Жер сілкіністер тектоникалық процесстері, вулкандардың атылуы, опырылма және техногендік әсерлерінен болады

Жер сілкіністерінің ішінде ең кең жайылғаны тектоникалық жер сілкіністер болады. Жер астында күрделі процесстері үнемі жүріп жатады, тереңгі тектоникалық күштерінің әсерінен жер қыртыстары деформацияға ұшырап, жиырылып қыртыстанады, шамадан тыс әсерлерінен үзіліп, қозғалып жер қыртысы опырылады және болашақ жер сілкіністің ошағы пайда болады. Жанартауларлық жер сілкіністер.  Бүкіл Жерде 522 әрекет ететін вулкандар бар, онын ішінде 2/3 бөлігі Тынық мұқиттың аралдарымен жағалауларында орналасқан (Камчатка, Курил аралдары, Жапон аралдары).   Опырылмалық жер сілкіністер көбінесе тау кеңшілік жұмыстарын жұргізгенде немесе жер астында құыстар пайда болғанда болады. Топырақтың қозғалуына шахталардың немесе үңгірлердің құлауы әсер етеді. Техногендік жер сілкіністер адамдардың ісіне байланысты болады, ол жасанды жер сілкіністерге жатады.

 Жер сілкіну ошағы жер қыртысында 20-30 км тереңдікте немесе жердің жоғарғы мантиясында болады. Дүмпу басталған жерді жер сілкініу ошағы деп атаса, оның ортасындағы нүктені гипоцентр деп атайды. Гипоцентрдің жер бетіндегі проекциясы эпицентр деп аталады.

Қазақстан Республикасында жер сілкінісінің қарқындылығын аңықтау кезінде МSК-64 12-баллды халықаралық шкала қолданылады (авторлары тегінің бірінші әріпі бойынша). Ол төмендегі көрсеткіштермен сипатталады:

- 1 балл - мүлдем байқалмайтын жер сілкінісі;

- 2 балл - дірілді жоғары қабаттағы кейбір адамдар ғана сезеді;

- 3 балл - дүмпу аз адамға ғана білінеді, терезе дірілдеп, ілме шамдар теңселеді;

- 4 балл - дүмпуді ғимарат ішіндегі адамдардың бәрі сезеді, ыдыс-аяқ сылдырлайды;

- 5 балл - дүмпуді барлық адам сезеді, адамдар оянады, ілулі тұрған заттар шайқалады;

- 6 балл - діріл жүруге кедергі келтіреді, ғимараттеңселеді, сөрелерден ыдыс-аяқ құлайды, сылақтарда жарықшақ пайда болады;

- 7 балл - адамдарды үрей билейді, діріл жүруге кедергі келтіреді, жиһаз құлайды, көптеген кірпіш үйлерде, ғимараттарда, қабырғаларда жарықшақ пайда болады, блоктар, панельдер, каркастар арасындағы қиылыстар жарылады;

- 8 балл - адамдар өзін-өзі зорға үстайды, беткейдегі топырақта жарықшақ пайда болады, ғимараттар қатты зақымдалады, қабырғалар мен қоршаулар қирайды;

- 9 балл - адамдар жүре алмайды, топырақ беті жарылады, ғимараттар жаппай зақымдалады;

- 10 балл - ғимараттар толық кирайды;

- 11 балл - апат;

- 12 балл - жер бедерінің (ландшафтың) қатты өзгерісі.

Келесі бір табиғи сипаттағы төтенше жағдай көздерінің басым көпшілігі сыртқы (экзогенді) геологиялық процесстерге, геологиялықтан басқа, жер қыртысында жүретін процестерге жатады.

Опырылу (сусыма, тас құлау) – бұл ең алдымен тау жыныстарының желге мүжілу есебінен олардың байланысының, жер үсті және жер асты сулары қызметінің әлсіреуінен туындайтын құлама және тік жарға тау жынысының үлкен массасының, өзен алқабы мен теңіз жағалауына бөлініп, құлауы.

Сырғыма – тау баурайымен өз салмағының әсерінен және тау баурайының шайылуы, тау жынысының шамадан тыс сулануынан болатын қосымша ауыртпалықтар, сейсмикалық дүмпудің және басқа да процестердің нәтижесінде тау жынысы массасының жылжуы.

Сырғымаға қарсы қорғанысқа жататындар: қар көшкіні процесінің пайда болуы мен дамуын тоқтатуға, халық пен территорияны қорғауға, сондай -ақ, атқарушы билік пен жергілікті атқару органдарын сырғыманың қаупі туралы казіргі заманғы құралдардың көмегімен хабарландыруға бағытталған күзету – шектеулі және инженерлі – техникалық іс-шаралар жиынтығы.

Апаттық салдары бар сырғымалар Қазақстанның таулы аймақтарындағы жиі кездесетін құбылыс болып табылады. Соңғы мысал -2004 жылдың көктеміндегі Алматы облысы, Талғар ауданыңдағы 29 адамның өмірі мен көп пәтерлі тұрғын үйдің толық қирауына алып келген сырғымалар

Сел. Сел сияқты төтенше жағдайдың көзі гидрологиялық құбылыспен тығыз байланысты болса да, соның өзінде де оларды толық негізбен Жердің бетін сыртқы өзгерістерге ұшырататын экзогенді геологиялық процесстерге жатқызуға болады. Бұл тау жынысының күйзелуі мен өзгеруінің геологиялық процесстері, әдеттегідейі сыртқы агенттер әсері -тау жыныстарының мүжілуі, желдің жұмысы, жер асты және жер үсті сулары, өзендер, мұздықтардың салдарынан болады.

Сел - тау жартастарының сынықтары мен су қоспасынан тұратын, қатты жауын немесе қардың қарқынды еруінен, сондай -ақ, қар үйіндісі мен мұзды теңіздердің еруінің нәтижесінде таулы өзендер мен өзеншіктер арнасында кенеттен пайда болатын үлкен қиратушы күштің қарқынды тасқыны.

Сел (араб тілінен алғанда сайль - қарқынды тасқын ) – төмен қарай үлкен жылдамдықпен жүріп өтетін және орасан зор қиратушы күшке ие лайтасты су тасқыны, Қазақстаннның оңтүстік және оңтүстік - шығыс аймағындағы таулы аудандардағы жиі болатын құбылыс, республиканың жалпы ауданының 13% құрайды.

Су басу – құрғак жерді уақытша су алу, апаттық құбылыс болып табылатын судың жоғарғы деңгейі. Су басу су тасу немесе тасқын кезіңдегі су деңгейінің көтерілу нәтижесінде, жинақтау, жел толқыту нәтижесіңде, сондай-ақ гидротехникалық құрылғылардың бұзылу кезінде болуы мүмкін.

Су басулар адам өлімімен, тұрғын және кәсіпорын нысандарының қирауымен байланысты, мал басының өлім - жітімі мен дәнді дақылдардың құруымен, сондай-ақ қоршаған ортаға кері әсерін тигізумен айтарлықтай шығынға ұшыратады.

Су тасу – жыл сайын белгілі бір климаттық жағдайда мерзім сайын қайталанатын, шағын су көлемімен, жоғарғы және ұзақ мерзімді су деңгейінің көтерілуімен сипатталатын және қардың еруімен немесе қар мен мұздықтың бірге еруінен болатын өзеннің сулық тәртібінің фазасы.Су тасуларды көктемдік, көктем – жаздық, жаздық деп бөледі.

Тасқын – жылдың бір мезгілінде бірнеше peт қайталанатын, жиілігімен, әдетте, қысқа мерзімді су шығыны мен су деңгейлермен сипатталатын және жауын – шашыннан немесе жылымық кезіңдегі қардың еруінен болатын өзеннің сулық тәртібінің фазасы.

Апаттық тасқын - қирау мен құрбандыққа алып келетін, көлемі жағынан көрнекті, қайталануы жағынан сирек тасқын. Апаттық тасқын түсінігі, сондай — ақ салдары қиратуға алып келген су тасуға да қатысты қолданылады.

Цунами – су асты және жағалаулардағы жер сілкінісі кезінде пайда болатын теңіз толқындары. Қазақстан үшін орын алуы екіталай құбылыс, алайда Каспий теңізі айлағында орын алу мүмкіндігін естен шығаруға болмайды.

Қар көшкіні – адамдардың өмірі мен денсаулығына қауіп төндіретін, экономика нысандарына және қоршаған табиғи ортаға шығын келтіретін, жылдам әрі кенеттен болатын қардың және (немесе) мұздың таудың тік баурайымен қозғалуы.

Қар көшкіні қауіпі бар аймақ – адамдардың өмірі мен денсаулығына, экономика нысандарына және қоршаған табиғи ортаға зақым келтіретін немесе келтіруі мүмкін қар көшкіні қауіпі бар таулы аймақ.

Қар көшкінінің тууына ықпал ететін маңызды факторлар қалың қар мен таудың тік баурайлары болып табылады.

1. 
   ТЖ негізгі ұғымдары мен анықтамалары.
   
2. 
   Техногенді сипатты төтенше жағдайлар, олардың түрлері
   
3. 
   Табиғи сипаттағы төтенше жағдайлардың классификациясы
   

№ 4 Тәжірбиелік сабақтың тақырыбы: қауіпті нысандардағы авария кезінде іс-қимыл жасау тәртібі

Бірінші нұскада  көрсетілген уақыт  бойында  қажет шараларды орындау (1 сур.):

- тұрғын үй мен өндірістік ғимараттарды және сумен жабдықтау көздерін қымтау жөніндегі жұмыстарды орындау;

- жеке қорғаныс құралдарын сауатты пайдалану;

- қорғаныс ғимараттарын пайдалану;

- қозғалысты шектеу;

- цистамин таблеткасын қабылдау арқылы сәуле ауруынан сактандыру (РС-І АИ-2);

- йодтың немесе калий йодының 3-5% тұнбасын пайдаланып, йодтық сақтандыруды жүргізу (ересектерге  калий йодының 5-6 тамшысын қосып беру,  балаларға - жарты мөлшерін, 10 күн бойында төулігіне бір рет тамақтан кейін 100 мл суға немесе сүтке косып ішкізу).

- суды, азық-түлікті қорғау, оларды шаң мен өтпейтен ыдысқа сақтау;

- тағам өнімдерін жуып-шаю;

- радио мен теледидарды қосып кою;

- ыктимал көшуге даярлану (жеке қорғаныс құралдарын, азық-түлік қорын, дәрі-дәрмекті, маусымдық киім мен аяқ киімді, іш киімді, құжаттарды, ақшаны, басқа аса қажетті заттарды әзірлеу.

Барлык шектеу шаралары хабарланып, түсіндіріледі.

Екінші нұскада көшу шараларына қатысу қажет, яғни шекті нормадан жоғары зақымдалуы мүмкін аймақтан кету. Ғимараттан шығар алдында барлық электр және газ приборларын ажыратып бұдан әрі ТЖ бөлімінің нұсқауына сәйкес қимылдау керек.

Өндірістік авариялардың немесе ХҚН-дағы апат, зілзала салдарынан қоршаған ортаға ӘКУЗ-дің шығуы (төгілуі) мүмкін.

Авария кезінде ХҚН-дағы байланыс пен хабарландыру құралдары жұмысшыларды, қызметшілерді және төніректегі халықты зақымдану қауіпі туралы дер кезінде құлақтандыруға мүмкіндік беруге тиіс.

Хабарлау үшін электр дабылдары, радиохабары мен теледидар желісі, ішкі телефон байланысы мен жылжымалы қатты сөйлейтін кондырғылар пайданылады.                                         '

Қала халқы, елді мекенді ХҚН-дағы авария туралы хабарлау үшін сиреналар мен басқа да дабыл қүралдары қосылады, бұл «БАРШАНЫҢ НАЗАРЫНА!» ескерту дабылын білдіреді. Осы дабыл бойынша халық радио торабын, жергілікті теледидарды, шұғыл хабарды тыңдау үшін қосуға міндетгі.

Хабардың   үлгілік   мәтіні   мынадай:   «Тыңдаңыздар!   Сөйлеп   тұрған төтенше  жағдайлар   жөніндегі   қалалық  басқарма.   Азаматтар!   Мақта-мата комбинатында хлордың әсері күшті улы заттың шығуынан авария болды. Зақымдалған   ауаның   бұлты   (мынадай)   бағыттарда   таралуда.   Химиялык зақымдану аймағына мыналар кіреді: (көше, квартал, аудандар тізбеленеді). Мына көшелердің (көшелер тізімі) тұрғындары ғимараттан шықпаңыздар, есікті, терезені жабыңыздар, (пәтерді) үйді қымтаңыздар. Хлор ауадан ауыр, демек, үйдің төменгі  бөліктеріне  шөгеді,  сондықтан,  төменгі  қабатқа,  жертөлеге жасырынбаңыздар.

Мына көшелердің (көшелер тізімі) тұрғындары үйден (пәтерден) шығып, көрсетілген ауданға барыңыздар.

Бұл туралы көршілеріңізге ескертіп, біздің хабарымызды тыңдаңыздар. Бұдан кейін төтенше жағдайлар жөніндегі басқарма нұсқауына сәйкес қимылдаңыздар».

ХКҢ төңірегінде тұратын халық хабарландыруды естіген бойда тыныс алу мүшелерін қорғауды қамтамасыз етіп, есік пен терезені жабуға, электр қыздырғыш және тұрмыстық аспаптарды ажыратуға, пешті сөндіруге, балаларды киіндіруге, қажетті киім мен азық-түлік табуға, абыржымай көрсетілген бағытта желге көлденең (перпендикуляр) бойынша үйден жылдам шығып тез арада жақсы желдетілетін ауданға баруға тиіс.

Газқағар жоқ жағдайда бірнеше секунд бойы демалмай, зақымдану аймағынан жылдам шығу қажет. Тыныс алу мүшелерін қорғау үшін, суға немесе аммиак төгілгенде лимон қышқылының 5%-тік ерітіндісіне, не болмаса хлор төгілгенде ас содасының 2%-тік ерітіндісіне шайылған қолда бар мата бұйымдарын (орамал, бөкебай және басқалар), киімнің тері және мақталы жерлерін пайдалануға болады. Ғимараттан шығар алдында бас киім, тығыз сыртқы киім, ең жақсысы плащ киіп, бүкіл түймесін салып, аяққа рәзеңке етік киіп көрсетілген ауданға барған дұрыс.

Хабарландыруда көрсетілген аймаққа қозғалған бойда мына ережелерді сақтау керек:

- Желге   көлденең   (перпендикуляр   бойынша)   бағытта   жылдам қозғалу, алайда жүгіріп шаңдатпау қажет;

- Жабык аулаларды, шұнқырды, тығыз құрылысты ауданды айналып өту;

- Ғимаратқа сүйенбеу және айналадағы затқа тиіспеу;

- Теріде, киімде, аяқ киімде ӘКУЗ тамшысын байқаған бойда кағаз ширатпасымен немесе бет орамалмен сүртіп тастау;

- Мүмкіндігінше зардап шеккендерге, балаларға, қарттарга немесе өз бетімен қозғала алмайтындарға жәрдем көрсету.

Жердің зақымданғаны - белгісіз жағдайда, ең тиімдісі, ол зақымданғандай іс-әрекет еткен жөн. Зақымдану аймағынан шыққаннан кейін санитарлық өңдеуден өту қажет, зақымданғандар медицина мекемелеріне баруға тиіс.

Химиялық зақымдану қауіпін жою және алдағы іс-әрекет тәртібі туралы халыққа ТЖ жөніндегі басқарма хабарлайды.

1. 
   Радиациялық авария кезіндегі іс –әрекеттер?
   
2. 
   Химиялық авария кезіндегі іс-әрекеттер?
   
   
   

Радиациялық заттармен уланған аумақта тамақ ішуге, ластанған су көздерінен су ішуге, жерге жатуға болмайды. Халықтың азық-түлік пен тамақ даярлау тәртібін Азаматтық қорғаныс органдары жердің радиоактивті ластану деңгейін ескере отырып анықтайды. 

Қобдиша ұяларында мынадай медициналық құралдар орналасқан:

• 
  1ұя- резервтік, ауруды басатын дәрмектөрі бар шприц-түтікті салуға арналған. Сүйек сынғанда, үлкен жарақат алған және дене күйген кезде пайдаланылады. 
  
• 
  қызыл түсті пеналды (фосфорлы-органикалық заттарға 
  қарсы антидот таблеткалары). Зақымдану ошағына шығардың алдында жеке сақтандыру дәрмегі ретінде бір таблеткадан пайдаланылады. Алғашқы зақымдану пайда болған кезде тағы бір таблетканы қабылдайды. 
  
• 
  3 ұя - үлкен ақ пеналды № 2 бактерияға қарсы дәрі-дәрмек, 
  таблетканы асқазан-ішік ауруы кезінде радиациялық сәулеленуден 
  кейін қабылдайды алғашқы тәуліктерде жеті таблеткадан 
  қабылдайды, екі және үш күннен кейін тәулік сайын төрт таблеткадан. 
  
• 
  4 ұя - алқызыл түсті екі пеналда II радиациядан қорғау дәрмегі, барлығы 12 таблетка. Таблеткаларды сәулелену басталғаннан - 60 мин бұрын радиоактивтік зақымдану қауіпі кезінде жеке сақтандыру үшін қабылдайды. Бірден, 6 таблетка қабылдайды. 6 таблетканы қайта қабылдауға тек 5-6 сағаттан кейін рүқсат етіледі. 
  
• 
  5 ұя - екі ақ пеналда, кеңінен қолданылатын антибиотик 11 
  бактерияға қарсы дәрі-дәрмек барлығы 10 таблетка. Таблетканы 
  жараланған және күйген кезде қабылдайды - алғашқыда 5 таблет- 
  кадан, ал 6 сағаттан кейін тағы да 5 таблеткадан. 
  
• 
  6 ұя - ақ түсті пеналда № 1 радиациядан қорғау дәрмегі. Таблетканы адам радиоактивті затпен зақымданған аумақта жайылған сиырдың сүтін ішкен жағдайда қабылдайды 10 күн бойында күн сайын бір таблеткадан. Барлығы 10 таблетка. 
  
• 
  7 ұя - көк түсті пеналда құсуға қарсы дәрі-дәрмек, барлығы 5 таблетка. Бас сыдырылғанда, қатты соққы тигенде және контузия алғанда сәуленің бастапқы әсері кезінде бір таблеткадан қабылдайды.