ШЕМІРШЕКТІ-СҮЙЕКТІ БАЛЫҚТАРДЫҢ СИСТЕМАТИКАСЫ МЕН ЭКОЛОГИЯСЫ

Қазір тіршілік ететін шеміршекті сүйекті балықтардың бекіре тәрізділер деп аталатын бір ғана отряды бар.

Бекірелер тұқымдасының (Асірепsегісіае) рострумы үшкір, аузы кішкене, ересектерінің тісі болмайды. Сырдария мен Амударияны ғана мекендейтін жалған қалақ-ша тұмсықтылар деген ерекше түрі кездеседі. Олардың тұмсықтары жалпақ, ұзын болады. Ұсақ, салмағы бір килограмдай болатын, кәсіптік маңызы жоқ организм.

Экологиясы. Шеміршекті сүйектілердің бірқатары тұщы суда тіршілік етеді де, кейбір түрлері өткінші балықтар болып саналады. Стерлядь пен америкалық көл бекірелері көп миграция жасамай өздерінің барлық өмірін тұщы суда өткізеді. Қортпа, орыс, сибирьлік бекірелер және қызыл балықтар теңіз жағалауына жақын жерлерінде тіршілік етеді де уылдырық шашу үшін өзендерге шығады. Көпшілігі жануарлар тектес азықпен қоректенеді. Қортпа балық-жыртқыш, олар басқа балықтарды, кейде жас

тюленьдермен де қоректенеді. Бекірелер моллюскалармен, стерлядьтер насекомдармен қоректенеді. Бекіре тұқымдас балықтардың кәсіптік маңызы өте зор. Кас-пий теңізі мен Қара теңізде ауланады.

2. 
   4-класс тармағы. ҚАУЫРСЫН немесе СӘУЛЕҚАНАТТЫЛАР (Асtiорtегуgіі)
   

бар. Дене скелеті .толығынан сүйектен тұрады, ал шеміршек кейбір жерінде ғана сақталған. Көкірек қанаттарының, әдетте базалиялары болмайды, қауырсындары бірден иық белдеуіне бекиді. Сондыктан балықтың, бұл класс тармағын қауырсын қанатты балықтар деп атайды. Қауырсын қанаттылардың өкілі ретінде алабұға балығының, құрылысын қарастырамыз.

Бас миынан 10 пар нерв тарайды (I—X). ХІІ-пары бас сауытынан тысқары жерден шығады.

12 - с у р е т. Алабұғаның ішкі құрылысы: I — желбезектер; 2 —жүрек; 3 —бауыр; 4 — жүзу торсылдаш; 5 —талақ; 6 —аналық безі; 7 —қарын; 8 —ішектің пилорикалық өсіндісі; 9“”ішек; 10 — қуық; 11- артқы тесік; 12 — несеп-жыныс тесігі.

1) бүйір веналары болмайды; 2) сүйекті балықтардың көп-шілігінде, тек кана сол жағындағы артқы кардиналь венасы тікелей келіп кювьер өзегіне жалғасады. 3) кұйрық венасы бауыр қақпа вёнасымен бірігіп кетеді.

байланысы жоқ, ал вольфов каналдары зәр шығару каналының қызметін атқарады.

Уылдырықтары ұсақ, оның сыртында жұқа мөлдір қабығы болады. Ұрықтану аналық организмнен тыс, су ішінде болады. Тек қана аздаған түрлерінде ұрықтану іште және “тірі жұмырт-қа” туушылық байқалады. Мысалы, Американың субтропиктік суларында мекендейтін тісті карп тэрізділері (Сургіпоdіопtіdіае) және аквариумдарда өсіретін — гамбузия балығы тірі шабақ туып, көбейеді. Балықтарда гермафродиттік өте сирек кездеседі. Бірақ та теңіз алабұғасы нағыз гермафродит болып саналады.

ҚАУЫРСЫН ҚАНАТТЫ БАЛЫҚТАРДЫҢ СИСТЕМАТИКАСЫ

Қауыреын қанатты балықтар үш отряд үстіне бөлінеді: 1-отряд үсті — сүйекті ганоидалар (Ноіоsіеі), 2-отряд үсті — көп канатты балықтар (Роіурtегі), 3-отряд үсті — сүйекті балықтар (Теіеоstіеі).

3. 
   Қалақанатты балықтар (Сгоssорtегуgіі).
   

4. 
   БАЛЫҚТАРДЫҢ ЭКОЛОГИЯСЫ
   

Балықтар “салқын қанды'” жануарларға жатады. Сондықтан олардың дене температурасы “жылы қанды” жануарлардың дене температурасындай түрақты болмай, тіршілік еткен ортасының (судың) температурасына байланысты өзгеріп отырады. Бұл организмдердің физиологиялық ерекшеліктеріне, анығырақ айтқанда жылу пайда болу процесіне байланысты. Балықтарда жылу пайда болу процесі өте баяу орындалады. Қорыта келгенде түрлі балықтардың оттегіне мұқтаждығы түрліше болады. Осы ерекшеліктеріне қарай, оларды төрт топқа бөлуге болады.

а) Оттегін өте көп керек ететін балықтар. Олардың тіршілік етуіне қалыпты жағдай болу үшін, бір литр суда 7—11 см3 оттегі болу керек, мысалы, құмжа (Sаlmо tгиttа), гольян (Рһохіnіз рһохіnus), голец (Nеmасһіlиs ЪагbаtuІиs) балықтары.

б) Оттегін көп керек етуші балықтар. Бұлар балықтар тірші-лік ету ушін бір литр суда 5—7 см3 оттегінің ертіндісі болу керек: хариус (Тһуmаllиs tһуmаllиs), голавль (Lеисіsсиs серһа-Іиз), аққайран (GаЬіо gаbіо) т. б.

в) Оттегін басқалардан гөрі азырақ мөлшерде қажет ететін яғни 1 л суда 4 см3 оттегінің ертіндісі жеткілікті болатын балықтарға: плотва (Rиtilиз rutilиз), алабұға (Регса Паvіаtilіз), тау-тан балықтары (Асегіпа сегпио) жатады.

г) Су ішіндегі оттегінің ертіндісі өте аз болса да тіршілік ете алатын балықтар да бар. Мысалы, сазан, қарабалық, карась. Бұлар 1 л суда 0,5 см? оттегі болса да тіршілік ете береді.

1. Т е ң і з б а л ы қ т а р ы. Өзінің барлық өмірін тұзды теңіз суында өткізетін балықтардың көптеген түрлері жатады. Әр түрлі горизонттарда тіршілік етеді, осы белгісіне қарай мынандай топтарға бөлуге болады.

Жыртқыштықпен немесе өлексемен қоректенеді.

II. Т ұ щ ы с у б а л ы қ т а р ы. Тек қана тұщы суларда тіршілік ететін, тіпті теңіздің тұзсызданған өзен сағасына шықпай-тын балықтар жатады. Су қоймаларының типтеріне қарай тұ-щы су балықтарын төмендегідей топтарға бөлуге болады.

1. Ақпайтын көлдер мен тоспа суларда тіршілік ететін балықтар (табан, қарабалық, кейбір сигалар).

2. Жалпы тұщы, ақпайтын және ағын су балықтары (шортан, алабұға).

3. Ағынды су балықтары (форель, аққайран).

Қоректерінің сипатына қарай, балықтардың тістерінің құ-рылысы ғана өзгеріп қоймай, бүкіл ауыз аппаратының құрылысы да өзгеріп отырады. Балықтардың ауыз аппараттарының көптеген типтері белгілі. Олардың негізгілері:

1. Қ а р м а л а ғ ы ш ( х в а т а те л ь н ы й) а у ы з. Қоректерін аузымен ұстайтын балықтардың жақ сүйектерінде, көбінесе желбезек пен таңдай сүйектерінде өткір тістері болумен қатар аузы кең болады. Аузының құрылысы осындай болатын балықтарға: шортан, көксерке, жайын т. б. жатады.

2. П л а н к т о н д ы ж е у г е и к е м д е л г е н а у ы з. Үлкендігі орташа, тістері аз немесе тіпті болмайды. Желбезектерінің жапырақтары ұзын, сүзгінің қызметін атқарады. Оларға сигам және майшабақтар т. б. жатады.

3. С о р ғ ы ш а у ы з. Бұлардың аузы түтік сияқты болады. Ұсақ планктондармен, су түбіндегі омыртқасыздармен қоректенгенде сорғыш түтіктің қызметін атқарады. Бұған тыран, теңіз инесі сияқты балықтардың аузы мысал бола алады.

4. Б е н т о с ж е у г е и к е м д е л г е н а у ы з. Скаттың, камбаланың, бекіре балықтарының аузының құрылысы мысал болады. Ауыздары су түбінен қоректерін алуға ыңғайланып, басының астыңғы жағына орналасқан. Кейбір түрлерінің аузында, қатты сауыттар мен қабыршақтарды ұсатуға бейімделген, тиірменнің тасы тәрізді күшті тістері

болады.

5. С е м с е р т ә р і з д і ж а қ т ы а у ы з. Ауыздың мұндай түріне саргандар, аратұмсықтылар және ара тұмсықты аку-лалардың ауыздары жатады (Веіопdіае, Ргізtіз, Ргізtіорһогиs). Ауыздың басқа көптеген типтері бар. Бірақ олардың барлығын айтудың кажеті жоқ. Тіпті систематикалық жағынан өте жақын балықтардың қоректену тәсіліне, қорегінің сипатына қарай ауыз аппараты түрліше болып келеді.

Аталық жыныс бездері ұрғашыларының жыныс бездерінен бір жыл ерте жетілетіндігі жиі кездеседі. Каспий теңізінің килька, хамса балықтарының жыныс бездері бірақ жылдың ішінде жетіледі. Тірі туатын гирардинус балығын жақсы күтшімен аквариумдарда (20° С температурасында) үстаса, туғаннан кейін үш-төрт айда жыныс бездері толығынан жетіледі. Қерісінше, кейбір балықтардын, жыныс бездерінің жетілуіне бірнеше жыл-дар керек. Мысалы, қызыл балық 7—8 жылда, бекіре 12— 13 жылда (Амурдың бекірөсі 8—10 жылда), ал белуга және калугалардың жыныс бездерінің жетілуіне 16—17 жыл керек.