II. ОРНЫҚТЫ БИОАЛУАНТҮРЛІЛІК ЖӘНЕ ОНЫ САҚТАУ САЛАСЫНДАҒЫ ҰЛТТЫҚ СТРАТЕГИЯЛЫҚ ЖОСПАР

1. 
   Биоалуантүрлілік жоғалуының негізгі себептерімен күресуді енгізу (биоалуантүрліліктің проблемаларын ескеру)
   
2. 
   Тікелей әсерлерді қысқарту және орнықты пайдалануды ынталандыру
   

• 
  Ағымдағы бағдарламаларды және Биологиялық Әртүрлілік Қызметі Жоспарының Ұлттық Стратегиясын (1999ж.) талдау.
  
• 
  БӘ бойынша ұлттық мақсатты міндеттерді жасау және оларды бағалау индикаторларын анықтау.
  
• 
  Биологиялық Әртүрлілік Қызметі Жоспары мен Ұлттық Стратегиясының құрылымын келісу.
  

• 
  ЕҚТА даму үлгісін және Қазақстанның экологиялық желілерін әзірлеу.
  
• 
  Секторлық салаларына (орман, балық, ауыл шаруашылығы, туризм) биоәртүрлілік мәселелерін енгізу.
  
• 
  Генетикалық эрозияны минимумға жеткізу және генетикалық әртүрлілікті сақтау бойынша стратегия әзірлеу.
  
• 
  Биоәртүрлілікпен, оның құндылық бағасымен, қызметімен, және де оны жоғалту салдарымен байланысты білім беру бағдарламалары.
  
• 
  Қорларды жұмылдыру стратегиясын әзірлеу (мемлекеттік бюджет, траст қоры, бизнес-құрылым құралдары).
  

Стратегиялық міндеттер in-situ, ex-situ сақталудың, биоәртүрлілікті орнықты пайдалану және орнын толтырудың, басым мәселелері мазмұнында қарастырылып, қойылған міндеттерді шешу үшін республикадағы алғышарттар бағаланды. Стратегия нормативті-құқықтық базаны, биологиялық қорларды пайдалану мен ЕҚТА желісін ұйымдастыру кезінде басқару және тексеру желілерін жетілдіруге бағытталған. Елдің орнықты дамуының стратегиялық жоспарына сәйкес Ұлттық Стратегия бірнеше басым міндеттерді орындауды міндеттеді, оның ішінде:

• 
  биологиялық әртүрлілік жағдайы мен өзіне тән ерекшеліктерін игілігі мен құндылығы ретінде бағалау;
  
• 
  антропогендік әсер ету кезінде түрлер мен экожүйелерге келетін қауіптерді анықтау және жою;
  
• 
  мемлекеттің өз қорларына тәуелсіз құқықтарын пайдалану, әсіресе ерекше нысандарды және қорларды сақтау жауапкершілігі;
  
• 
  жергілікті халықтың биоәртүрлілікті, сонымен қатар агробиоәртүрлілікті сақтау және ұтымды пайдалануға халықты сауда-саттық, денсаулық сақтау, отын-құрылыс, шикізат, кәсіптену, техникалық, рекреациялық және басқа ресурстардың қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында дәстүрлі тәуелділігін орнату;
  
• 
  қоршаған ортаны сауықтырудың оңтайлы шарттарын нықтау және биоәртүрлілікті сақтай отырып СО2 (көміртек эмиссиясы) көбеюі нәтижесінде жылулық эффектінің төмендеуін айқындау;
  
• 
  биоқорлардың жою және сақтаудың нормативті-құқықтық негіздерін әзірлеу, биологиялық қорларды аймақтық және жергілікті деңгейде сарқылмайтын пайдалану арқылы экономикалық және әлеуметтік экологиялық пайда балансын анықтау;
  
• 
  қауіптің әлсіреуі және биологиялық әртүрліліктің сақталуын қамтамасыз ету;
  
• 
  биологиялық әртүрлілік мәселелері бойынша қызметтерді үйлестіру жүйелерін жетілдіру;
  
• 
  бұзылған экожүйелердің экологиялық қайта құрылуы және қалыптастыруы;
  
• 
  биологиялық әртүрлілікті сақтау және балансты пайдалану мәселелері жөнінде жергілікті тұрғындарды, қоғамдық үкіметтік емес ұйымдарды ақпараттандыру және хабарландыруды қамтамасыз ету. Стратегияны жүзеге асыру үшін Биологиялық әртүрлілікті сақтау бойынша іс-әрекеттер жоспары әзірленді. Басым міндеттері бірнеше критерилер бойынша сараптамалық баға беру арқылы анықталды:
  

• 
  сирек, шаруашылық құнды және экологиялық маңызды түрлер мен экожүйелер, биологиялық әртүрліліктің әлсіз зерттелген топтарын есепке алуды аяқтау қажеттілігі;
  
• 
  биологиялық әртүрліліктің жоғары дәрежесі, сыртқы әсерлерге осалдығы және деградацияға ұшырауы, ресурстық-экономикалық маңызы;
  
• 
  мәдени өсімдіктердің сорттары мен үй жануарларының орнықты түрлерін жасау үшін әлеуетті қорлар генофондының бай болуы (генофондтың табиғи ошақтары);
  
• 
  биологиялық әртүрлілікті сақтаудың құқықтық және экономикалық алғышарттарын жетілдіру қажеттілігі.
  

Іс-әрекеттер жоспары, ең алдымен, ортақ экологиялық трансшекаралық және ұлттық мәселелердің шешіміне, және де есепке алуды аяқтаудағы, мониторингті басқару және ұйымдастыру жұмыстарын жақсартудың басты іргелі мәселелеріне бағытталған.

Биологиялық әртүрлілікті сақтау және балансты пайдалану бойынша іс-әрекеттер жоспары 27 жобаны біріктірді, оның ішінде алты бөлім: есепке алу, сақтау, орнықты пайдалану, тексеру, халықаралық байланысты нығайту және институционалды негіздерден тұрады.

1999 жылы әзірленген Ұлттық стратегияны Үкімет бекітпегендіктен, Биологиялық әртүрлілікті сақтау бойынша X және XI Тараптар Конференциясының шешіміне сәйкес жаңа Ұлттық Стратегия әзірлеу қажет. Дегенмен, алдында жасалған стратегияның талдауы биологиялық әртүрлілікті сақтау және орнықты пайдалану сұрақтары бойынша негіз болуы мүмкін. Сонымен қатар, ЕҚТА даму үлгісі мен Қазақстанның экологиялық желісін әзірлеу үшін тұжырымдамалық негіздердің бірі ретінде олардың аумағын кеңейту бойынша бас схеманы пайдаланған жөн. Бұл жағдайда «Қазақстан Республикасы аумағын ұйымдастырудың бас схемасы» шеңберінде сирек кездесетін жануарлар-өсімдіктердің жоғалып бара жатқан түрлерін, бірегей экожүйелерді және биологиялық әртүрлілік түрлерінің мекен ету ортасын сақтау үшін әзірленген іс-шараларға сәйкес 2020 жылға дейін оңтайлы даму сценариі кезінде ЕҚТА ауданы 1 615 867,00 га ұлғайтылады, ал ЕҚТА қазіргі жалпы ауданы 14 811 205,9 га, республика ауданының 5,44% құрайды. 2030 жылға ЕҚТА ауданын оңтайлы дамыту сценариі кезінде табиғи қорғалатын аумақтар желісіне су-батпақты, дала, орман, шөлейт, тау, жағалаулық экожүйелерді сақтаудың халықаралық критерилеріне жауап беретін жаңа ЕҚТА кіретін болады.

Жалпы қорықша қорын дамыту сценариі бойынша бұл ЕҚТА 2030 жылға дейін құру жоспарлануда. Қорғалатын аумақ ауданы 827 162,0 га кеңейеді. Жалпы, 2030 жылға дейін қорғалатын аумақтардың жалпы ауданы 25 514 364,0 га немесе республика ауданының 9,4% құрайды.

Биологиялық әртүрлілікті сақтау бойынша ұлттық стратегияны әзірлеу және іске асыру үшін республикада жақсы алғышарттар құрылған.

Реформа жылдары республикада дамудың ұзақ, орташа және қысқа мерзімдік артықшылықтар жүйесі қалыптасты, оның ішінде қоршаған ортаны қорғау және табиғатты пайдалану сұрақтары келесі стратегиялық құжаттарға енгізілді: «Қазақстан – 2030». «Қазақстан Республикасының өндіріс күштерінің 2015 жылға дейін даму және орналасу схемасы». «Қазақстан 2010 жылға дейінгі дамуының стратегиялық жоспары», Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының индикативті бес жылдық жоспары, Үкімет қызметінің Жоспарлары мен бағдарламалары, Қоршаған ортаны қорғау бойынша ұлттық жоспар, Елбасының жыл сайынғы халыққа жолдауы, Қоршаған ортаны қорғау және 1992 жылғы даму бойынша Рио-де-Жанейро декларациясының ұстанымдары мен XXI ғасыр күнтәртібінің ережелері, «РИО + 20» - «Бізге қажет болашақ» (Рио-де-Жанейро қ., 2012ж.) және Тұрақты даму (Йоханнесбург қ., 2002 ж.) бойынша Дүниежүзілік саммиттер Шешімдері, Астана бастамасы – «Энергия экологиялық стратегия» және ««Жасыл көпір» Серіктестік Бағдарламасы».

Қоршаған орта жағдайының нормативті көрсеткіштеріне жету арқылы экологиялық қауіпсіздіктің оңтайлы деңгейін қамтамасыз ету Қазақстанның бағдарламалық құжаттарының ережелерін кезеңімен іске асыруды жоспарлайды. Қоршаған ортаның ластану дәрежесін төмендету және оны тұрақтандыру іс-әрекеттері жоспарын әзірлеу. Қоршаған орта сапасы көрсеткіштерін тұрақтандыру және табиғатты пайдалану талаптарын жақсарту. Қоршаған орта сапасын жетілдіру және қоғамның экологиялық орнықты дамуының қолайлы жағдайын қалыптастыру.

Ол үшін климаттың өзгеруі мен Жердің озон қабатының жұқаруына ықпал ететін антропогендік әсерді азайту бойынша; биоәртүрлілікті сақтау және шөлдену мен жерлердің деградацияға ұшырауы бойынша; экологиялық қауіп аймақтарының, әскери-ғарыштық және сынақ кешендері полигондарын оңалту бойынша; Каспий теңізі қайраңының ластануы; су ресурстарының таусылуы мен ластануын бақылауға алу; тарихи ластануды жою және болдырмау; ауа бассейнінің радиоактивті, бактериялық және химиялық, трансшекаралық ластағыштармен ластануы; өндірістік және тұрмыстық қалдықтардың жиналу көлемін азайту; табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайларды болдырмау бойынша міндеттерді шешу қажет.

Алға қойылған міндеттер келесі жолдармен шешіледі: республика заңнамасын жетілдіру және жүйелеу, табиғатты пайдаланудың экономикалық механизмдерін жетілдіру; мемлекеттік экологиялық бақылау және экологиялық мониторинг жүргізу, табиғат пайдалану және экологиялық сараптаманың рұқсат етілген жүйелерін оңтайландыру; Қоршаған ортаны қорғау саласында ғылыми-зерттеу жұмыстарын дамыту, экологиялық экология статистика, экологиялық білім беру, экологиялық үгіт-насихат жүргізу, халықаралық қарым-қатынасты кеңейту, экожүйелердің биоәртүрлілігін сақтау және орнықты пайдалану сұрақтарын дамыту.

Соңғы үш онжылдықта биоәртүрлілік дағдарысына келісілген жауап беруімен танылды. Жойылу қаупі бар түрлердің сақталуына бағытталған халықаралық конвенциялар әзірленді. Оған 1973 жылғы жойылу қаупі бар жабайы флора мен фауна түрлерінің халықаралық саудасы бойынша Конвенция (СИТЕС) және 1979 жылы жабайы жануарлардың миграцияланатын түрлерін сақтау бойынша Конвенция (Бон конвенциясы) жатады. 90 жылдары түрлердің жойылу мәселелеріне қатысты маңызын бағалағандардың бірі Биологиялық әртүрлілік бойынша Конвенцияны қабылдау болып табылды. Бұл биологиялық әртүрлілікті сақтау және орнықты пайдалану бойынша ғаламдық сипаттағы бірінші келісім болды. 2008 жылы шілдеде Қазақстан ратификациялаған Конвенцияға қосымша биологиялық қауіпсіздік бойынша Картахен хаттамасы трансшекаралық сауда және ағзалардың тірі генетикалық модификацияларының кенеттен ұлғаюының потенциал қаупін төмендетуге шақырады.

Қазақстан, өзінің егемендігі мен тәуелсіздігін алғаннан кейін халықаралық қарым-қатынас нысаны ретінде, басқа ТМД елдері секілді, қоршаған ортаны қорғаудың құқықтық актілеріне қосылып, табиғи ортаны ұтымды, тиімді және қауіпсіз пайдалануға бағытталған міндеттерді өзіне алды. Мысалға, республикамыз биоәртүрлілікті сақтау және орнықты пайдалану саласында бес басым мемлекетаралық келісім шарттарға қосылып, қол қойды және ратификациялады. Оның ішінде Биологиялық әртүрлілік бойынша Конвенция, Дүниежүзілік мәдени және табиғи мұраны қорғау бойынша Конвенция, Миграцияланатын жабайы жануарларды сақтау Конвенциясы, Сулы-батпақты жерлер туралы Конвенция, Жойылу қаупі бар фауна мен флораның жабайы түрлерімен халықаралық сауда бойынша.

Біздің еліміз Еуразияның аридті бөлігінде орналасқанына қарамастан, табиғи экожүйелердің айтарлықтай бөлігін су-батпақты жер кешендері алып жатыр, яғни Каспий теңізі мен ірі көл жүйелерінен басталып, ауқымды дала жазықтығында таралған тұщы және тұзды көлдермен аяқталады. Еуразия континентінің су-батпақты жерлерінің қазақстандық бөлігімен– Орталық Азия –Үнді және Сібір – Шығыс Африка екі әлемдік өткін жолы өтеді. Қазақстан құстардың ұшып-қонатын жолдарында тұрған халықаралық айлақ болып табылады. Еуразия континентінің сулы-батпақты жерлері өткінінің жолдарында болып табылады. Қазақстанның сулы-батпақты қоныстары Батыс Еуропа, Оңтүстік-Шығыс Азия, Африка және Арктикалық жағалаулардан ұшқан құстардың ұялау және қректену орны болып табылады. Қазақстанда Азиядағы суда жүзетiн құстарының ең көп 130 түрден астам популяциясы тіркелген. Әр жарты жылда Қазақстан арқылы 50 миллионнан астам құстар ұшып келеді. Олардың 20 пайызы Қазақстанның аумағында ұя салады.

Қазіргі кезде сулы-батпақты қоныстарды халықаралық деңгейде қорғаудың негiзгi тетігі суда Ең алдымен суда жүзетін құстардың тіршілік ету орны ретінде халықаралық мәні бар сулы-батпақты алқаптар туралы конвенция (Рамсар, 1971 жылғы 2 ақпан) болып табылады. Оның шеңберінде конвенцияның ерекше қорғау болатын Халықаралық мәні бар сулы-батпақты алқаптар тізімі жасалды. Рамсар конвенциясына қосылу шарттарының бiрi қатысушы-ел үкiметтiнің өз аумағындағы кем дегенде бiр Рамсар алқабын хабарлау болып табылады. Бүгiнгi күнi Конвенцияға 157 мемлекеттер қосылды, ал Рамсар алқабының жалпы саны 1 708 асты. Қазақстан ресми түрде конвенцияға тізімге Теңіз-Қорғалжын көлдер жүйесін қосқаннан кейін бірікті.

Қазақстанда табиғат қорғау конвенциялардың шараларын жүзеге асыру үшін табиғи капиталды сақтау және орнықты қолдану сұрақтарына тікелей және жанама қатысты бірнеше халықаралық жобалар жұмыс iстейдi.
2.3 Биоәртүрлілік мәселелері бойынша бағдарламаларды, жобаларды шолу

Биоәртүрлiлікті сақтау бойынша жобалардың арасында (2009-2012гг.) төменде көрсетілгендер ең нәтижелi болып саналады.