Н. У. Шаяхметов, тарих ғылымдарының докторы

Кабульдинов З. Заноза // Земля сибирская, дальневосточная. 1992. №7/8. С. 31.

Қондыбай С. Казахская мифология. Краткий словарь. Алматы: Издательство «Нурлы Алем», 2005. С. 117. 272 с.

КЭЭ ОФ ОИИФФ СО РАН, 2003 г., с. Николаевка Михайловского р-на Алтайского края.

КЭЭ ОФ ОИИФФ СО РАН, 2003 г., с. Михайловка Алтайского края.

КЭЭ ОФ ОИИФФ СО РАН, 2006 г., аул Амангельды Карасукского р-на Новосибирской обл.

МКЭЭ ОФ ИАЭТ СО РАН, 2006 г., с. Ельцово Казанского р-на Тюменской обл.

МКЭЭ ОФ ИАЭТ СО РАН, 2006 г., с. Ельцово Казанского р-на Тюменской обл.

МКАЭЭ ОФ ИАЭТ СО РАН, 2008 г., аул Караман Нововаршавского р-на Омской обл.

МКАЭЭ ОФ ИАЭТ СО РАН, 2008 г., аул Караман Нововаршавского р-на Омской обл.

МКЭЭ ОФ ИАЭТ СО РАН, 2006 г., с. Ельцово Казанского р-на Тюменской обл.

Мустафина Р. М. Представления, культы, обряды у казахов (В контексте бытового ислама в Южном Казахстане в конце X{X – XX вв.) – Алма-Ата: «Қазақ университеті», 1992. – С.3.

МЭЭ ОмГУ. 1981 г. П.о.12. К.940-941. Л.10. Аул Бузан Русско-Полянского р-на Омской обл.

МЭЭ ОмГУ. 1981 г. П.о.17. К.1200. Л.21; К.1198. Л.20, аул Кудук – Чилик Шербакульский р-н, Омская обл.

МЭЭ ОмГУ. 1981 г. Д.29-1\2. К.1184. П.о.17. Л.9. Аул Ортакшил Шербакульского р-на Омской обл.

МЭЭ ОмГУ. 1981г. П.о.17. К.1176-1179. Л.3. Аул Ортакшил Шербакульский р-н Омской обл. ОмГУ.

МЭЭ ОмГУ. 1992 г. Д.81-1. С\з Шубинский Барабинского р-на Новосибирской обл.

МЭЭ ОмГУ. 1989 г. П.О.57-1. Л.20. Аул Кайдаул Павлоградского р-на Омской обл.,

Снесарев Г.П. Реликты домусульманских верований и обрядов у узбеков Хорезма. М.: Наука, 1969. С. 26-27.

МКЭЭ ОФ ИАЭТ СО РАН – Международная казахская этнографическая экспедиция Омского филиала Института археологии и этнографии Сибирского отделения Российской академии наук

МЭЭ ОмГУ – Материалы этнографических экспедиций Омского государственного университета

К.И. Искакова

Астана қ., Қазақстан

АҚСЕЛЕУ СЕЙДІМБЕК: ТАРИХШЫ-ЭТНОЛОГ
Ұлылықтың үлгісіндей болған Ақселеу Сейдімбек – халқымыздың өр рухының, өнегелі салтының, өрелі қалпының аса көрнекті өкілі еді. «Туған халқын, оның төл тарихын, салт-дәстүрін, тілі мен ділін жан-тәнімен сүйіп, бойындағы тәңірі берген бар қабілет-дарыны мен қайрат-жігерін ұлт игілігіне арнаған үлкен парасат иесі еді. Ел егемендігін алып, өз тізгіні өз қолына тиген кезге дейін-ақ Ақаң көп адам айта бермейтін, айтса да жаза бермейтін қазақтың көне мәдениеті мен рухани шежіресін шырылдай жүріп жаңғыртып, қызғыштай жүріп қорғай білді»,- деген Астана қаласының әкімі Иманғали Тасмағамбетовың сөзі өте орынды [1].

Ақселеу Сейдімбекті тарихшы-этнолог ретінде көрсететін - «Қазақтың ауызша тарихы» [2] атты кітабы – ұлттық құндылықтарымызды ішіндегі аса құнды еңбек. Көтерер жүгі ауыр, оқырманын бей-жай қалдырмайтын, идеялық мазмұны тереңге тартқан, сан ғасырдың салмағын арқалаған аталған туынды ХХІ ғасырдың басында дүниеге келгені бір жағынан, сүйінші сұрарлық қуаныш, екіншіден, заңдылық та. Сүйінші сұрайтындай жері – бұл еңбектің болмыс-бітімінде, айтар ойында даралық сипат, даналық келбет бар. Заңдылық дейтініміз – дәл осындай сипаттағы еңбек еліміз егемендік алған азат рухты заманда ғана дүниеге келгендігі. Ұлттық құндылықтарды дәріптейтін, тілі жатық, дерегі мол, берері көп жақсы кітапты осы күні таба қою қиын. Көп кітап әдемі әшекейленеді, бірақ мазмұны сыртқы мұқабасына сай келмейді.. Ал Ақселеу Сейдімбектің «Қазақтың ауызша тарихының» жөні бөлек. Әдебиетші мен тілшіге, өнертанушы мен өлкетанушыға, саятшы мен саяхатшыға, саясаттанушы мен әлеуметтанушыға бірдей қажет әрі тарихи, әрі этнологиялық, әрі философиялық осы еңбек екендігі дау тудырмайды.

Рухани өмірімізде үлкен жаңалық болып саналатын «Қазақтың ауызша тарихы» – алдымен қазақтың өзіне, одан кейін, елімізде мекен ететін барша ұлт өкілдеріне, Қазақстан деп аталатын мемлекетке керек дүние. Қазақ ұлтының біртұтас бөлінбейтін этнос екендігін құрамындағы рулар мен тайпалар тарихын зерделеу арқылы көз жеткізген Ақселеу Сейдімбек өзінің фундаменталді зерттеуінде трайболизм секілді етегімізге жабысқан кеселдің тамырына балта шабады. Бүгінгі таңда рушылдық пен жүзшілдіктің отын үрлеуге тырысып жүрген кейбір таяз тарихшылар мен жетесіз журналистердің бейшара әрекеттеріне аталған ғылыми дәйекті кітап тосқауыл болады. Көрнекті ғалым, білгір шежіреші Ақселеу Сейдімбектің кітабын түгел оқыған көкірегінде санасы бар кез-келген адам қазақтың түбі бір атадан, бар қазақ бір-біріне бауыр, бәріне ортақ тіл мен дүниетаным, салт-дәстүр бар екендігін мойындайды. «Қазақтың ауызша тарихынан» жер жаһандағы он бес миллионға жақын әр қазақ өз атасын, айналып келгенде түп негізін табады, бар қазақтың құрылымын түсінеді. Қазақты құрайтын рулар мен тайпаларды жіліктеп көрсеткенде, ғалым ұлтымыздың сыртқы формасын, композициялық құрылымын танытқандай. Ал осы рулар мен тайпалардың мекен еткен ареалын, таңбасы мен ұранын, негізгі ата кәсібін, қоршаған дүниеге көзқарасын, өмір жайлы танымын, салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпын, жырлаған жырын, тыңдаған ертегісін, шырқаған әнін, күмбірлеткен күйін, жыл құсымен бірге жүрген әсем көшін көркем тілмен суреттегенде Ақселеу Сейдімбек қазақ деген халықтың жанын, оның ішкі мазмұнын жайып салғандай. Сондықтан қазақты түсінгісі келген адам «Қазақтың ауызша тарихын» оқығаны ләзім.

«Ақселеу Сейдімбек өзінің «Қазақтың ауызша тарихы» атты еңбегінде шежірелік деректерді пайымдаудың жаңа халықтық этнографиялық үлгілерін ұсынған. Автор, шынында да, көрнекті этнолог Ж.Артықбаев айтқандай, тақырыпқа «тікелей немесе жанама кіретін ондаған-жүздеген мәселелерді кітапқа артып алған». Сондықтан да онда этнографияны және этнологияны, тарихи географияны, этникалық тарихты қамтитын көптеген жаңа мәселелер көрініс тапқан. Ақаңның ерекшелігі – оның қазақтың қызыл сөзінің «майын тамызатын» шебері болуында ғана емес, осы тілді этнографияның және этнологияның ғылыми тілімен байланыстыра, мәселені халыққа түсінікті, жатық тілмен баяндауында болса керек. Сондықтан да бұл кітаптың оқырмандары ғалым-этнологтар ғана емес, жалпы, қазақ қауымы болып шығуы да әбден мүмкін. Бәлкім, бұл бәріміз айтып жүргендей, консервативті ғылыми қасаң тілден құтылудың бірден-бір дұрыс үлгісі болар. Осы жағын да ойлағанымыз жөн болар.

…Ақаңның журналистіктен және жазушылықтан этнология ғылымына келуі – біздің ұлт зиялыларының үлкен табысы дер едік. Қазақтың көркем тілін оның бай дәстүр-салтымен тығыз байланыстырып, этнографиялық ғылымға жаңа леп және соны ұлттық сарын алып келген қаламгер біреу болса, ол – Ақаң, ал екеу болса, оның бірі – Ақаң», - деп бағалайды ғалым еңбегін профессор, белгілі тарихшы Талас Омарбеков [1].

«Күңгір-күңгір-күмбездер.Сұлулық туралы сырлар» атты А.Сейдімбектің еңбегі – ғалымның мәдениеттану, тарих, жағрапия, этнологияға қосқан үлесі деп санауға болады[3].Бұл еңбек көшпенділер әлемін, жер-су аттарын, халықтануды, өнерді, мазарларды, шежірені қамтиды, олардың тарихын ашып, баға береді. Спелеология – үңгіртану ғылымы туралы мағұлымат береді. А.Сейдімбек тарихшы-этнолог ретінде Л.Н.Гумилев еңбектеріне көп мән берген, бірқатар еңбектер жазған. Солардың ішінде келесі еңбектерін атауға тұрарлықтары: «Гумилев және этнология», «Мен білетін Гумилев», «Өзекті ой,өміршең идея иесі», «Гумилев» және т.б. [4]. Ол: «Лев Николаевичтің ғылыми ізденістерінің шыңы болып табылатын «Этногенез және Жердің биосферасы» («Этногенез и биосфера Земли») атты еңбегінде халықтардың қалай жаралып, қалай сейілетініне, сондай-ақ оған та­биғат пен космостың аса тегеурінді әсер-ыкпалына бүкіләлемдік ауқымда тарихи шолу жасайды. Тарихи шолуын айғақ-дәлел ретінде көлденең тарта отырып, этнология туралы бұрынғы көзқарастардан түбегейлі айырмашы-лығы бар ой-тұжырымдар қорытады. Бұлардың бәрі автордың тарихи деректерге, нақтылы теорияларға, табиғат пен биосфера заңдылықтарына, географияға жүйріктігімен дәлелденіп, мейлінше оралымды тіл-стилімен оқырманын тәнті етеді», - деп жазады өзінің «Гумилев» атты еңбегінде [5].

Лев Николаевичтің соңында ұлан-ғайыр мұра қалды. Сол мол мұрадан алғаш рет қарпып алып жариялаған еңбектерінің өзі 15 том.Әрине, мәселе санда емес, деп санайды Ақселеу Сланұлы. «Лев Николаевич еңбегіндегі тосын да тың ойлардың, мейлі, оң болар немесе теріс болар, әлі де талай ұрпаққа ден қойдырып, әлі де талай-талай ғылыми ізденістерге тұғыр болатыны хақ. Өйткені, Лев Николаевич Гумилев бар болмысын, барша ғұмырын ғылыми шындықты іздеуге арнаған жан. Басқасын былай қойғанда, оның ғажайып эрудициясы мен логикасы тарихқа іңкәр әркім үшін тамаша тағылым болатынына күмән жоқ», - деген А.Сейдімбек сөздері Л.Н.Гумилевтің ғылыми мұрасына берілген үлкен баға [5].

Лев Николаевич Гумилевке дейін этнос, яғни халық, ұлт, жұрт (национальность) дегеніміз — тіл, мемлекеттік билік, тарихи ағым (инерция), өмір, салт біріктірген адамдардың қоғамдастығы деп түсіндірілетіне біз бәріміз куәміз. Ал А.Сейдімбек болса, Лев Николаевичің этносты нақтылы категория ретінде қарастыратындығын атай отыра, этнос дегеніміз — өзіндік шек-шекарасы бар, өзіндік қалыптасқан мінез-құлқы бар, өзіндік ішкі құрылымы бар, уақыт аясында өзіндік заңдылықтармен өзгеріске түсіп отыратын біртүтас жүйе дейді.

Бұрын (соцжүйе кезінде) этнос немесе этникалық қауымдастық дегеніміз тарихи-табиғи жолмен қалыптасатын әлеуметтік категория делінетін. Ал Лев Николаевчи болса этнос дегеніміз био-географиялық категория дейді. Жай ғана био-географиялық категория емес, этнос дегеніміз — әлеуметтік және формациялық құрылымнан (устройства) тыс, әлеуметтік проблемаға кіріптар болмайтын жаралым дейді. Мұның өзін этнос тарихы мен табиғат тарихының шеңдесуі арқылы болатын антропосфералық құбылыс деп біледі. Әйгілі ғалымның ой-тұжырымы бойынша, біріншіден — этностың күш-қуатын өзі тіршілік құратын табиғи ортамен кіндіктес, екіншіден — әрбір этнос тіршілік құру барысында әлеуметтік кеңістігін ұдайы ұлғайтып отыруға бейім болады. Ал этностың алғашқы жаралымына космос қуаты әсер етеді. Сол әсердің нәтижесінде қайрат-жігері ерекше «пассионар» адамдар қалыптасады. Өз кезегінде пассионар адамдар соңдарынан қалың тобырды ертіп, өздеріне қарсыластарға (субпассионарларға) тойтарыс беріп, өзіне дейінгі «мәдени жаралымды» жойып, «этнос» деп аталатын жаңа қауымдастықты қалыптастырады. Мұның бәрі де қоршаған ортамен біте қайнасқан тұтастықта жүзеге асып жататын үрдіс. Яғни, әрбір этносты ең алдымен био-географиялық құбылыс ретінде қабылдау керек. Этнос био-географиялық құбылыс болса, онда өзінен-өзі олардың өлшеулі ғұмыр жасы болмақ. Ондай ғұмыр жастың ұзақтығы әдетте 1200-1500 жыл шамасында болып келеді. Осынау өлшеулі уакыт аясында этнос нобай танытып дүниеге келеді, еңсе көтеріп етек жияды, өркен жайып дамиды (акматикалық фаза), сонсоң бірте-бірте құлдырап сейіле бастайды (обскурация немесе аннигиляциялық фаза). Яғни, этнос та адам сияқты, балалық, жігіттік, қарттық шақты бастан кешеді. Бұл үрдіс «этногенез» деп аталады. Осылайша, Ақселеу Сейдімбек Л.Н.Гумилевтің теориясының ең күрделі, әрі мазмұнды тұсын қазақ оқырмандарына дәйектеп түсіндіріп берді [5].

Лев Николаевич Гумилев еңбектерінің бәрін дерлік көктей өтіп жататын идеялардың бірі — пассионарлық. Осы тұста А.Сейдімбек: «Әйгілі ғалымның ой-тұжырымы бойынша, адам әрекеті планеталық күш-қуат болып табылады. Сол күш-қуат жердің геологиялық жаңғыруына пара-пар. Яғни, адам (ұлт, халық) қозғалысының күші тектоникалық қозғалыстармен теңдес келеді. Бұл ретте адамның планеталық аукымдағы әрекеті жанды биосфераның биохимиялық қуатынан бастау алады. Мұнан әрі адамның планеталық ақыл-ойы биосферадан ноосфераға ұласады. Былайша айтқанда, өсімдігі бар, жан-жануарлары бар, адамзаты бар — тіршілік атаулының болмысы планетаның жоғары қабатына айналады. Мүның өзін биология деуге де, социология деуге де болмайды. Сірә, географиялық-геологиялық құбылыс десе жобасы келіп қалар. Биосферадағы жанды заттардың биохимиялық қуаты болып табылатын осы құбылысты қосмос кеңістігінен құйылатын тегеурінді қуат (сверхэнергия) әсер еткенде Жер бетінде айрықша жаңғыру үрдісі басталады. Адамдарды қозғалыска келтіріп, олардың ішінен қайрат-жігері тасыған тұлғаларды тарих сахнасына шығартып, одан әрі этниқалық жаралымға ұйытқы болатын себеп осы. Яғни, пассионарлық дегеніміз — адамдарды шабыт тұғырына қондыратын биохимиялық қуат. Пассионарлық сөзінің латын тіліндегі «пассио» түбірі «шабыт», «құлшыныс» (страсть) деген мағына береді. Лев Ниқолаевичтің пайымдауы бойынша, этногенез дегеніміз — этносфера аясындағы этникалық ұжымның жаңарып-жаңғыруы. Ондай жаңарып-жаңғыруларға пассионарлық құбылыс тұғыр болып отырады », - деп, Л.Н.Гумилевтің пассионарлық идеясы жіліктің майын шаққандай талдап, өзінің Л.Н.Гумилев териясын терең меңгергендігін дәлелдейді [5]. Л.Н.Гумилев сияқты данагөй ғалымды қазақтың маңдайына біткен біртуар дана ғалымы Ақселеу Сланұлы Сейдімбектің жете зерттеуі кездейсоқ нәрсе емес. Өйткені, жазушы, бұрынғы қоғам қайраткері Әбіш Кекілбайұлы айтқандай: «…Ақселеу – ұлан-ғайыр сахарамызды түгел шолып, ұлан-асыр сыр-сипат­тарымызды тегіс қамтып, қат-қабат тарихымызды терең қаузап, дүлдүл оймен, ділмар тілмен толғайтын ғұлама ғалым, сұңғыла білімпаз, сүлей суреткер.Оның кең қарымды, тың серпінді, тынымсыз ізденіске толы тарихи зердесі өзімізді дүние танып, өзгелерді дұрыс бағам­даудың асқаралы шыңдарына шығып, бұрын-соңды батылымыз бармаған ұшы-қиырларын еркін самғай бастап еді» [1].

Ақселеу Сейдімбек туралы әңгімемізді Қазақстан Республикасының Президенті, Ұлт көшбасшысы Нұрсұлтан Назарбаевтың жүрекжарды тамаша сөздерімен аяқтаймыз: «Ол жан-жақты дарын иесі ретінде өзінің бүкіл білімі мен қажыр-қайратын туған халқының мүддесіне бағыштап, мейлінше мақсатты әрі жемісті еңбек ете білген аса айтулы тұлға еді. Сол себепті, төл мәдениетіміздің жаңғырып, өсіп-өркендеуіне мол үлес қосып, өзінің айшықты ізін қалдыра білді. Еңбегімен халқымыздың зор құрметі мен сүйіспеншілігі бөленді. Онымен жастай танысып, өзара сыйлас, пікірлес болғанымды ұмытпаймын» [1].

Біз де Ақселеу ағамызбен бір университетте қатар қызмет атқарып, ол кісінің көкрегімізде жатталып қалған баға жетпес дәрістерін тыңдағанымызға, ақыл-кеңестеріне сусындағанымызға өзімізді бақытты санаймыз, тағдырға алғысымызды мың қайтара айтамыз. Ғалым, ұстаз Ақселеу Сланұлы Сейдімбектің жарқын жүзі жүрегімізде мәңгі сақталады.

2.Сейдімбек А. Қазақтың ауызша тарихы.- Алматы, 2001

3. Сейдімбек А.Күңгір – күңгір күмбездер.Сұлулық туралы сырлар.-Алматы,1981

4.Сейдімбек А Гумилев және этнология // Еуразия университеті.-2012,қазан. Мен білетін Гумилев // Заман-Қазақстан.- 1996, 18 қазан; Өзекті ой,өміршең идея иесі // Егемен Қазақстан.- 2002,2 қазан; Гумилев // Егемен Қазақстан.- 2004, 01 қазан

5. Сейдімбек А. Гумилев // Егемен Қазақстан.- 2004, 01 қазан
Р. Бейсетаев

Қарағанды қ., Қазақстан
АҚСЕЛЕУ СЕЙДІМБЕК ЖӘНЕ САРЫАРҚА ЖЕРІНІҢ

КӨНЕ ЕСКЕРТКІШТЕРІ
Кезінде Мәш­һүр-Жү­сіп Көпеев әулие бабамыз жастарға айтқандай: – «Жі­гіт күніңде жаннан кеш­те іс қыл, өл­сең өлер­сің, өл­ме­сең адам бо­лып шығар­сың», – деп, қай­сар мі­нез­бен және қа­жыр­лы та­бан­ды­лық­пен өзі­ де еңбек етіп, өзгеге де өнеге болған азамат Ақселеу Сейдімбек еді. Осы бір сан қыр­лы, – әде­би­ет, этногра­фия, та­рих, музыка, дін ғы­лы­мы­на елеулі мұ­ра қал­дыр­ған адам­ның еңбегі осы күні арнайы айтарлықтай.

Халықтың зиялы азаматының рухани бо­ры­шы – әлем ал­дын­да өз ұлтының дара болмы­сын та­ны­та бі­лу. Егер жеке ха­лық әлемнің да­муы­на ешбір үлес қос­па­са, он­да бұл халықтың азаматтары адам­зат та­ри­хына, дамуына, тіпті өз халқының тарихына және оның дамуына ешбір еңбек етпеді деуімізге болады. Міне осыған орай, білікті азамат әрі ғалым Ақселеу Сейдімбектің өз халқына, әлем өркениетіне айтарлықтай еңбегі бар деп, толық айта аламыз.

Ғалым Ақселеу Сейдімбектің өзі айтқандай: – "... Көшпелілердің тарихи-әлеуметтік дамуындағы ұзақ ғасырларға созылған біртектілік, даланың табиғи ерекшеліктерін шебер пайдалана білудің арқасында жинақталған материалдық игілік, шағын ауылдардан бастап байтақ көшпелілер әлемін қамтып жатқан қарға тамырлы рулық пәтуа – міне, мұның бәрі де сол қоғамда дүниеге келген адамдардың эстетикалық мұратына әсер етпей қойған жоқ. Жай ғана әсер ету емес, эстетикалық таным-түсініктің ұдайы шыңдалып отыруына ықпал етті. Өйткені көшпелілердің нақтылы өмірі мен мақсаты арасында айырмашылық жоққа тән еді... Демек, мұндай ортада нақтылы өмірдің өзі адам мұратының жүзеге асуымен пара-пар болған". Бұл ойдың көпшілікке айқын түсінікті болуы оның Сарыарқа жерінің тауы мен тасын зерттеуіне де байланысты.

Ғалым Ақселеу Сейдімбек Сарыарқаның көне ескерткіштерін зерттеу барысында Әлкей Марғұлан сынды ғұламаны өзіне ұстаз тұтқан. Ақаң сол ұстазы айтқан: – "Ұлы Сахараны ескі дәуірлерде қоныстанған мал бағушы тайпалар жасаған мәдениет, өнер – ойға зор әсер ететін, зерттеуді керек қылатын бір таңсық нәрсе. Олардың бүгінге дейін сақталып келген көркем бейнелер қараушыны еріксіз өзіне тартып, Отанының ескі дәуірдегі мәдениет үлгісін жарқын түрде сыйпаттап, бүгінгі рухани қазынасының арналы бір саласы болып отыр", – сөзін өзіне ту қылып өткен зерттеуші. Ал, мен де сол ол кісінің жазғандарының ішінен өзім көзіммен көріп, қолыммен ұстаған тас туралы баян қылайын.

Сарыарқаның кіндік ортасында Қарқаралы ауданының солтүстік-шығыс аймағында Қу атаулы әдемі тау бар. Қу десе қудай, әсем кербез тау. Сол таудың басында сонау Қозы Көрпеш-Баян Сұлу заманында ғұн шеберлері тастан қиып, қалап шыққан алып бейнелі адамның бас бейнесі бар болатын (1-ші суретті қараңыз). Бұл мүсін тасты іздеп келіп, оны алғаш суретке түсіріп, өзінің «Күңгір-күңгір күмбездер» атты кітабына берген Ақселеу Сейдімбек ағамыз болатын. Бұл ескерткіштің басты ерекшелігі – өте биік (4,5м) етіп жасалған. Көшпелілер мәдениетінің өнердегі озық үлгісі еді.

1-ші сурет.

Қарқаралы ауданының солтүстік-шығыс аймағында

Қу тауының басында жаңа заманға дейін 2 ғасырдай

бұрын ғұн шеберлері тастан қиып салған

адамның бас мүсіні.

(Суретті алғаш түсіріп, кітапқа берген Ақселеу Сейдімбек).
Өкішішке орай, жақын орналасқан Семей атом полигонында жоғары қуатты сутегі бомбаларын ашық ауада жарудың салдарынан бұл ғажайып ескерткіш құлап, жартылай сынып, баяғы әсем адами бейнесін жоғалтты (2-ші суретті қараңыз). Мүсіннің қирағанын естігенде Ақаң мен Ғабдолла Құлқыбаев ағамыз екеуі қатты ренжіп: «Жерімізде бүтін зат-дүние қалмайтын болды ғой» деп, қайта-қайта айтып еді.

2-ші сурет. Қу тауының басында жаңа заманға дейін ғұн шеберлері

тастан қиып салған бейне – адамның бас мүсінінің бүгінгі қалдығы.
Кезінде Ақселеу Сейдімбектің Сарыарқа жеріндегі зерттеулері туралы академик Әлкей Марғұлан былай жазған болатын: – «Автор байтақ даладағы бақташы елдердің тарихына, географиясына, қандай тіршілік жасағанына ерекше көңіл қойып, әсіресе олардың мәдениетіне, өнер түріне, әдетіне, істейтін ісіне, тігетін киіміне, ішетін асына, ғұрпына, барлық этнографиясына жарқын көзбен қарап, оларды ғылыми, көркем тілмен айтып беруді мақсат еткен. Қытай, грек, латын тілінде бақташылар туралы жазылған байтақ мәліметтерді пайдалана отырып, кейінгі замандағы атақты саяхатшыларды, топ-тобымен зерттеген ғалымдарды еске түсіріп отырады. Сондықтан да болар, Ақселеу Сейдімбеков кітабын әрі ғылыми дұрыс, әрі жанға жайлы жұғымды, көпшілік әдемі түсінетін, жарқын тілмен жазған». Ал, біз академик Әлкей Марғұланның бұл сөзін өте жоғары баға деп түсінеміз.

Ақаңның Сарыарқа жерінің тарихын зерттеу барысында терең оймен, перзенттік парызым деп жазған бір саласы – көне заманда көшпелілер даласында жасалған жоғары деңгейлі мәдениет, оның кейіпкерлері және сол мәдениетті жасаушылар болды. Ал, академик Әлкей Марғұланның тілімен айтқанда, – «Мәдениет – адамзат баласының ақыл-ойы, маңдай тері, қажырлы еңбегі. Мұның бәрі – зор қоғамдық сыйпат». Міне, сан ғасыр өткізіп, өзіндік сабақтастығын үзбеген осы ұлы мәдениет қалдығын, көркем мұраларды терең тұсінуге, түсінгенін елге түсіндіруге, оларға тарихи және әлеуметтік мән беріп, зерттеуге көп күш жұмсап, еңбек еткен. Демек, ғалым Ақселеу Сейдімбек – көне мәдениетіміздің зерттеушісі, оның жаршысы – жас және болашақ ұрпақтың ұлағатты ұстазы.

Ақаңның көп көңіл бөліп айналысқан мәселесінің бірі – ғасырлар бойы сақталып, біздің заманымызға аман жеткен тарихи аса қымбат ескерткіштерді қалай да сақтап қалу болды. Сол мәдени ескерткіштердің көбі тозығы жетіп, жойылып кетуге жақын тұр. Егер болашақ ұрпаққа олардың өзі жетпей, тек суреті ғана жетсе, ол шексіз өкінішті болар еді.

Профессор Ақселеу Сейдімбектің Сарыарқаның тау-тасын жаяу аралап, оның көне заманнан бізге жеткен тарихымыздың куәсі, тіпті сол тарихымыздың өзіндей болған ескерткіштерді зерттеуі, оларды суретке түсіріп, тарихи талдап бүгінігі жастарға тарту етуі – еліміздің болашағына арналған, жастарымызды рухани тәрбиелеудегі атқарған орасан зор еңбегі деп білеміз.

We know several versions but new findings have exposed the connections better between the Asian and European versions. The deer-chasing legends (monastery-founding; Karlsbad thermal bath, etc. ) were dispersed in Europe by the Byzantine nations, partly the Central Eurasian nomad nations especially the Hungarians. The core of this totemistic root legend is still alive like proposal ceremonies among the Csango Hungarians in the XI. century – who have since moved to northeast Romania. These live folklore records are the very last oral remainders of a thousand years old Steppe tradition. In the chronicles, the „wonderdeer” leads the Hungarians and Huns to their new country, the Pannonian Basin. The motif of the mother deer who leads a nation to its new land can be found in the Kyrgyz and Hun folklore. Consequently this motif inherited genetically to the Hungarian traditions.

The Virgin Mary cult is still alive in the Hungarian folk faith and religious folklore. Among the Turk nations - including the Hungarians - the Sun is a female symbol, while the Moon symbolizes the male in contrast with the views of other Indo-European nations. The Middle Eurasian symbol of the doe/ deer – foremother - became the symbol of Jesus in Europe, thus it turned to be a male symbol. These strong traditions from the Bronze Age are still alive as a survival element among several nomad people.

Thank You very much for your attention!