Оқулық мәтіндерінің жиілік құрылымының ерекшеліктері 30 Тарау Бастауыш сынып оқушыларының тілдік корын дамыту

Соңғы жылдары тілдік құбылыстарды сандық және сапалық жақтан анықтауда зерттеліп отырған материалдың бслгілі бір ықтимал статистикалық зандылықтарын ашуға мүмкіндік беретін лингвостатистикалық әдіс-тәсілдер қолданылуда (Қ.Бектаев, А.Жұбанов, Ә.Ахабаев, Қ.Молдабек т.б.). Бұл тәсілдерді әсіресе бастауыш сынып оқулықтары (БСО) тілінің лексикасы мен морфологиясына қолданып (Қ.Молдабек), ондағы сандық және сапалық ерекшеліктерді айқындау, зерттеу нәтижелеріне сүйене отырып, сөздердің қолданылымындағы кейбір тіл заңдылықтарын түсіндіру жалпы тіл білімінде ерекше маңызға ие болып отыр.

1950 жылдардағы оқулық мәтіндерін

зерттеу нысанасы ретінде алу себебіміз - белгілі бір мақсатқа орай Қ.Молдабек 70 жылдардағы БСО мәтіндерін, Қ.Мамаев 90 жылдарды, ал М.Ермекбаев 2000 жылдардағы БСО мәтіндері бойынша зерттеу жүргізіп келеді. Зерттеу бағытындағы орынды дәстүр жалғастығын құптай отырып, осы оқулықтардың құрастырылуы белгілі бір жүйегс түсіп, балалардың жас срекшеліктеріне қарай білім мазмұны сұрыптала бастаған 50 жылдарға соқпай өту мүмкін емес. Сондықтан да оқулықтар тілі жайында сөз қөзғағанда, алдымен осы оқулықтардың құрастырылу, зерттелу тарихына қатысты материалдардан бастағанды жөн санаймыз.

Лингвостатистикалық әдістер тілдік фактілерді жадағай түрде санамалаудан гөрі оларды топтастырып, белгілі бір өлшемдер негізінде ықтималды немесе дедуктивтік болжамдар жасауға мүмкіндік береді. Осы тұрғыда XX ғасырдың соңында түрлі жастағы балалар тілін статистикалық әдіс-тәсілдермен зертгеудің алғашқы қадамдары жасалды (Н.А.Рыбников, Э.Штейнфельдт, А.Люблинская, М.Р.Львов т.б.). Баланың ана тілді меңгеруінде оның мектеп-жасындағы кезеңі ерекше маңызды. Себебі, бұл кезде тілді үйренудің балалық кезеңі біртіндеп оны мектепте оқытып-үйретудің жүйелі формасына көшеді. Осы жүйелі білім берудің бірден-бір көзі ретіндегі оқулықтарды лингвостатистикалық әдіспен зерттеушілердің бірі Қ.Молдабек 70 ж. БСО мәтіндері мен балалар әдебиеті (БӘ) мәтіндеріндегі сөз қолданыстарды қарастырса, Қ.Мамаев 90 ж. БСО мәтіндері деп сөз формалары мен сөз қолданыстарды қолданылу жиілігі негізінде кейбір тілдік заңдылықтарды ашуға тырысты. Соңғы жылдары "Атамұра" баспасынан шықкан БСО мәтіндерін зерттеген М.Ермекбаев оқулықтардағы сирек қолданылган сөздерді анықтап, олардың оқушылардың тіл байлығын арттырудағы маңызын ескеріп, оны дамыту жолдарын қарастырды. Біздің зерттеу нысанымыз ретіндеғі 50 жылдардағы БСО мәтіндерін статистикалық әдіспен зерттеуіміздің жоғарыда аталған еңбектерден ерскшелігі - осы зерттеулер негізінде әрбір 20 жыл аралығындагы БСО мәтіндеріндегі сөздік қорды анықтап, олардың өсу динамикасын ашу. Бұл да тақырыптың өзсктілігін сипаттайды.

Білім берудің компыотерлік құралдары кеңінен іске қосылып отырған біздің дәуірімізде "адамзаттың жасаған рухани-мәдени құндылықтары мен ашқан ғылыми жаңалықтарын жеткіншек ұрпаққа сатылап жеткізудің қолайлы құралы" [1,8] оқулықтардың лингвистикалық, стильдік сипаттарын анықтауда жәнс мәтіндерді формалық жүйеге келтіруде лингвостатистикалық әдіс-тәсілдердің айрықша маңызы бар. Өйткені оқулық жасайтын басты құрал оның мәтіні десек, осы мәтіндердің балалардың жас срекшеліктеріне қарай лексикалық жагынан мақсатқа сай бөлінуі мен грамматикалық жағынан толыктығын арнайы зерттеу - бүгінгі таңдағы оқулық сапасын айқындайтын өзекті мәселенің бірі.

50 жылдардағы БСО мәтіндерін зерттеу нысаны ретінде алу мақсаты тарихи себептерге де қатысты. Ұлггық оқулықтарымыздың іргесін қалаған Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынов пен М.Дулатовтардың жазған оқулықтарынан бергі ксзеңдс қалыптасып кслс жатқан үрдісті 1918 жылғы "Шағын ұлттардың мектептері туралы" қаулы бұзып жіберді. Таптық көзқарасты басшылыққа алған ұлтсыздық бағытындағы бір үлгідегі мектептерде орталықтан жіберген оқулықтар мен оқу бағдарламалары басшылыққа алынды. Әсіресе "халық жауларын" талқандау секілді әйгілі нәубет жылдары ұлтымыздың зиялылары жаппай қудалауға ұшырап, оқулық жазу ісі іркіліске ұшырады[1,22].Сондықтан

да БСО мәтіндерін зерттеу жайынджаңағы мәселеде алдымен осы оқулықтардың заман талабына сай, оқушылардың жас срекшелігіне байланысты белгілі бір ғылым негіздерін игерту мазмұнында құрастырылуының бастамасы осы 50 жылдар болды деп * есептейміз. Сөз болып отырған кезеңдегі оқулықтардың лексикасы мен морфологиясында бслгші бір дәуірлік сипатқа тән тілдік срекшеліктер мен сөздік қолданыстардың болуы заңды. Зерттеу мақсаты осы талаптардан туындап отыр. Бұл айтылғандарға қоса оқулық мәтіндерің мазмұнын формалық жүйеге кслтіру секілді теориялық мәселелер де зерттеуіміздің басты мақсатының бірінен саналады. Сонымен бірғе 50 жылдардағы оқулықтар тілін статистикалық әдістермен зерттеп, ондағы сөз қолданыстарды 1970-1980 жылдардағы БСО мәтіндерінің лексикасымен салыстыру нәтижесінде олардағы айырмашылықтарды ашу және оқушылардың әрбір кезеңге тән сөздік қорының өсу динамикасын анықтау да - зерттеу мақсатымыздың негізгі бағыттарының бірі.

Балаларға арналған 50 жылдардағы оқулықтар мәтіндерін квантитативтік әдіспен зерттеу жәнс оны 1970-2000 жылдар

аралығындағы оқулықтармен салыстыру нәтижесіндс тұңғыш рст оқулық мәтіндерінің лсксика-грамматикалық құрылымы анықталып, бала тілінің сөздік қоры мен құрамының нсгіздеріне талдау жасалынды.

Зерттеу тақырыбы бойынша тілдік материалдарға талдау жасау және эксперимент жүргізу барысында мынадай ғылыми нәтижелер алынды:

лингвостатистикалық әдіспен зерттеліп, олардың лексикалық қоры анықталды;

- оқулық мәтіндерінің алфавитті-жиілік сөздіктерін алу нәтижесінде
жиі және сирек қолданыстағы сөздердің лингвостатистикалық
сипаттамасы берілді;

- БСО мәтіндерін квантитативтік әдіспен зерттеу нәтижесіндс

• 
  50 жылдардағы оқулықтардың лексикасын 1970-2000 жылдардағы
  оқулықгармен салыстыру арқылы әрбір 20 жыл аралығындағы
  оқушылардың сөздік қорының өсу динамикасы анықталды;
  
• 
  оқулықтар мәтіндеріндегі сирек кездесетін сөздерді негізге ала
  отырып, оқушының тіл байлығын арттыруда мағыналық құндылыгы
  жоғары, жаңа мәнге ие сөздердің болашақта оқулықтар құрастыруда
  кеңінен қамтылу мүмкіндігі статистикалық нәтижелср арқылы
  негізделіп, нақтыланды;
  
• 
  лингвостатистикалық зерттеу нәтижесінде оқулықтардағы сөздік
  қордың мәтін көлемінс тәуелді екендігі анықталды;
  

• 
  тандама көлемінің өсуіне қарай, сирек қолданылатын сөздер саны
  азая түскеніне 1950-2000 ж.ж. БСО мәтіндерін салыстыра зерттеу
  негізінде кез жеткізуге болады;
  
• 
  типологиялық сипаттағы айырмашылықтар тіддің морфологиялық
  құрылымына да байланысты: тілдс неғұрлым аналитикалық құрылым
  элементтері көбейген сайын, соғұрлым сөздердің орташа қайталануы
  да өсе түсетіні түрлі құрылымдағы тілдерді салыстыру нәтижесінде
  айқындалады;
  
• 
  оқулықтарды лингвостатистикалық тұрғыда зерттеу мәтіндердің
  сөзбен қамтылуындағы айырмашылық тілдің типтік белгілеріне қарай
  емес, мазмұндау стилі мен тақырыптық ерекшеліктеріне байланысты
  болатындыгын көрсетеді;
  
• 
  сөз таптарының қолданылымы бойынша салыстырылған мәтіндер
  арасындағы өзара байланысгарды анықтауға болады. Мәтіндердің
  кейбір сапалары осы шамаларға байланысты;
  

грамматикалық құрылымын салыстыра зерттеу нәтижесінде оқулықтардағы лексикалық қордың өсу динамикасы анықталады; оқулық мәтіндеріндегі сөз қолданыстарды анықтау әрбір сынып

Мәтінге типологиялық, стилистикалық және статистикалық зерттеулер жүргізуге қажетті материал болып табылатын БСО мәтіндерінің лексикалық және морфологиялық құрылымы анықгалып, жиілік сөздіктсрі алынды. Бұл қолданбалы тіл білімі саласына, лингвостатистикалық әдіспен зерттеушілерге, компьютермен тіл үйренушілерге өзіндік үлес қосары анық.

Зерттеу жұмысының негізгі тұжырымдары мен алынған сөздіктерді мектепте оқушылардың сөздік қорын молайту және ана тілімізді меңгерту мәселелерінде пайдалануға болады.

Соңғы 50 жыл аралығындағы оқулық мәтіндерінің лексикалық қоры анықталып, олардағы сөздердің қолданымы көрсетілді. Бұл тұрғыда зерттеу жұмысы тіл тарихына да қажетті материал бола алады.

Зерттсу жұмысының ұсынған теориялық негіздемелері мсн алынған нәтижелерін:

• 
  БСО мәтіндерін құрастырудың теориялық-әдіснамалық негізін
  анықтауда;
  
• 
  мәтіндердің лексикалық байлығы мен ондағы сөз қолданыстар
  негізіндс тіл табиғаты жөніндсгі теориялық мәселелерді қарастыруда;
  

- бала тіліндегі қолданымы ескерілгсн оқулықтардың жиі және

Зерттеу жұмысының нсгізгі тұжырымдары мен нәтижелері республикалық ғылыми басылымдарда 20 мақала түрінде жарыкқ көріп, 4-уі халықаралық конференция материалдарында баяндалды. Атап айтқанда "Орта Азия - тіл мен мәдениеттің достық ошағы', "Түркі тілдерінің компыотерлік қоры" халықаралык конференциялар (Шымкент, 1995 ж.); Қазақстан Республикасы тәуелсіздігінің 10 жылдығына арналған "Руханият мәселелері және діннің қазіргі қоғамдағы орны' агты ғылыми-практикалық конференция (Шымкент, 2001 ж.); ф.ғ.д., профессор М. Оразовтың 60 жылдығына арналған 'Түркітаным жоне қоғамдық пәндер" атгы халықаралық ғылыми-теориялық конференция (Шымкент, 2002 ж.). Диссертация тақырыбы бойынша 1 жиілік сөздік, 2 оқу-әдістемелік құрал жарияланды. Зерттеу материалы ретінде 50 жылдардағы БСО мәтіндері алынды. Алынған нәтижелср 1970-2000 жылдардағы БСО мәтіндсрін БӘ мәтіндеріне жүргізілгсн лингвостатистикалық зерттсу қорытындыларымен салыстырылып, әрбір 20 жыл аралығындагы лексика-грамматикалық ерекшеліктер айқындалды.

Зерттеу нысанасы 50 жылдардағы БСО мәтіндсрінің лексикасы мен морфологиясының лингвостатистикалық ерекшеліктері болып табылады.

Зерттеу барысында лингвостатистикалық жәнс мәтінгс лексика-грамматикалық талдау жасау, дәстүрлі салыстырмалы—сипаттама, эксперименттік әдістер қолданылды.

Тілді, оның дамуы мен жеке адамның қалыптасуындағы ролін зерттеу - адамның бүкіл таным қызметінің қалыптасуын қарастыруда ерекше маңызға ие болып отырган ғылымның басты мәселесінс айналды [2,35]. Ал танымдық қызмет баланың өзін көрмеген ортамен қарым-қатынас жасауы, яғни ұрпақтан-ұрпаққа бұрынғылардың тәлімі мен тәрбиесі, іс-тәжірибесінің берілуі процесінде қалыптасады. Балғын шақтан есейіп, сресектер қатарына өту барысында баланың психикалық дамуының негізгі бір формасы - өзара сөйлссу, пікірлесу арқылы өзгелердің іс-тәжірибесін бойына сіңіру болып табылады [2,36]. Жеке адамнын қалыптасып, дамуындағы балалар тілінің ролін, олардың сөйлесу қызметін зерттеу ғылымның басты міндеттерінің бірі болып отыр.

Заттар мен құбылыстарды және олардың арасындағы байланыстар мен қарым-қатынастарды атау және түсіндіру барысында ересектер баланың өз бетінше қалыптасатын таным-түсінігінен гөрі күрделі әрі терең танымдық байланыстарды қалыптастырады.

Ырықсыз ес, ерікті әрекет пен қызығушылық секілді барлық жоғары психикалық процестер таным әрекетінің формалары ретінде өзара бірлікте іске асады да, содан кейін ғана бала тілі арқылы таным қызметінің психологиялық формасына көшеді. Алғашқы кездегі жоғары психологиялық қызмет екі адам арасындағы өзара бөліскен әрекетке келіңкірейді, яғни, бір адам екіншісінің іс-әрекетін арнайы тітіркендіргіштер арқылы, әсіресе сөйлеу арқылы реттеп отырады.

Өз зерттеулеріі: ғылыми тұрғыда негіздей отырын, бала тілін зерттеуге алғаш ден қойған психологтар болды. 40 жылдары О.Моурер фонологиялық даму тсориясының негізін қалаушылардың бірі болды.

Р.Якобсонның болжамы бойынша, балада алғашқы фонологиялық дағдылардың қалыптасуы алғашқы он-он екі айлык кезеңде басталады. Яғни, бұл бастапқы фонетика баланың өзін қоршаған ортаға, үл-кендерге тән тілдің бастапқы бастапқы негізі болып табылады [3,3)2].

Кейбір теорстиктер (Р.Якобсон 1969; Б.Московиц 1971) баланың тілін туа бітті механизмнің, яғни сөйлеу қабілетінің дамуына немесе оның жан-жақты дамуының бір бөлшегі рстінде қарастырса , енді біреулері (Д.Ольмстел 1971; Д.Стэмп 1969) бала тілінің дамуын оның. өзін қоршаған ортамен қарым-қатынас жасауына байланысты қалыптасатындығын дәлелдеуге тырысады. Б.Московицтің пікірінше, бала бірте-бірте айқындала түсетін дыбыстық бірліктсрді айтуды үйрене бастайды, яғни СГ, ГС немесе СГС формасындағы буындардан ол өз бетінше дыбыстық құрылымдар түзугс (сөздср құрастыруға) бейімделсді [3,312].

Әдетте балаларға өзіндік сөйлеу әрексті тән. Кейбір идеалистік бағыттағы психологтардың (Д.Элиасберг, Э.Клапаред, К.Бюлер) пікірі бойынша, баланың сөйлеу әрекеті бірден пайда болады. Өз тіліндегі сөздік қорға қанағаттанбаған екі жасар бүлдіршін өзінше тілдесуге кажет сөздер ойлап табады. Ол сөздер тск өзінің айналасындағы азғана ортаға түсінікті болады [4,284].

Бұл теорияның тиянақсыздығы кезінде кеңестік психологтардың қажырлы еңбегінің нәтижесінде (Ф.И.Фрадкина, Т.Е.Конникова, Г.Л.Рөзенгарт-Пупко) дәлелденген болатын. Бұлардың зерттеуінде баланың жаңа сөздерді үйрену, тілінің дамуындағы бірден-бір қажетті нәрсе - үлкендерге еліктеу, олардың айтқанын қайталауға үмтылу екендігі айтылған.

Үлкендермен қарым-қатынас жасау баланың тілін тез дамытады. Оның түсінетін және айта білстін сөздік қорының дамуы үлкендермен және өзін қоршаған ортамен қарым-қатынас жасауына байланысты. Ол үлкендерден көмек сұрауы, өз ойын жеткізгісі келуі т.б. мүмкін. Немесе үлкендердің сүрағына жауап берумсн қатар, өзі де сұрақ қоя бастайды. Ол алғашқы мынау не? мынау қалай аталады? секілді сұрақтары арқылы үлкендсрдің өзіне назар аударуына жағдай туғызады. Әрбір сұрағына тиісті жауап алу арқылы бала әрбір заттың, нәрсенің өзіне тән атауы бар екендігін пайымдайды. 1 жыл 8 ай жастан кейін баланың сөздік қоры жедел дамиды. Егер 1,5 жастағы баланың сөздік қоры 18-25-тен аспаса, 3 жастан кейін ол 1000-1200 сөзге жетеді. Мұның ішіндс сөздік қордың басым бөлігін зат есімдср (60%), етістіктер (25-27%), сын есімдер (10-12% ) құрайды [4,284-285]. Н.А.Рыбников, Н.А.Менчинская, А.М.Гвоздев секілді зерттеушілердің айтуы бойынша, 1 жыл 6 айдан 2 жыл 6 айға дейінгі жас кезеңінде баланың сөздік қорындағы зат есімдер саны 4 есе. етістіктер 8 есе, сын есімдер 5-6 есе өссді. Сонымен бірге жоғарыда аталған ғалымдар әрбір жас кезеңіндегі сөздік қордың қалыптасуындағы балалардың өзіндік ерекшеліктері мен сөздерді қабылдау және қолдану ерекшеліктеріне дс баса назар аударады [4,285]. Ал баланың алғашқы граммматикалық формаларды, яғни сөйлемдегі сөздердің өзара байланысын меңгеруге бейімделуі жалпы Динамикалық стереотиптің калыптасу заңдылығы негізінде жүзеге асады. Әртүрлі заттар мен құбылыстар арасындағы түрлішс қатынастарды білдіретін грамматикалық құрылымдар баланың бойында әңгімені тындау және қайталау барысында қалыптасады" әрі жетіліп отырады. Сонымен қатар тілдің грамматикасын меңгеру баланың жалпы дамуымен де (ақыл-ой қызметінің кеңеюі, өз бетінше ізденістері) сабақтас дамиды. Сондықтан да түрліше әрекет жасау барысында баланың мазмұнды өмір сүріп, ой-өрісін дамытуы, үлкендермен тілдік қарым-қатынас жасауы оның тілінің дамуына ыкпал етеді. Олардың сөздік қоры молайып, алғашқы грамматикалық формаларды меңгеруі жетіле түссді [4,286].

Соңғы жылдардағы көптеген зерттеулерге сүйенсек (Д.Мак Нсйл 1970; Р.Меньюк 1969; М.Брейн 1971 т.б.), бала тілінің грамматикалық жағының дамуындағы олардың пікірлері бір бағытқа келіп саяды: бала тілінің грамматикалық жагы үнемі өзгерісте болып отыратын динамикалық үрдіс. Бала тілінің грамматикалық жағынан дамып, жетіліп отыруы ересектердің тіліне қатысты болғанымен, оған тәуелді емес. Ядешконың айтуы бойынша, баланың сөздік қоры жинақгалумен бірге, оларда белгілі бір қателіктер жүйесі де пайда болады. Сөздермен сркін қарым-қатынас жасау барысында бала өз бетімен сөйлем құрастыра бастайды. Олар сөйлемдегі бастауышты немесе баяндауышты тастап кетеді, жіктеу есімдіктерін 3 жақпен алмастырады. Әсіресе, олар сөйлсмдегі тұрлаусыз мүшелерді жиі тастап кетеді[5,61-62]. Сөйлеу қызметі өзара байланысты екі формада көрінеді:

1) пікірлесінің сөзін түсініп тындау, 2) өз сөзі. Бұл ретте өз сөзіне қарағанда пікірлесінің сөзін түсінуі жедел түрдс дамиды. Дауыстап сөйлеу негізіндс проблемалық жағдайлар тугызуға байланысты іштей сөйлеу қалыптасады [4,300]. А.С.Выготский, А.Н.Леонтьев, С.А.Рубинштейннің зерттеулері көрсеткендей, баланың психикалық дамуында оның алдыңғы ұрпаққа жинақталған қоғамдық тәжірибе негіздерін игеруі үлксн роль атқарады. Бұл процесс қоршаған ортамен әңгімелесу және олармен бірге әрекет жасау нәтижесінде іске асады. Баланың қоршаған ортамен байланысы оның үлкендермен карым-қатынас жасауына қатысты болады. Сондықтан да "іс-әрекеттің субъектісі жеке бала ғана смсс, үлкендермен бірге әрекет жасаушы, яғни олармен қарым-қатынастағы бала болып табылады" [6, 9].

Анық дәлелденген нәрсе — өмірінің алғашқы күндерінен бастап-ақ бала үйренуге қабілетті болып келеді. Бұған қоса, адам сресек кездегіге қарағанда жас ксзінде тез қабылдайды.

Таным қызметінің қалыптасу процесін зерттеу барысында психологияға қатысты ойлау мен сөйлеудің қатысы, балалар ойлауының негізі - арнайы оқытудың бала ақыл-ойының даму бағытын анықтайтын жалпылаушы процесі қарастырылуы тиіс.

А.С.Выготскийдің пікірінше, баланың білім мазмұнының қалыптасу процесі оның мінез-құлқы және ақыл-ойы дамуының бағытына байланысты анықталатын таным әрекеті арқылы іске асады. Баланың қоршаған ортамен, адамдармен қарым-қатынасы әсерінде қалыптасқан таным-түсінігі танымдық байланыстар жүйесін құрайды [7,28]. Демек, бала алғашқыда өзгс адамдардың іс-әрекетін үйлестіруші, реттеуші қызмстін атқара отырып, бірте-бірте өзінің де іс-әрекетін басқаруды үйренеді. Олай болса, срікті іс-әрекеттің негізі тіл арқылы адамдардың өзара сөйлесуінде жатыр. Ал сөйлесу өз іс-әрекеттерін басқара білу механизмінің негізін құрайды.

Баланың сөйлей білуге деген алғашқы талпынысы - оның дамуының бастапқы кезіндегі басты нәрсе. Ол үлкендердің сейлеген сөздерінен бірнсше мәртс қайталанатын белгілерді ептеп түсінс бастайды. Сөйтіп ол бер, мә, кел т.б. сөздсрге түсінетін сияқты көрінеді. Ғалымдардың зерттеуіне сүйенсек [2; 6-13], скі жастан бастап бала тілі күрт дамиды. Мсктеп жасына келген бала, яғни 6-7 жасар бала 3,5-4 мыңға жуық сөз біледі екен. Демек, ол тілдің бүкіл фонологиялық жүйесін түсінеді. Олай болса, өз бетінше сөйлемдер құрастыра, өз ойын өзгеге түсіндіре, жсткізе алады [2; 6-13].

Зерттеулер көрсеткендей [2,35-38; 6,9-12; 7,28; 8,20; 9,9], түске, үлкендікке, заттың жай-күйіне байланысты ерекшеліктерді жас баланың естіп қабылдауынан гөрі, сол заттарды көріп, қолмен ұстап барып, ажырата қабылдауы 10-12 есе тезірек іске асады да, бала жадында ұзақ сақталады.

Жалпылама "сөзге" қарағаңда, балаға сол зат, белгі, құбылысты көрсету, оларды ажырата отырып көрссту арнайы үйретусіз-ақ тез қабылданады. Сөз жалпылама ұғым болғандықтан, бала тсз арада өзі қабылдаган сөздсрді белгілі бір топтарға бөле отырып меңгере бастайды (мысалы: биік, үшбұрыш, ащы т.б.). Баланың өз бстіншс меңгеруі алғашқыда әрине, қателесусіз жүрмейді. Табиғаттағы зат пен құбылыс арасындағы байланысты білдіретін сөздер (кеңістік, сан т.б.) сөзімдік қабылдауга негізделеді де, балаға көрінбейтін болғандықтан, ол нәрселер мсн байланыстарды үлкендер түсіндірсді. яғни елестетеді [2; 6-8]. Бұларды түсінуте талпыну жәме тілдс қолдану баланың ойлау қабілетін дамытады. Сол секілді үлкендердің сөзімдік, эмоциялық күйін білдіретін сөздер де балаға түсінікті бола бастайды да, балада да эстетика, адамгершілік туралы алғашқы түсінік қалыптасады.

Балада алғашқы кездс өз шамасын байқап көру қасиеті үлкендермсн, заттармен байланысқа түсу, яғни сөз арқылы жүзеге асады. Алғашқыда ол зат пен құбылыстың аттары арқылы, ал кейінірек жіктеу есімдіктері арқылы, содан соң өзін басқа балалармен салыстыру арқылы жақсы және жаман қасиеттерді ажырата бастайды [9-10]. Сөздік қорын дамыту арқылы бала ертегі, өлен тындауға, ән салуға, мәнерлі дс мәнді сөйлесуге бейімделе бастайды.

Демек, баланың алғашқы даму сатысында оның физиологиялық және физикалық дамуы мен ойлау бслсенділігі үлкендердің жүйелі тәрбиелік жұмыстарына байланысты болады. Өмірдегі құбылыстарды көру, есту арқылы бұл жаста бала психикасында үлксн өзгсрістер байқалады. Ол өзін қоршаған әлемді тек байқаушы ғана емсс, онда өзі әрекеггенуші де. Ол өмірде әзі көрғен құбылыстарды, үлкендердің сөздері мен іс-орекеттерін ойын арқылы ойнап, сол ойындарда қолдана бастайды.

Дұрыс ұйымдастырылған ойындарда балаларда жақсы дағдылар қалыптаса бастайды, яғни ойын - ойды дұрыс дамытады. Тск баланың ақыл-ой қызметін активтендіру және ұйымдастыру нәтижесінде ғана білімді меңгсртугс болады. Н.А.Менчинскаяның пікірінше, "таным, танымның қалыптасуы өзара байланысты скі процестен тұрады: білімді игеру және оны қолдану" [8,20].

Баланың екінші сигналдық жүйссі ретіндегі сөйлеуі бірінші сигналдарға қарағанда жетскші орында болады, екінші сигналдар оган қызмет етеді. Ал сөздік қоры мен ойлау жүйесі нашар дамыған балалардың сөздік қоры, сөз байланыстары тек белгілі бір ғана бағытта болады да, әр түрлі жагдайдың өзгеруінс қарамай, олардың жауаптары бір жақгы болады. Психикалық процестердің дамуындагы сөйлеудің (тілдің) ролі жайындағы келесі зерттеулер бұл саладағы зерттеулердің объектісінс жататын көптеген өзекті мәселелердің туындауына әкеледі [2,38].

Жоғарыда айтылғандардан шығатын қорытынды: балалар тілінің дамуы мен қалыптасуын зерттеу балалар психологиясы мси психолингвистиканың проблемаларын шешудс ғана емес, сонымен қатар тілдің табиғаты жөніндегі аса маңызды теориялық мәселелерді талдау, зерттеу барысында да ерекшс маңызды. Әсіресс, бұл зерттеулср балалар тілі онтогенезін, ол арқылы тілдің лсксикалық. грамматикалық категорияларының фнлогенезін, оның фонологиялық жүйесін және мәтін тудыру механизмдерін танып-білуде аса маңызды роль атқарады [9,9; 10,19-25].

XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басында балалардын сөйлеу тілін зерттеу психологтар мен тілші ғалымдар назарын өзіне аударды, балалар ойлауының, ой-өрісінің деңгейін білдіретін алғашқы жиілік сөздіктер пайда болды [ 11,225].

Батыс Еуропа психолингвистикасына тән жасөспірімнің сөйлесу қызметінің қалыптасу процесін туа пайда болатын құрылымға жатқызатын көзқарастарга қарсы шыға отырып, қазіргі тілші галымдар мен психологтар бұл физиологиялық, лингвоментальдық құрылымдар баланың сырткы ортамен байланысы, яғни әлеуметтік әрекетінің нәтижесі екендігін көрсетті [12,113].

Адамның сөйлеу әрекеті, оның құрылымдық-типологиялық ерекшеліктсрі жоғары лингвистикалық шамалар лексикалық морфологиялық, семантика-синтаксистік ерекшсліктер нәтижесінде қалыптасады.

Элькониннің пікірінше, бала қызметінің барлық жағы мазмұны, формасы бойынша қоғамға байланысты, сондықтан бала өз өмірінің алғашқы күндерінен бастап қоғамдық дене болып табылады. Оның адамзатқа тән мәдениеткс жстуі белсснді әрскетіне байланысты болады [13,9]. Баланың сөздік қоры сыртқы жағдайлармен, динамикалық әрекетпен сипатталады. Баланың жеке іс-әрекеттерінің күшеюі және өзге балалармсн көбірек араласуы оның өз жолдастарынан көргендері мен алган әсерін айту үшін монолог түріндс түсіндіру, айту қажеттілігін тудырады. Бұған қоса әрексттердің өзара байланысуы, бір нәрсегс баға беру, бұйыру т.б. формасында да сөйлеуі үнемі даму үстіндс болады. Мүның барлыгы балалардың сөздік қүрам мен тілдің грамматикалық құрылысын интенсивті меңгеруіне әкеледі де, олардың сөзі бір-бірімен байланысты, жүйелі бола түседі [5,96]. Мектепке дейінгі кезеңдс балалардың практикалық іс-әрекеттерін жоспарлау мен бағыттау, реттеуге негізделген сөйлеудің жаңаша қызметтері қалыптасады [15,31]. Міне, сондықтан да ауызша тілді меңгерудің жүйесіз түрінен мектепте морфология мен лексиканы үйретудің жүйелі тәсілдеріне көшу үшін мектеп оқулықтарындағы мәтіндердің сөздігіне мүмкіндігінше тілімізде жиі және сирек қолданылатын жаңа мәнгс ие сөздерді сұрыптап ала білудің айрықша маңызы бар [14,39]. Бул мақсаттарды шсшу үшін, алдын-ала 6-10 жас аралығындагы балалар тілінің лексикасы мен морфологиясын, сонымсн қатар балалар тілі дамуының көзі болып табылатын балаларға арналған оқулықтар мен көрксм шығармаларды лингвостатистикалық әдіспен зерттеу қажет [16; 17].

Тілдің синтаксисі мен семантикасына квантитативтік әдістер қолдануда көптеген қиындықгар бар: біріншіден, өте үлксн мөлшердегі сөз, сөз тіркестерінің жиыны қажет, екіншіден, мәтіндердсгі сөз тіркестерін қарастыруда жекелеген киындықтар туындамай қоймайды [16,9].

Сондыктан да зерттеуімізде негізінен балалар тілінің лексикалық және морфологиялық ерекшеліктеріне токталмақпыз. Балалар тілінде олардың танымдық, ойлау жүйесінің дамуында, қоршаған ортаның беймәлім құбылыстарын тануында атауыш сөздер мен тұрақты тіркестер айрықша маңызға ис болса, зат есімдер өзге грамматикалық категорияларға қарағанда ерекше қызмет атқарады [17,17]. Осыдан барып мектепте тілдің, сөйлеудің оқып-үйрену объектісі ретінде қарастырылуы ерекше маңызды екендігі шығады. Себебі, балалар онда "сөйлеудің сөз бен сойлемнен, сөздің дыбыс пен буындардан тұратындығын оқып-үйренеді [18,191].

Осыларды нақтылы айқындау үшін балалар тілін квантитативтік әдіспен зерттеу - олардың лексика-грамматикалык срекшеліктерін ашуда, сонымен қатар бастауыш білім беру ксзіндс оларга берілуғе тиісті материалдың сандык жоне сапалық ерекшеліктерін анықтай отырып, алынған зерттеу нәтижелерін көркем әдебиет псн публицистикалық жанрдағы үлгілермен салыстыру арқылы тілді меңгертудің кейбір тиімді әдіс-тәсілдерін қолдануда аса маңызды. Бұл орайда алдымсн зерттеу нысаны ретіндегі БСО мәтіндерінің құрастырылу, зерттелу тарихына тоқтала ксткен жөн. Қазақ тіл білімі тілді оқу пәні рстіндс оқытудан, оган қажетті оқулықтар мсн оқу құралдарын жазудан басталады.

Қазақ тілінде оқытатын мектеп ашып, оқулық жазу ісі XX ғасырдың алғашқы 10-15 жылдарынан бастап едәуір жандана түсті. Бұл кезде қазақ зиялыларының әмбебап дарынды және қоғамдық-саяси белсенділігі күшті, қуатты шоғыры калыптасқан сді. Көпшілігі алғашқы қадамдарын мұғалімдіктел бастаған, ағарту ісіне өте бейім кісілер-тін. Олар халықтың болашағын, тәуелсіздіктің тагдырын жас ұрпақгы оқытып, оларға жаңаша білім, тәрбие беретін ұлттық мектеппен байланыстыра қарастырды. Батыс Еуропаның қайта өрлеу дәуірін еске түсіретін қазақ топырағыңдағы ояну кезеңінің ең көрнекті кемел тұлғасы Ахмет Байтұрсынов болды. Терең де ауқымды ойлайтын бұл көреген кісі Абай "шөлдеген" төте оқуға жол салып, орыстандыруға бастайтын орыс графикасын емес, "дінмен біргс келген жазуды", яғни ділімізге жақын жазуды реформалады. Оның емлесін - дұрыс жазу ережелерін жасады [1,19].

Сөйтіп жаңаша оқып, жазуға кең жол ашқан араб алфавиті негізіндегі төл жазуымыз дүниеге кслді.

Ғұлама ғалым мектсп - оқу таза ана тіліндс жүрстін ұлттык. мектеп болу керек, ондағы оқу мазмұны халықтың ділімен, бағзыдан бірге жасасып кслс жатқан салт-дәстүр, тәрбие жол-жосынымен, бостандыққа ұмтылған мақсат-мұраттарымен етене қабысып жатуы, заманауи білім беруі керек деп қарады.

Оның тұңғыш басылымы 1910 жылы жарық көрген Әліппесі мен 1912-1914 жылдары басылып шыққан "Оқу кітаптарында'¹ жоғарыда аталған талаптар басшылыққа алынған.

Сөз болып отырған кезеңде I және II басқышты бастауыш мектептер саны көбейе түсті. Оларға арналған сауат ашу құралдары мен оқу кітаптарынан басқа да оқулықтар жазыла бастады. Солардың ішіндегі бір елеулісі — белгілі қоғам қайраткері, атақты ақын және жазушы Міржақып Дулатовтың 1 және II басқыш сыныптарға арналған "Есеп кітабы" деп аталатын оқулығы. Олар Қазан төңкерісіне дейін де, одан кейін дс талай рет қайта басылды [1,19]. А.Байтұрсыновтың "Тіл құрал" дсп аталатын оқулығы 1914 жылы Орынборда басылып шықты. Осыдан кейінгі жылдары басылып шыққан "Тіл құралы" (2 жылдык), "Тіл құралы" (3 жылдық) деп аталатын оқулықтардың алғашқысы (1 жылдық) фонетика, графика, орфография мәселелеріне арналса, 2 жылдығы морфологияға, 3 жылдығы синтаксиске арналды. Осы арқылы А.Байтұрсынов түңғыш рет қазақ тіліндс оқулықтар жазып, лингвистикалық терминдер қалыптастырды [19,141].

30 жылдардың алғашқы жартысында С.Аманжоловтың басшылығымен "Төрт жылдық тіл кітабы", Телжан Шонановтың авторлығымен "Үш жылдық оқу кітабы" дегсндер жарық көрді [20, 171]- Кдзақ тілінен орта мектепке арналған тұңгыш оқулық Қ.Жұбановтың авторлығымсн 1936 жылы шықты [21,20]. Бұл еңбек оқулық дсп атағанымен, қазақ тілі ғылыми фонетикасының бсрік негізі болып табылуымсн дс құнды. Қ.Жұбанов мұнда "сөз" дегснді лексикалық тұлға мәнінде дс қолданады. Осыған қараганда, автор "сөз" дсгенді отс ксң магынада, қазіргі лингвистикада қолданылатын "мәтін материалы" дегсн мағынада да түсінетіні байқалады [20,48].

Отызыншы жылдардың алғашқы кезеңінде С.Аманжолов орта мектепке арналған "Казақ тілінің грамматикасын" жазды. Осыдан кейінгі жыддары оқулықтар І.Кеңесбаев пен С.Жиенбаевтың, А.Ысқақов пен К.Ахановтың авторлығымен шығып тұрды. Сондықтан да оқулықтар мен оқу құралдарын жазу тәжірибесінде А.Байтұрсынов пен жоғарыда аталған ғалымдардың еңбегін айта кеткен жөн.

Сөз еткелі отырған мектеп оқулықтары - осы ғалымдар жазған еңбектердің негізінде өңделіп, толықтырылған, қалыптасқан грамматикалық ерсжслері бар, 30 жылдардан бері қарай қайталанып басылып кслс жатқан грамматикалық оқулықтар.

40-50 жылдар жекслсгсн пондер бойынша балаға білімді игерту жолдарына бағытталған көптеген зерттеулермен белгілі (С.Л.Рубинштейн, А.Н.Леонтьсв т.б.). Бұл зерттеулерде әр түрлі білі.м мазмұны мен оқыту одістерінің балалардың психикалық даму ерекшеліктеріне әсері анықталды [8,53]. 50-60 жылдарда алдыңғы орынға оқыту әдістері мен оқу процссіне жаңа, күрделірек мазмұн беру арқылі)ібалалардың таным қызметін кеңейту, жетілдіріп дамыту міндеттері шықты. Зсрттеу әдістері де өзгсрді: тұтас сыныптармсн эксперименітер жасау басталды. Мұндай оқытудың алғашқысы білім мен дағдыны жстілдіру процесімен байланысты сыныптағы орындалатын жұмыстардың үрдісін жылдамдатып, жетіддіруге қатысты болды. Мысалы, Д.Эльконин жазбаша тіл ауызша сөйлеуден қызметі, қолданылу ерекшеліғіне ғана емес, ішкі құрылымының қалыптасуы жөнінен де ерекшеленстінін, оның түрлі жағдайларға тәуелді смес екендігін, баланың ауызша сөйлеуіне қарағанда ерікті екендігін дәлелдеу үшін өзінің зерттеулерін бастауыш сынып оқушыларының жазбаша тілінс, оның қалыптасу кезендеріне сәйкес құрды. Ол жазбаша тілді пікірлссудің, ойды қалыптастырудың ерекше тәсілі ретіндс түсінгісі келді және. оның грамматикалық формаларға емес, психологиялық күйге қалай осер ететінін зерттеді [7,17]. Ьастауыш сынып оқушыларында жазба тілді құрастыруда ерскше маңызды сркін сөйлеудің негізгі мүмкіндіктсрі кошіру мен жаздыртуда емес, сркін хат жазуға үйрету екендігін көрсстті. Оның ойынша, жазбаша тіл ойды тәртіпке, жүйсгс келтіреді, баланың оң тасқындарын реттеп, оны ауыспалы мағынада бере білуге үйрстеді.

Бір баланың ойды реттсп бсре алуы оның пікірлесу, жағдайға бейімделу қабілетінің қалыптасу мүмкіндігі бар-жоқтығына байланысты. Ал оқушылардың жазбаша тілдің психологиялық механизмдсрін меңгеру срскшсліктеріне қарай, олардың ауызша тілі әрі икемді әрі еркін бола түседі. Мектептегі сөйлеу мәдениетін қалыптастырып, дамыту балалардың сабақтағы оқу әрекетін дұрыс ұйымдастыруға байланысты десек, бұл өз кезегінде оқыту мазмұнынан туындайды. Сондықтан да өз зерттеуіміздегі "балалар тілі" деген тіркестің БСО мәтіндеріндегі сөз формасы мен сөйлемдердін, балалар тілі арқылы қолданысқа түсетіндігін, мектептегі оқьіту барысында бұл сөздерді олардың толық меңгеретіндігін есепке ала отырып алынған тіркес екендігіне назар аудартқымыз келеді.

Балалар тілін, олардың сөйлеу қызметін зерттеу тілшілср мен психологтарды әсіресе XX ғасырдың басывда көбірек қызықтыра бастады. Осы кезеңде түрлі жастағы балалар тілін статистикалық әдіс-тәсілдермен зерттеуге арналған алғашқы ғылыми ізденістер пайда болды. Атап айтқанда, Н.А.Рыбников, А.Н.Гвөздев, Э.Штейнфельдт, А.Люблинская, М.Р.Львов т.б. балалар тілін квантитативтік әдіспен зерттеушілердің алғашқы өкілдері болса, К,.Молдабск 70 жылдардағы БСО мен БӘ мәтіндерін лингвостатистикалык әдіспен зерттеу арқылы балалар тілінің даму динамикасын анықтауға біраз еңбек сіңірді. Зерттеуде БСО мсн БӘ мәтіндеріндегі сөз қолданыстардың игерілу, меңгерілу шамасын анықтау мақсатында қала және дала мектептерінде арнайы эксперименттер жүргізш, зерттеу нәтижелерін лингвостатистикалық әдіспен зерттеу аркылы алынған қорытындылармен салыстыра отырып, мектеп оқулықтарындағы мәтіндердің оқушылардың сөздік қорын кеңейту мсн байыту мақсатындағы қызметіне лайықты бағалар берілген.

Жоғарыда арітылған мәселелерді ескере отырып, осы зерттеулерді әрі қарай толықтыру мақсатында мына төмендегі жайттарды анықтауды жұмысымыздың срекше маңызды мәселесі деп есептейміз:

1. 
   Мектептегі оқытудың алғашқы кезеңіндегі бала тілінің дамуы,
   меңгерілген лексиканың сандық жоне сапалық ерекшеліктері [22,27:
   23,39; 24].
   
2. 
   Ауызша тілді меңгерудің жүйесіз, ретсіз түрінен мектепке
   морфология мен лексиканы оқып-үйренудің жүйеленген үлгілеріне
   көшу [9; 17,16; 26].
   

және экспрессивтік мәндегі сөздердің мағыналарын ұғыну [22; 23, 38].

4. Оқып-үйренуге арналған минимум сөздіктерге тілімізде жиі
кездесетін және жаңа монғе ис сөздерді сұрыптап ала білу (25,11-24;27,95-97; 28,132-137].

Қазіргі тіл білімінің даму тәжірибссі корсетксндсй, тілдіц түрлі топтарының лексикасы мсн морфологиясын салыстыруға және оның нәтижелерін алуға жагдай тугызатын мәтіннің квантитативтік әдісініц ерекзле тиімді түрі: жиілік сөздік, алфавитті-жиілік сөздік және кері алфавитті-жиілік сөздіктер алу болып табылады. Бұл сөздіктер аркылы БСО мәтіндерінің тілін тілдің басқа түрлі салаларымен салыстыруға және квантитативтік әдіс арқылы алынған БСО мәтіндеріндегі сөз қолданыстарды анықтап, алынған зерттеу нәтижелеріне сүйсне отырып, оқушыларға ана тілді меңгертудің тиімді әдіс-тәсілдерін қолдануға болады.