қа ла ды. Кә сі би іс-әре кет ба ры сын да адам да шар шау мен қа тар та ғы бір жа ғым сыз – бір саз дық пси хи ка лық күй туын дауы да мүм кін. Мұн дай күй өмір лік ай мақ тың шек те ліп оқ шаулан уына бай ла- ныс ты си пат та лы на ды жә не ко ло ния қыз мет кер ле рі не тән жағ дай екен ді гі мә лім, се бе бі қыз мет кер лер дің көп уақы ты жа бық ме ке- ме жағ да йын да өте ді. Осы ның сал да ры нан ас те ния, яғ ни жүй ке жүйесі нің то зуы, ті тір кен дір гіш тік, то ры ғу шы лық, гал лю ци на- ция сияқ ты пси хи ка лық күй лер сыр бе ре ді. Кү йінудің се беп те рі мен бел гі ле рі со зыл ма лы бо лып ке ле ді. К.М. Мас лач (1978 ж.) эмо ционал дық «кү йіну» синд ро мы- ның ал дын алу да ғы ша ра лар ды қа рас тыр ған. Ға лым ның пі кі рін- ше, эмо ционал дық күйінудің се беп те рі тек адам дар дың тұл ға лық ерек ше лік те рін де ға на емес, со ны мен қа тар бел гі лі бір әлеу мет- тік жә не жағ даят тық фак тор лар ға да бай ла ныс ты деп са най ды. Эмо ционал ды кү йіну өте жұқ па лы жә не қыз мет кер лер ара сын да жыл дам та ра луы мүм кін. Кү йінуге шал дық қан дар ұят сыз, ар сыз, сел қос, ен жар бо лып ке туі ық ти мал. Кү йінуді ба сы нан өт кер ген 11. Пенитенциарлық психология 265 же ке тұл ға да, ұйым дар мү ше ле рін де бұл құ бы лыс тар дың әр түр лі бел гі ле рі бай қа ла ды: кадр лар дың жо ға ры түр де гі тұ рақ сыз ды ғы, ағым ды лы ғы, қыз мет кер лер дің жұ мыс қа қа тыс ты ықы лас та ры- ның тө мен деуі, дәр мен сіз дік, се нім сіз дік, бас шы қыз мет кер лер ге де ген жиі айтыла тын сы ни пі кір дің өсуі, қыз мет тес тер ара сын да- ғы тү сі ніс беуші лік тің ар туы, бел сен ді лік тің тө мен деуі, іс тел ген іс-әре кет тер ге қа на ғат тан бау се зі мі нің өсуі. Әр түр лі мә се ле лер- дің дер ке зін де ше шіл меуі кү йінудің өршуіне, дам уына итер ме- лей ді. Пси хот рав ма лық жағ дай лар да сәт сіз дік ке қар сы тұ ра ал- майт ын дар, әдет те, өз де рі не кө ңіл де рі тол майды, өз әре кет те рі не қа на ғат тан бай ды. Эмо ционал дық кү йінудің пай да бо лу да ғы се- беп ші нің бі рі – іш кі фак тор лар адам ның өмі рін де ма ңыз ды рөл ат қа ра ды. Күн де лік ті бір са рын ды жұ мыс тан ма ман дар шар шайды, сон- дық тан олар да қор ша ған қа рым-қа ты нас та ғы адам дар ға де ген ті тір ке ну ші лік се зі мі пай да бо ла ды. Тү зеу жа бық ме ке ме сін де қыз мет ете тін адам дар да түр лі дағ да рыс тар, шай қас тар, кә сі би іс-әре кет те гі қа те лік тер орын ал ған дық тан, олар дың кә сі би да му- ла ры на ке дер гі жа са лып, жа ғым сыз әре кет тер орын алуы ық ти- мал. Осын дай кә сі би іс-әре кет тің бір саз ды лы ғы ның нә ти же сін де ке йін нен шар шау, қа жу, кә сі би дағ да рыс сияқ ты күй лер қыз мет- кер ді бау лап ала ды. Ғы лы ми әде биет тер де ең бек тік қа жу ең бек үдерісін де гі пай- да бол ған ор га низм нің фи зи оло гиялық жа ғы нан бай қа ла тын ке шен ді күй жә не ағ за ның қор ға ныс функ ция сын ат қа ра тын үдеріс ре тін де тү сін ді рі ле ді. Ең бек тік қа жу іс-әре кет ке қа тыс ты қа бі лет ті лік ті тө мен де те ді жә не әр түр лі қақ ты ғыс тар дың орын ал уына се беп ші бо ла ды. Қа жу-шар шау адам ның пси хи ка лық күйі бол ған дық тан суб ъек тив ті түр де бас тан ке ші рі ле ді. Пси хо- ло гия ғы лы мын да қа жу дың бір не ше түр ле рі ажы ра ты ла ды. Фи- зи ка лық қа жу ке зін де бұл шық ет тің шы дам ды лы ғы мен кү ші тө- мен дейді, қоз ға лыс тың дәл ді гі на шар лайды, ал ақыл-ой қа жуы ба қы лам паз дық пен ес тің әре ке тін тө мен де те ді. Эмо ционал ды- мо ти ва ция лық қа жу ке зін де мо ти ва ция лық жә не эмо ционал ды тұ рақ сыз дық пай да бо ла ды. Заң психологиясы 266 Ұзақ уа қыт қа со зыл ған қа жу күйі – ше ка ра лық күй. Шар шау ке зін де же ке тұл ға да жа ғым сыз өз ге ріс тер пай да бо лып, инт ро ве- рт ті лік, аг рес сив ті лік, то ры ғу шы лық сияқ ты тұ рақ ты қа сиет тер- ге ілік ті ре ді. Осы ның ал дын алу да ең бек пен де ма лыс тың ал ма су тәр ті бін ерек ше қа да ға лау қа жет. Адам ның ең бе гін де гі ке ле сі жа ғым сыз фак тор дың бі рі – кә сі- би дағ да рыс. Кә сі би дағ да рыс жо ға ры лауа зым ды қыз мет кер лер- де бай қа ла ды. Бұл фак тор жұ мыс кер дің кә сі би өзін дік ба ға ла уын тө мен де те ді, қор ға ныс уәж де рі нің кү шеюін бай қа та ды. Егер адам іш кі дағ да рыс та ры мен кү ре се ал ма са, ол тұл ға лық бей-бе ре кет- тік ке ұшы рай ды, кә сі би эти ка лық қа те лік тер ге жол бе ре ді. Жа бық ме ке ме лер де гі қыз мет кер лер дің өмі рі мен ден сау лы ғы- на зиян кел ті ре тін жағ даят тың бі рі – топ тық оқ шаула ну. Мұн дай жағ дай лар қыз мет кер лер дің адам дар мен қа рым-қа ты нас жа сау ке зін де эмо ционал ды түр де гі күш те ну, әр түр лі қақ ты ғыс тар мен ұрыс-ке ріс тер ту ды ра ды. Жа бық ме ке ме қыз мет кер ле рі то сын түр де кез де се тін жағ дай- лар да ст ресс (есең гі реу) қал пы на тү се ді. Ганс Сельенің пі кі рін- ше, «ст ресс» – әр түр лі пси хот рав ма лық фак тор ла ры на, жа ғым- сыз бол мыс тар ға де ген адам ағ за сы ның ерек ше түр де гі қор ға- ныс реак циясы. Есең гі реу мен ағ за жауабы ара сын да бел гі лі бір үдеріс тер өріс тейді, яғ ни ол ал дың ғы бол ған ст рес тік жағ дай лар- ға жа сал ған тә жі ри бе мен ұш та са ды. Ст ресс фи зи оло гиялық жә не пси хо ло гия лық ком по не нт тер ден тұ ра ды жә не мұн дай күй кө бі не қа тер лі, қа уіп ті жағ дай лар да орын ала ды, әдет те гі уәж дер ге қа ра- ған да бұл аса шиеле ніс кен адам ның қа лып-жағ дайы. Кә сі би іс-әре кет те гі пси хот рав ма лық жағ дай лар да қай ғы ру жә- не мұ ңаю се зім де рі жиіле не тү сіп, өз-өзі не қа на ғат тан бау бел гі ле- рін бай қа та ды, ал үрей жә не то ры ғу шы лық (деп рес сиялық) таң- да ған ма ман ды ғы на, жа сал ған іс-әре ке ті не кө ңіл тол маушы лық, қа на ғат тан бау тұл ға лық не ме се жағ даят тық қор қы ныш се зім де рін бас тан ке ші ру ден туын дай ды. Күй зе ліс қыз мет кер дің жұ мы сы на әр қа шан да те ріс ық па лын ти гі зе ді, ал ша ма дан тыс күй зе ліс ке бой ал ды ру қыз мет кер лер дің ден сау лы ғы на те ріс әсер етіп, аяқ ас ты- нан ше шім қа был дау да ғы жа уап кер ші лі гін шек тейді. 11. Пенитенциарлық психология 267 Жа бық ме ке ме қыз мет керма ма ны жұ мыс қа ер те ке ліп, бі рақ ұзақ уақы тын сон да өт кі зе ді, аяқ тал ма ған құ жат тықжұ мыс тар ды үйіне алып бі ті ру ге ты ры са ды жә не жо ға ры да си пат тал ған пси- хи ка лық кө ңіл-күй дің сал да ры нан қа жу-кү йінудің ке ле сі бел гі- жүктеу/скачать 4.34 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|