Раздзел IV. “Вялікае прыпірышча” Макееўшчына вельмі старая. Можа ад пачатку свету

Ясь Бубен

Ясь Бубен, былы жыхар вёскі Гарбачы, быў чалавекам суровым, але справядлівым і спагадлівым. Ён, старэйшы з братоў, з маленства шчыраваў на невялікім бацькоўскім палетку. Пасля падрос брат Язэп. Нялёгкай сялянскай працай браты пачалі разжывацца. Але, як кажуць, лічылі кожны грош, куплялі толькі самае неабходнае. Прыкладам, у нашчадкаў няма ніводнай фатакарткі з таго часу. Зрэшты іх дзеці былі яшчэ малыя, то задавальняліся дробязямі. Браты збіралі грошы на будучы млын, бо бачылі выгаду для аднавяскоўцаў ды карысць для сябе.

Гэта была даўняя мара, пра якую штодня, куды б Ясь ні пайшоў, нагадвалі тры ветракі аднавяскоўцаў. Але пасля, калі пачалі круціцца шмыгі свайго млына, то дамагліся і дастатку. Акрыялі браты. Падраслі і дзеці. У бацькоўскай хаце, на сядзібе ў Гарбачах станавілася цесна. Ды і на невялікім родным полі працавітым братам не было дзе развярнуцца. Яны хоць і займелі свой млын, але любоў да сялянскай працы, да зямлі пераважыла. Ім, асабліва Ясю, хацелася прастору, шырокіх палеткаў, марылася свая вялікая сядзіба дзесьці на ўлонні, асобна ад сяла, у засценку. Відаць, не выпадкова да братоў Яся і Язэпа Бубнаў прыстала мянушка “Засценкі”.

А тут якраз, прадчуваючы непазбежныя перамены, дараўскі абшарнік пан Чыж пачаў прадаваць зямлю за Даравам па дарозе на Ляхавічы. Браты параіліся ды купілі сабе немалы палетак і добры кавалак лесу, што рос побач на ўзгорках. На новым месцы кожнаму з братоў пабудавалі хаты – адна пры адной, паставілі прасторнае гумно, хлявы. Браты сталі жыць у асобных хатах, але гаспадарку не падзялілі. Яны, хоць і вельмі розніліся характарамі, гаспадарылі, як і раней, суладна разам.

Увогуле ж, Ясь, старэйшы і больш рухавы, вадзіў рэй у працы і на гаспадарцы. Ён жа клапаціўся і пра побыт. Верагодна, і сумесна заробленыя грошы знаходзіліся ў яго. Ды малодшы не быў пакрыўджаны. Расказвалі, што Ясь купляў абутак і адзенне сваім ды братавым сямейнікам, не шкадуючы грошай на ўборы жонкам і дзяўчатам. Пра Ясеву ды Язэпаву сумленнасць добра сведчыць той факт, што ніхто з аднавяскоўцаў не быў пакрыўджаны імі, хаця пры разліках за памол каму-небудзь магло б падацца, што млынар не дадаў мукі ці перабраў плату. І праз крыўду людзі маглі б паламаць шмыгі ветрака ці нават спаліць іх стадолу, што яшчэ заставалася ў Гарбачах.

Але браты не страцілі аўтарытэту і павагі, ды і не толькі сярод аднавяскоўцаў. І не выпадкова да таямніцы ратавання ксяндза Станіслава Шаплевіча быў далучаны менавіта Ясь Бубен. Ён быў у добрых стасунках з ксяндзом і шчыра праняўся ягонай бядою. Жыў Ясь, можна сказаць, недалёка ад Мальвінінай сядзібы і заўсёды быў нагатове. Прынамсі, з ім загадзя былі ўзгоднены, як сцвярджае Станіслаў Коктыш, усе верагодныя варыянты пераводу ксяндза Шаплевіча з аднаго прытулка ў другі. І калі пасля раптоўнага арышту Тадзіка Коктыша ўзнікла пагроза, што ён на допыце выдасць таямніцу, бо ведаў пра схованку ксяндза Шаплевіча, то кінуліся да Яся. Ён ахвотна згадзіўся дапамагчы.

Як ужо згадвалася, ксёндз Шаплевіч жыў у Мальвіны Трысцянёвай працяглы час, і дочкі Засценкаў Лёдзя і Ядзя, Броніны сяброўкі, часта хадзілі туды на Імшу ды проста бавіць час. Усе ведалі, што трэба захоўваць таямніцу, і былі ўпэўненыя ў сумленнасці іншых. Але яшчэ адна перасцярога не была лішняй. Дзяўчатам сказалі, што ксёндз Шаплевіч паехаў у Польшчу. Да таго ж, відаць, загадзя было дамоўлена, што ксёндз Шаплевіч прабудзе ў Яся нядоўга, мабыць, толькі да наступнай ночы. Ягоная сядзіба не ўяўлялася прыгоднай для прытулку ксяндза: заможную сям’ю Яся Бубна ўжо запісалі ў кулакі, а таму ў любы дзень маглі вывезці.

Ды ўсё ж Ясь ноччу прывёў ксяндза Шаплевіча на сваю сядзібу, каб, выбраўшы адпаведны час, пераправіць яго далей, у Гарбачы. Усе меркавалі, што той перавоз не выклікае падазрэнняў. І калі б нават хто сустрэўся па дарозе, то Ясь патлумачыў бы, што ён едзе ў сваю стадолу ў Гарбачах. Ясь не сказаў пра Шаплевіча нават нікому з сваіх сямейнікаў. Асабліва трэба было асцерагацца цікаўных сваіх ды братавых дзяцей. І хаця Ясеў сын Тадэвуш быў ужо дарослым ды мог быць бацькавым памочнікам, не ўтаямнічылі і яго. Відаць, Ясь палічыў, што найлепей, калі таямніцу ведаюць як мага менш людзей.

Аднак, як расказаў Ясеў сын Тадэвуш, у той час юнак, ён штосьці западозрыў у бацькавых паводзінах. Яму здалося дзіўным, што бацька, збіраючыся ехаць у Гарбачы, дзе ўсё яшчэ стаяла іх стадола, надта ж пільна пакуе воз, накладае сена, якое больш патрэбнае тут, дома, дзе ўся скаціна. Тадэвуш хацеў быў падысці да воза, каб дапамагчы, але бацька сцебануў яго пугаю і прагнаў. Гэтага было дастаткова, каб Тадэвуш больш не лез і хутка забыў пра выпадак.

Цяпер ужо немагчыма ўзнавіць, якой дарогай, хутка ці няспешна, каб не выклікаць асаблівых падазрэнняў выпадковых сустрэчных, вёз Ясь свайго пробашча. Неверагодна, каб яны не абмовіліся хоць бы словам. Усё ж дарога ў Гарбачы няблізкая, а ксяндзу і фурману было пра што пагаварыць ды, магчыма, і дамовіцца пра верагодныя сустрэчы.

То быў трывожны, нялюдзкі час. Мне расказалі, што як стварылі калгас, то з абагульненага свірна братоў Бубнаў некалькі дзён вазілі збожжа – плён іх мазалёў і поту. Згадка пра некалькі дзён, – вядома ж, перабольшанне. Ды як там ні было, сваім мазалём заробленага дабра, здабытай праз ашчаднасць і кемнасць маёмасці заўсёды шкада. Наўрад ці нават такі добры чалавек як Ясь здолеў устрымацца ад злосці, ад гневу. Але яму не хацелася трымаць гэты гнеў у душы. Мне ўяўляецца, што Ясь не мог не скарыстаць момант і папрасіў ксяндза аб споведзі.

Ясь думаў і пра небяспеку, што навісла над ягонай сям’ёй. Ён ужо, відаць, ведаў, што паводле звычаю таго часу некалькі былых гарбачоўскіх аднавяскоўцаў падпісаліся-пацвердзілі, што Ясь Бубен – заможны гаспадар. Яго залічылі ў кулакі, а такі запіс азначаў адно: Ясева сям’я – кандыдат на высылку ў Сібір. Трэба было толькі чакаць свае чаргі.

То Ясю хацелася проста пагаварыць, так задушэўна і даверліва, як даўней, параіцца. Ён пэўна ж чуў ксяндзову пагрозу, калі той аднойчы, зазлаваўшы на парафіянаў, пагражаў ім:

– Ach wy bolszewicy, ach wy niedowiarki, przyjdzie na was ciemna chmura ze Wschodu!

Памятаў Ясь, што ў верасні 1939 года шмат хто згадаў тыя шаплевічавы словы. То пераказвалі іх людзі ды дзівіліся ксяндзоваму прадбачанню. А яшчэ памяталі, як ужо ў першы месяц вайны, калі праз Дарава пыхліва ішло нямецкае войска, Шаплевіч прадказаў, што менавіта на Волзе немцы будуць разбітыя і гэтай жа дарогай пацягнуцца назад.

І Ясю хацелася спытацца ў ксяндза, які лёс наканаваны ягонай сям’і. Пра тое, што чакае самога Шаплевіча, ён не хацеў і згадваць. Ужо даўно было абмеркавана, як і дзе схаваць дараўскага пробашча, каму ў выпадку пагрозы перавезці яго ў іншае месца, каб запабегчы арышту. Ксёндз маўчаў, і Ясь вагаўся, ды так і не рашыўся запытацца. Але раптам пачуў:

– Księżyc na niebie i gwiazd kilka…

Зірнуў Ясь перш на неба. І сапраўды – неба зорнае. І як гэта ён сам не бачыў зорак. Вось толькі месяца не відаць. А пасля глянуў у бок Шаплевіча: як жа гэта ён, закутаны ў кажух ды схаваны ў сене бачыць зоркі? А ксёндз жа раскрыўся, высунуў галаву і паглядае ў неба. Хацеў Ясь насварыцца на яго, але Шаплевіч гаварыў далей:

– Czy znasz Jasiu takі żart? Żył jeden człowiek i był tchóżem podszyty. Вardzo bał się wyjść sam weczorem do wiatru. Zawsze prosił żonę, żeby wychodziła razem z nim za stodołę. Wyszli tak pewnego wieczora. Ten tchórz usiаdł, a żona jego stoi, spogląda na niebo i tak marzycielsko mówi: “Księżyc na niebie i gwiazd kilka”. A mężu zdało się coś innego: “Co, żono, widzisz wilka?” Uchwycił majtki i do chaty…

Ясь чуў гэты жарт раней. Да таго ж не была цяпер адпаведная хвіліна, каб бесклапотна пасмяяцца над тым баязліўцам. Але ён усё ж усміхнуўся і падумаў, што ўсё, відаць, будзе добра, калі ў такі небяспечны час абачлівы ксёндз паглядае на зоркі ды жартуе.

– Ясна неба на мароз, то хавайце ж, ксенжа, нос!

Гэтыя словы неяк раптоўна вымавіліся самі, аж Ясь сам мімаволі ўсміхнуўся.

– Masz rację, Jasiu! Widzę już kupę drzew Makiejewszczyzny.

Ясь накідаў на ксяндза сена ды злёгку таргануў за лейцы. А ўжо ў Макееўшчыне давялося паганяць каня, каб хутчэй праехаць вёску. На гарбачоўскай вуліцы таксама ніхто не сустрэўся. І неўзабаве Ясь стукаў у дзверы Аляксандравай хаты.

– Усе вельмі перажывалі за нашага пробашча Шаплевіча і стараліся яго аберагчы. Таму і мы яго прытулілі. А было так. Аднойчы сярод ночы чуем: стукаецца нехта да нас. Устаў Аляксандар, мой муж, выйшаў у сені:

– Хто там?

– Адчыняй, адчыняй! Не бойся! У госці едзем!

– Дзе ты прапаў?

– А ты жыва? А я іду і дрыжу. Не ведаеш, што было… Пасядзелі мы з ксендзам доўга. Выйшаў я ісці дадому. І толькі дайшоў да пустога пляцу… Там дрэвы вялікія, мяне з-за дрэваў не відаць. А я гляджу – ідуць па дарозе двое ў белых плашчах. Ну, думаю, гэта Радзькоў з Размысловічам выбраліся ксендза асочваць. Я да дрэва прытуліўся – хай жа пераходзяць. І пайшлі яны па вуліцы як бы пад нас…

Аляксандар падумаў, што гэта яны пайшлі да нас трасці. Вярнуўся да бацькі: трэба хаваць ксяндза, бо, мабыць, шукаць пайшлі. Шаплевіча ў яму пасадзілі, закрылі дошкамі, заставілі посудам. Покуль усё зрабілі – хутка ж не справішся.

А на раніцу даведаліся, што хадзілі зладзеі. У канцы вуліцы ў аднаго гаспадара япрука ўкралі.

Хата Юзафа Бубна стаяла ці не ў самым цэнтры вёскі, як кажуць, на відавоку. І рэдка якая падзея ў гэтай сям’і заставалася незаўважанай. І ўсё ж ксёндз Шаплевіч прыжыў у іх даволі доўга, ці не ўсю зіму.

Зрэшты, не толькі жыў, але і выконваў, як заўсёды і ўсюды, свае святарскія абавязкі. У той час ксёндз Шаплевіч таемна сустракаўся з гарбачоўскімі вернікамі. Так, пані Уршуля Пакаленка расказала:

Мы ўвечары ўсёй сям’ёй збярэмся, павячэраем. А мой тата ружанец возьме і пайшоў. Я пытаюся ў мамы: “Мама, і куды наш тата ўсё ходзіць?” Мама на нас насварыцца, каб нікому не казалі, што бацька кудысьці ноччу ходзіць. Адзін раз бацька пайшоў, а я кажу сястры: “Хадзем услед тайком, паглядзім, куды наш тата ходзіць?” А тата пайшоў праз сад у стадолу. Бачым, яшчэ двух чалавек з выгана ідуць. Тата адчыніў гумно, яна ўсе і пайшлі ў гумно. А пасля яшчэ прыйшлі. А мы ўсё сядзелі каля вішняў, да плоту прыціснуўшыся. Пасля да самых дзвярэй падышлі, слухаем. Чуем, гавораць, ды ўсё паўтараюць: “Прабошчу, прабошчу…” Гэта я цяпер разумею, што яны да ксендза Шаплевіча так звярталіся. Пагаварылі яны, пагаварылі, а пасля сталі ружанец адгаворваць. Тады я ўжо кажу Мані, хадзем дадому. Назаўтра рана сабраліся мы снедаць, селі, а я і кажу тату: “Тата, чаму ты, татка, нам нічога не гаворыш, куды ты ходзіш”. І ён здагадаўся, што мы падпільнавалі: “Не ваша гэта справа, дзеці! Памятайце, каб ніхто больш гэтага не гаварыў. Вы нічога не бачылі – і ўсё!”

Пасля, як Шаплевіча арыштавалі, то я з размоваў даведалася, што апроч майго бацькі і ксяндза ў нашай стадоле збіраліся Аляксандр Бубен, каваль, і ягоны брат Юзаф, Віктаровіч, які млына меў, Канстанты Крывеня ды некалькі мужчынаў з Макееўшчыны.

Ксёндз Шаплевіч, жывучы ў Гарбачах, хрысціў немаўлятаў: Аляксандравага сына Антона, а таксама і Юзэфавага сына. Пра тую ўрачыстасць успомніў Іван Бубен, былы дараўскі настаўнік:

– Я жыў у цесця ў Гарбачах. Аднойчы я з сваім маленькім сынам выйшаў на вуліцу. Была ранняя вясна, можа сакавік. Гляджу – у суседняй хаце ксёндз Шаплевіч глядзіць праз вакно. Я зрабіў выгляд, што яго не замеціў. А ён мяне не баяўся. І калі ў гэтых суседзяў, у Веранікі і Ёзіка Бубнаў нарадзіўся сын, то Шаплевіч сказаў ім, каб мяне ўзялі за кума. Я згадзіўся. І на каторы дзень дамовіліся, то я і пайшоў да іх. Пайшоў кругом, каб сляды заблытаць. Мы, Уладзя Крывеня і я, былі кумамі. Шаплевіч ахрысціў хлапчыка. Мы там і павячэралі, выпілі па маленькай чарачцы наліўкі, бо тады, пасля вайны, гарэлкі ці віна і не было. А пасля мы з Шаплевічам размаўлялі, прагаварылі да палуначы. Пасля таго я яго бачыў толькі тады, як ён вярнуўся з турмы…

Апроч згаданага ўжо начнога пярэпалаху была, відаць, яшчэ нейкая важкая прычына затурбавацца пра лёс ксяндза. Ксендзавы сябры зразумелі, што аблава на Шаплевіча звужаецца. Для яго трэба было тэрмінова шукаць новае месца. Відаць, сапраўды час прыспешваў. Але нельга не ўлічваць і верагоднасць дакладнага разліку. Сябры, якія планавалі і ладзілі схованкі, адважыліся на вельмі адметны крок: з каталіцкай вёскі ксяндза перавялі ў Ціткоўшчыну, дзе жылі толькі праваслаўныя. Шаплевіч пасяліўся ў доме Кастуся і Эвеліны Крывеняў, адзінай каталіцкай сям’і ў гэтай вёсцы. Такім чынам ксендзавы апекуны паспрабавалі збіць віжоў з тропу. І на даволі працяглы час смелы тактычны ход сябе апраўдаў. Пані Ядвіга Бубен расказала:

– А пасля ксяндза Шаплевіча перавялі ад Аляксандравых бацькоў да швагра, Канстанціна Крывені, у Цішкоўшчыну. І там мой муж дапамагаў ладзіць схованку, хоць і часу не меў, бо трэба было і з гаспадаркай упраўляцца, і дзяцей глядзець. А там жа трэба было ўночы рабіць, каб ніхто не ведаў. Ён памагаў ім у кухні закласці другую сценку. Зрабілі і ход туды, за гэтую сценку, і дзверцы, каб хутка можна было туды ўскочыць. Дакладна ўсё падабралі, і завесікі, і дзеравінкі. А дзе тыя шчылінкі, то там заўсёды ручнік вісеў, каб ніхто не заўважаў. А гэтыя Крывені былі адной каталіцкай сям’ёй у Цішкоўшчыне – як ім трэба было сцерагчыся.

Рашэнне канспіратараў было сапраўды незвычайным. Трэба сказаць, што ў сям’і Крывеняў падраслі дзве старэйшыя дзяўчыны Стася і Уладзя ды пяцёра хлопцаў: Чэсь, Юзік, Стась, Янак і Тадзік. Кастусь і Эвеліна вельмі добра выхавалі сваіх дзяцей і бацькоўскае слова для іх было, як кажуць, законам. Вядома, дзеці і самі ўсведамлялі тую небяспеку, што магла абрынуцца на іх дом, і пільна захоўвалі таямніцу. Але да крывеневых дзяўчат і хлопцаў маглі прыходзіць і прыходзілі сябры, аднагодкі. А дзеці, як вядома, могуць ускочыць да суседзяў неспадзявана і хутка.

Усе дасканала разумелі сітуцыю. Крывеням трэба было быць асабліва абачнымі і пільнымі, зважаць не толькі на кожнае з’яўленне міліцыянераў, старшыні сельсавету ды дэпутатаў, але мець на ўвазе і суседзяў, аднавяскоўцаў. Здзіўляе і выклікае пашану чалавекалюбны і мужны ўчынак усёй сям’і Кастуся і Эвеліны Крывеняў.
У Крывеняў
Амаль паўвека прайшло з таго часу. Паўсядзённыя жыццёвыя клопаты сцерлі з памяці шмат якія леты і зімы. Але сёстры Станіслава і Уладзіслава памятаюць падзеі другой паловы 1947 ды прадвесня 1948 гадоў. Пані Ўладзіслава расказвае, а пані Станіслава дапаўняе і ўдакладняе.

– Я ведала, што ксёндз хаваецца. Як у Макееўшчне быў, у Аляксеевых, у Арлоўскіх, то я ксяндзу свежаніну насіла. Я з нашым настаўнікам хрысціла сына дзядзькі Ёзіка і цёткі Веранікі, у якіх ксёндз Шаплевіч тады і жыў. А да нас ён перабраўся ўлетку. Прывязла яго мая маці хрышчона, цётка Мальвіна, што жыла ў Дараве. Там яе хата далёка за вёскай, і суседнія сядзібы не блізка. А наша хата стаяла блізенька каля вуліцы, Сенькава, суседская хата – вугал з вуглом амаль. Неспакойна было, баяліся, а трэба было хаваць ксендза. А не раз было так, што і ў хату хто ўскочыць. Памятаю, было то ў нядзелю. Прыйшла да нас Ганна Салаўкова, нешта ксендзу прыносіла ці Імшу заказвала. Ксёндз да яе выйшаў. А тут хлопцы гарбачоўскія ўдваіх – у хату. І мы Ганну за печ, а ксёндз праз вакно выскачыў.

-- Ды не мы хавалі, а пан Бог аберагаў. Так нас Бог абнёс. Прабыў ксёндз Шаплевіч у нас шэсць месяцаў і ніхто не прагаварыўся.

-- Адгароджана была кухня. Наш бацька быў майстрам на ўсе рукі. Ён усім памагаў. І ў Гарбачох, і ў Макееўшчыне, і ў Падлессі памагаў ладзіць схроны для Шаплевіча. І ў Дараве цётцы памагаў. Перад тым і ў сябе перарабіў кухню, каб зладзіць для нас, дзяўчат, схрон. Пры немцах забіралі маладых у Германію, лавілі, а прыйшлі Саветы і зноў пачалі хапаць, вывозіць у Расею, у Чалябінск. Бацька спецыяльна сценку паставіў у кухні, адгарадзіўшы можа з метр, як улезці чалавеку. І ксёндз можа калі-нікалі там сядзеў, калі хто прыходзіў. Да нас дэпутаты заглядвалі. Быў тут адзін дэпутат. Паілі і кармілі яго. І ўсялякіх ўпаўнаважаных прыводзілі, бо ў нас заўсёды было чым пачаставаць.

Нашу Стасю таксама хацелі адправіць у Чалябінск. Перад Божым Нараджэннем гэта было. Снег выпаў – відно на двары. Ноччу прыехалі. А Стася схавалася за тую сценку. Перад Калядамі ўсе сцены ў кухні выбелілі. І не пазнаць, дзе новая сцяна. Шукалі Стасю – усю хату ператраслі, і ў куфры глядзелі. Палезлі і на гару. Няма тое, кажуць, то забярэм Уладзю. І забралі.

-- Мама хадзіла да дэпутата прасіць, каб адпусцілі, бо яна яшчэ гадоў патрэбных не мела. Неяк удалося апраўдаць.

-- А Стася праседзела ўсю ноч, пападрыжала. Пасля ў Баранавічы пайшла, там яна на работу стала, і ад яе адчапіліся.

Яшчэ ў нас каморачка была, то ксёндз Шаплевіч там і спаў, і еў. Там заўсёды Імшу праводзіў. Імшу кожную ж ранічку правіў, кожную ранічку. Нам і добра: нікуды не трэба ісці, усё на месцы. Але баяліся, каб хто-небудзь не пачуў. Хоць і паціху, але трэба ж гаварыць. Так мы і не ведаем, ці чуў наш сусед Сёмка што-небудзь, ці не чуў, заўважыў што-небудзь ці не заўважыў. А не жыў жа з намі добра. Усё землю нашу сабе адворваў. Сусед нядобры быў, але нас не выдаў. А каб хацеў, то дапільнаваў бы. Мог бы і падслухаць, як мы ўвечары жартуем ды смяёмся.

У той каморцы яма была выкапана. А на яме шкафчык стаяў. І як што якое, то ксёндз туды і палез.

А так ксёндз і па хаце хадзіў. Мы ідзём на поле, хату замыкаем, а ён там адзін. Часам і на гары паходзіць. Там акенца было, то праз акенца глядзіць. Як што-якое, то і ў сад праз вакно выскачыць, калі ўсе людзі ў полі.

Увечары пазбіраемся ўсе, у кухні агонь запалім, вокны пазавешваем. І ўжо цэлы вечар ксёндз нам што-небудзь чытае, расказвае, дзе ён быў і што бачыў. Яму ж хочацца разрыўкі. А то пачне жартаваць. Ён быў вясёлы, умеў і нас смяшыць. Скажа, раскажа што-небудзь, каб мы смяяліся. А нам маладым што – абы пасмяяцца. А яшчэ ксёндз любіў з нашых хлопцаў пасмяяцца. Збяруцца хлопцы каля хаты, а ён на гары праз вакенца паслухае, хто што гаворыць. А пасля прыцындаліць: усё перагаворыць ды яшчэ прыкажа, пасмяецца з тых хлопцаў.

Пані Уладзіслава ўспомніла і пра выезд ксяндза Шаплевіча ў Дарава да Мальвіны.

– Зрабілі з хітрасцю. Быццам бы харчу ў цёткі Мальвіны не хапіла, то прыехала да нас, да свайго брата, на сваім кані, на сваім возе. Тады яшчэ не было калгасу. Бацька наклаў кулёў, ксяндза Шаплевіча запакаваў у тыя кулі і паехалі. Не, паехаў наш тата. Па вёсцы ён сам павёз. У нас такая ручаіна была, а вясна, вады многа. І тата толькі пераправіўся праз ручаіну. А там ужо цётка Мальвіна падсела.

А цётка Мальвіна была цераз наш сад пайшла. Тады дождж ішоў, цётка была ў такім доўгім плашчы. І тая суседка наша яе падмеціла, бо ў нас ні ў каго такога плашча не было. А можа хто іншы заўважыў, што хтосьці да нас прыходзіў.

– І куды цётка Мальвіна ксяндза павязла? Да сябе?

– Можа ў Падлессе, да Казіка, – пані Уладзіслава не можа дакладна ўспомніць. – Не, відаць, усё ж павязла ў Дарава.

Скора пасля таго, як ксёндз ад нас выбраўся, прыехалі да нас шукаць. Каго ж та яны шукалі? Ці не Стася Бубна? Да нас прыехалі ўночы. Як сталі стукаць вёдрамі ў дзверы! Я кажу, каб адкрылі, бо дзверы выб’юць. Як адкрылі – як найшло іх: чалавек з дваццаць. Быў Размысловіч. Ён і раней да нас заходзіў, быў знаёмы з нашым татам. Тата мусіў быць з усімі добра, бо вязаліся. Як кажуць, колькі воўка ні кармі… Так адбылося і з нашым участковым.

Падзеі перадвелікодніх дзён 1948 года не сцерліся з памяці, ярка паўстаюць, нібыта ўсё адбывалася на мінулым тыдні. Пані Ўладзіслава расказвае.

– Было гэта перад Вельканоцай. Мы да свята закалолі япрука. Мяса натушылі, нарабілі кілбас. А тут прыехалі начальнікі. Прывялі іх да нас. Мы іх частавалі, і яны хацелі ў нас начаваць. А мы не хацелі. Самыя такія дні, мы посцім, памаліцца трэба. Яшчэ і булкі пяклі. Паклалі булкі на паліцу: у нас на кухні паліца была. А каб тыя начальнікі начавалі ў нас, то можа і лепш было б. А яны начавалі тут у адной жанчыны. Вот яна і нагаварыла ім.

У суботу рана я двор падмяла, пайшла ў агародчык, дзе кветкі, там вымятаю. Тады цёпла было. А тыя начальнікі прыйшлі да нас снедаць. Прывёў іх дэпутат. Яны паснедалі, выйшлі і аглянуліся на нашу хату. Пагаварылі, паглядзелі і на шчыт, як быццам бы хацелі ўбачыць, што там на гары. Нешта ж іх цікавіла. Прыйшла я ў хату ды кажу: “Нешта ж яны аглядваліся, аж мне страшна стала…”

-- Чулі мы, што міліцыя некага шукае. Але не чакалі, што да нас трэсці прыедуць. Участковы быў добра знаёмы з нашымі.

-- І прыехалі ўночы. Пачалі скрозь лазіць.

Нас усіх на ложак пасадзілі і так мы сядзелі. У нас за сталом лава стаяла. Размысловіч лёг на лаву ды назірае. А пасля нас на двор пачалі выклікаць, то таго, то таго. Усё дапытвалі. Потым чарга дайшла і да мяне. Я не хачу выходзіць, але дзе ж дзенешся. Вывелі ды пытаюць: “Ну хто ў вас быў? Кажы!” Я кажу, што нікога ў нас не было. Яны зноў: “Хто быў? Хто быў?” Што яны мяне папамучылі. А я ўсё сваё: “Нікога ў нас не было”. Сталі мяне палохаць: “Завязём у Баранавічы, там прызнаешся”. А я кажу: “Што ж я прызнаюся, як нікога не было і няма. Вы ж усё перашукалі”. А што ўжо бацькоў папамучылі! Страшылі і ў столь стралялі. Але ніхто не выдаў.

Пасля хлопцаў пачалі выклікаць. Янак яшчэ быў малы. І Казік малы. А ўзялі ружанец. Кажуць: “Нясі гэты крыжык і ўкінь у калодзезь”. І ён панёс, але за ім не пайшлі. А ён не ўкінуў у калодзезь. У нас даўней хаты абкладалі. І наша хата была абкладзена кастрыцаю. Ён пасля расказваў: “Я выйшаў, схаваў ружанец у кастрыцу за хатаю і вярнуўся”. Прыйшоў, а яны і пытаюцца: “Ну што, укінуў?” – “Укінуў.” – “І праўду гаворыш?” – “Чэснае камсамольскае слова.” Той ружанчык нам і застаўся.

Усіх перапыталі: “Хто быў у вас?” Ператраслі ўсё: і ложкі, і ў шафе ўсё адзенне. Кніжкі ляжалі на паліцы, касцельныя і ўсякія. Усе кніжкі перабралі. Падлогу ўсю паперастукалі, думалі, што схрон пад падлогаю. Чулі мы, як паміж сабою гаварылі: “Недзе ж ён тут спратаны”. Знайшлі і тую яму ў каморцы. Каб ксёндз быў, то не ўратаваўся б. А ў тым схроне літраў можа шэсць самагонкі стаяла. Выпаралі тую самагонку. І скаромнае ўсё, і булкі, што ляжалі на паліцы – усё паразносілі. Не дзіва – столькі чалавек! Што хацелі, тое і рабілі. Што было, тое і бралі.

Участковы сцены абстукваў, і ў хаце, і ў кухні, і на надворку – кругом. І, відаць, учуў нешта. І не даб’ецца толку. Перамераў сцены і знайшоў схованку. Пытаюцца ў таты: “Каго тут хаваў?” А тата кажа, што ад зладзеяў адзенне, сала, муку хавалі. Не паверылі.

І тату нашага забралі. Павезлі і два тыдні трымалі. А на якой падставе – я не ведаю. Забралі і ўсё. Але ці тады, як рабілі ператрус, ці пасля, як ксяндза арыштавалі? А ў той дзень, калі арыштавалі, то я пайшла ў касцёл у Дарава. Дайшла да Дарава і зайшла да знаёмай, да Наташы. А яна мне і кажа: “Сягоння ксяндза забралі. Ён у Несцера быў. Сабакамі цкавалі”. Я стала і не знаю, што мне рабіць, ці да касцёла ісці, ці дадому. Як раптам ксёндз прызнаецца, то да нас прыедуць і ўсіх нашых пабяруць. І не помню, ці хадзіла ў касцёл, ці не…

Так нас Бог абнёс. Прабыў ксёндз Шаплевіч у нас паўгода.

Як ксёндз вярнуўся з лагеру, то да нас прыязджаў. Як і пасля ў Макееўшчыне застаўся, то прыязджаў. Як хлопцы жаніліся, то на вяселлі быў. Заўсёды добра быў з нашымі.

Да аповеду сясцёр можна дадаць яшчэ згадку пані Ядвігі Бубен:

– Куды ж ты паедзеш?

– Сястра прасіла саломы прывезці – няма чым карову карміць.

А ў тую салому лёг Шаплевіч, і завёз яго Канстанты да сястры. А ў суботу перад Вельканоцай наляцелі гракі… Шукалі скрозь, усю тую кухню перамералі, і ўсярэдзіне, і на вуліцы… І вымералі розніцу. І пачалі чапляцца, што гэта за схованка, навошта зрабіў… Гаспадар не разгубіўся і сказаў, што хадзілі бандыты і партызаны, то я зрабіў, каб схаваць кусок якога сала ці што-небудзь з адзежы…

А там у Мальвіны так выйшла… Быў у Дараве адзін чалавек. Ён пайшоў у прымы ў адну рэлігійную сям’ю. А сам пры немцах служыў у самаахове ^*.

Той паліцай і кажа нібыта цесцю: „Ты паедзь ды перавязі да нас, бо там на хутары як абкруцяць, то знойдуць…” Гэты ж стары паехаў, перавёз. А ён дагаварыўся з міліцыяй, бо яго былі забралі, сталі вязацца: нямецкі работнік. І ён выдаў ксяндза…

Быў у нас Размысловіч, ён пазней у Сваятычах стаў прадседацелем… Дык ён недзе прагаварыўся: паглядзіце, якога мы на першага мая выцягнем звяра… То, значыць, ужо размова была!.. Ноччу наляцелі, выцягнулі ксяндза адтуль… Куфайку на плечы Шаплевічу і забралі до вензеня…

Верныя парафіяне-апекуны не лічылі дні ды ночы, пражытыя ў трывозе ды страху за лёс свайго пробашча Станіслава Шаплевіча. І сам ён, мабыць, не лічыў содні ды месяцы таемнай сваёй святарскай дзейнасці жыцця пад апекай верных парафіянаў, не раўнуючы, як у Бога за пазухай. Палічым жа, хоць, верагодна, і не дакладна: тое таемнае апостальства ксяндза Станіслава Шаплевіча доўжылася сем гадоў і восем месяцаў!

----------------------------------

*Самаахова – народная назва створаных немцамі вайсковых фармаванняў для барацьбы з партызанамі.