Оқулық мәтіндерінің жиілік құрылымының ерекшеліктері 30 Тарау Бастауыш сынып оқушыларының тілдік корын дамыту

2-кестегс қатысты деректерге келсск, 50 жәнс 70 жылдардағы БСО мәтіндерінің әрбір сыныпқа қатысты пәндері бойынша сөз, сөз формасы мен сөз қолданыстармен қамтылуының көрсеткіштері берілді. Мұндағы әрбір сыныптагы пәндер арасында лексикалык тұлғалармен қамтылуы жағынан 50 жоне 70 жылдар оқулықтары арасында айтарлықтай айырмашылықтарды көреміз.

3-кесте - 50 ж. БСО мәтіндеріндегі лексика-грамматикалық топтардың қамтитын үлесі

	Сөз таптары				Шартты белгілері			Пайызы (%)
	1. Зат есімдер				3			36,61
	а) жануарлар аты				9			0,014
	ә) шығармалар аты				6			0,0086
	б) географиялық атаулар				7			0,71
	в) адам аты				2			1,8
	г) ру, тайпа, ұлттардың аты				8			0,17
	ғ)мәдени-ағарту мекемелерінің аты				5			0,0016
	д) қысқарған сөздер				4			0,035
	е) көмекші есімдер				к			0,6
	2. Сын есім				с			6,56

3. Сан ссім	а	3,95
4. Үстеу	Ү	2,14
5. Есімдік	м	10,20
6. Етістік	е	30,16
7. Шылау	ш	4,95
8. Әртарап, бейтарап сөздер	д	1,60
9. Еліктеу сөздер	л	0,14
10. Одағай	0	0,26

Мысалы, 50 жылдардағы 1 сыныпка арналған "Қазақ тілі" оқулығының 1024 сөз, 2480 сөз формасы мен 6314 сөз қолданысқа, ал 70 жылдардағы 1 сыныпқа арналған "Қазақ тілі" оқулығының 1454 сөз, 2867 сөз формасы мен 8910 сөз қолданысқа тең екендігі байқалды. Бұл айырмашылық 70 жылдардағы оқулықтардың 50 жыддармен салыстырғанда ғылыми-танымдық және оқу-әдістсмслік мазмұнының ғылымдағы соңғы жаңалықгармен толығып, оқулық мәтіндерінің құрылымы күрделене түсуінің нәтижесі екендігі қейінгі тарауларда толығырақ сипатталады. Қарастырылып отырған 50 жылдардағы оқулықгардың лексика-грамматикалық топтармсн қамтылуындағы ерекшеліктер 3-кестеде пайыздық көрсеткіштермен берілді.

Өзге сөз таптарына кдрағанда қолданылуы жөнінен жоғары пайыздық көрсеткішке ие зат есімдердің ішінен жалкы есімдерді бірнеше топтарға бөле отырыгі, шартты белгілермен көрсету барысында анықталғаны - 50 жылдар оқулықтарындағы барлык. сөз қолданыстардың 0,8%-ын адам аттары', 0,73%-ын географиялык атаулар, 0,17%-ын ру, тайпа, ұлттардың аты, ал сң аз пайыздык. көрсеткішті (0,0016%) мәдени-ағарту орындарының аты қамтиды екен (Қосымша Г). Көптеген статистикалық зерттеулердің нысанында қамтыла бермейтін зат есімдердің бір тобы — жалқы есімдер белгілі бір пәндік-тақырыптық мазмұн мен ғылыми-әдіснамалық ауқымға қатысты болғандықтан, олардың оқүлықтарда белгілі бір дәрежеде қамтылуы міндетті.

4-кесте - 50 ж. мектеп өкулықтарындағы сөз таптарының сыныптар бойынша сөзбен және сөз формаларымен қамтылуы

Сөз таптары	1 сынып	2 сынып	3 сынып
1- Зат есім 2. Етістік 3. Сын есім 4. Шылау	8483 7869 1616 1382 3077	16412 13756 3085 1958 5240	49495 34475 7501 5872 10664

6. Үстеу	502	1348	2144
7. Сан есім	961	1342	5046
8. Модаль сөздер	453	618	1909
9. Еліктеу сөздер	12	100	150
10. Одағай	26	263	193

Бірақ осы жалқы есімдсрдің де баланың таным-түсінігін арттырып, үғымдық ой қорыту қабілетін дамытатынын ескере бермейміз. Оқулық мәтіндерінің құрастырылуында ескерілетін мәселенің тағы бірі - дерексіз үғымдағы зат есімдер мен нақты мәнді сөздердің ара қатынасы "10-ға - бір", яғни 10 нақты сөзге 1 дерексіз мәнді сөз [1,57] тура келуі дұрыс деп қарастырылатынына сүйене отырып, бұл реттіліктің 50 жылдардағы оқулықтарда сақталмағандығы анықтадды. Енді осы оқулық мәтіндеріндегі сөз таптарының ара салмағын олардың қолданысы бойынша анықтайтын болсақ, жогарыдағыдай көріністі байқаймыз (4-кесте).

	Сөз таптары		50		ж. %	БСО			70 ж. БСО		(%	)	БӘ (%)
		1	с.		2	с.		3 с.	[ 1 с.	2 с.	3	с.
1.	Зат есім	34	,87		37	,19		42,14	38,84	39,42	42	,46	37,7
9	Етістік	32	,26		31	,17		29.35	28.17	28,91	17	,65	35,8
3.	Сын есім	6	,62		6	,99		6,38	6,63	7,22	8	,09	7,00
4.	Шылау	5	,67		4	,43		5,00	5,67	4,46	5	,00	394
5.	Есімдік	12	,61		11	,87		9,08	12,62	11,65	9	,18	7,20
6.	Үстеу	2	,05		3	,05		1,85	2,06	2,83	2	,66	3,78
7.	Сан есім	3	,94		3	,04		4,29	3,94	3,27	3	,53	2,46
8.	Модаль сөздер	1	,86		1	,39		1,62	1,86	1,40	1	,54	1,37
9.	Еліктеу	0	04		00	,22		0,12	0,05	0,34	0	,13	0,18

Сыныптар бойынша алғандағы сөз қолданыстарды салыстыру барысында анықталғаны - зат есімдердің үлес салмағы өзге сөз таптарына қараганда жоғары деңгейді көрсстсді (1 сыныпта 8483 с.қ., 2 сыныпта 16412 с.қ., 3 сыныпта 49495 с.қ.). Өйтксні, зат есімдер тілдегі өзге сөздердің барлығына әрі ұйытқы, әрі өзек болып қызмет атқарады [45,135]. А.Жұбанов өз еңбегінде қазақ мәтіндерін тудырушы сөз таптарының бірі ретінде оларды 70-тен аса семантикалық топтарға беледі. Ал осы 50 жылдардағы сөз таптарының қолданысын 70 жылдардағы оқулықтармен жоне БӘ салыстыру барысында төмендегіше керіністі байқаймыз:

Мұнда 50 жылдардағы оқулықтар мсн 70 жылдардағы оқулықтарда сыныптар бойынша алғанда зат ссімдердің алатын улестік салмағы шамалас (50 ж. БСО 1 сыныпта 34,87%, 2 сыныпта 37,19%, 3 сыныпта 42,14% болса, 70 ж. БСО 1 сыныпта 38,84%, 2 сыныпта 39,42%, 3 сыныпта 42,46%) болып келсе, БӘ зат есімдердің пайыздық үлесі де соган жақын (37,7%). Сол сияқты өзге сөз таптарының қолданысы бойынша да салыстырылған мәтіндерде олардың алатын үлестік салмағы ұқсас екендігін көреміз. Мүның өзі БСО мәтіндік құрылымындагы тақырыптық-мазмұндық ұқсастықты ғана емес, сонымен бірге сөз таптарының қолданылуындагы бслгілі бір зандылықты аңғартса керек. Бұл тұжырымның нақтылығына 90 және 2000 жылдардағы оқулықтарды салыстыру барысында көз жеткізуге болады (6-кесте).

6-кесте - 1990-2000 ж.ж. БСО мәтіндерінің лексика—грамматикалық

топтармсн қамтылуы

Кестеде келтірілген мәліметтерден 90 және 20000 жылдардағы оқулықтардың мәтіндеріндегі сөз таптарының ара салмағы жогарыда келтірілген дер.ектерге ұқсас екендігін байқаймыз: 90 жылдардағы оқулықтарда зат есімдердің қолданылуы 39,14% болса, 2000 Жылдардағы оқулықтарда 38,61%. Сол сияқты етістіктердің қолданылуын салыстыратын болсақ, 50 жылдардағы оқулықтарда °лардың үлссі 30,16% шамасында (1 сыныпта 32,26%, 2 сыныпта 31,17%, 3 сыныпта 29,35%) болса, 90 жылдарда 29,02%, 2000 29,01%. Мұнда тіліміздегі сөз таптарының ішіндсгі ең және қарымы ең ксң грамматикалық категория ретіндегі етістіктердің біз қарастырған оқулықтардағы қолданылуы ор жылдардағы оқулықтармсн шамалас дсңгейді көрсетеді. Бұл да біз карастырған мәтіндсрдегі сөз таптарының қолданысындағы өзіндік ерекшслік дср едік.