Развитие инновационной экономики: теория и практика

Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Астана қ.,

Қазақстан Республикасы

E-mail: zhibekmm@mail.ru

Білім беру «Қазақстан – 2030» ұзақ мерзімді Стратегиясының маңызды басымдықтарының бірі болып танылды. Қазақстандағы білім беру реформаларының жалпы мақсаты білім беру жүйесін жаңа əлеуметтік- экономикалық ортаға бейімдеу болып табылады.

Қазақстан Президенті республиканы əлемдегі бəсекеге қабілетті 50 елдің қатарына енгізу туралы міндет қойған болатын. Білім беру жүйесін жетілдіру осы мақсатқа қол жеткізуде маңызды рөл атқарады [1].

Халықаралық тəжірибе ерте балалық шақтан ересек жасқа дейін адами капиталға, атап айтқанда, білім беруге бөлінетін инвестицияның экономика мен қоғамға елеулі қайтарымы болатынын дəлелдеп отыр.

Адами капиталға бөлінетін инвестициялар жылдам өзгеретін əлемде бейімделе алатын техникалық прогрессивті, өнімді жұмыс күшін құру үшін аса қажет. Болашақтың табысты экономикасы білім беруіне, халықтың дағдылары мен қабілетіне инвестициялайтындар болмақ. Білім беруді əлеуметтік қажеттіліктерге жұмсалатын шығындар ретінде ғана емес, инвестициялар ретінде түсіну қажет.

Еңбек нарығы мен білім беру қызметтерін көрсету нарығының әрқайсысы әлеуметтік кеңістіктің ерекше сегменттері болып табылады. Еңбек нарығы жұмыс күшін бөлу және қайта бөлу механизмі болса, білім беру қызметтерін көрсету нарығы сұраныс пен ұсыныс, жұмыс күшінің резерві, бәсеке, инфрақұрылым сияқты элементтерді қамтитын жұмыс күшін бөлу және қайта бөлу механизмі болып табылады.

Қазақстанның қызмет көрсету сферасы көптеген мәселелерге қарамастан экономиканың қарқынды дамып келе жатқан секторының бірі болып табылады. Соңғы жылдары қызмет көрсету және оның жеке сфералары қызмет көрсету сапасы мен оның тұтыну ерекшеліктерін алға қоя отырып бірқатар өзгерістерге ұшырауда. 90 жылдардың басында қызмет көрсету саласына жұмысшылардың басым бөлігін тарту мүмкіндігіне және жаңа және қосымша жұмыс орындарын құру мәселесіне аса назар аударылды. Қазақстан 2030 даму Стратегиясында атап көрсеткендей республиканың даму алғышарттарының бірі әлеуметтік-экономикалық реформаларды жүзеге асыру, әлеуметтік мәселелерді шешу, кедейшілікпен, жұмыссыздықпен күресу және тағы басқалары болып табылады. Қоғамдағы экономикалық жүйенің радикалды қайта құрылуы, яғни еңбек нарығының қалыптасуы мен дамуының жаңаша сипаты, жұмыс күшінің сапасы мен дайындау деңгейіне талаптардың өзгеруі адами ресурстардың ұдайы өндірістік жүйесінің негізгі буыны ретінде білім беру жүйесін реформалауды қажет етеді.

Қазіргі уақытқа дейін Қазақстандағы білім беру жүйесі мен еңбек нарығының өзара әрекетінің бірнеше үлгісі ауысты [3].

Кесте 1. Қазақстандағы білім беру жүйесі мен еңбек нарығының өзара әрекетінің даму үлгісі

Кеңес үкіметі үлгісі	Мұнда халықшаруашылығы үшін дайындалатын кадрлар көлемін мемлекеттік жоспарлау мемлекеттік деңгейде салалық қағидаты бойынша іске асырылды және білім алу тек бюджет қаражаттары есебінен ғана қаржыландырылды.
Өтпелі кезең үлгісі	Еңбек нарығындағы жағдай негізінен тұрғындарды жұмысқа орналастыру қызметі арқылы реттелді. Ал кадрларды дайындау жүйесі қаржының жетіспеушілігі жағдайында тұрғындардың төлем қабілеттігіне бағытталды, оқытудың ақылы нысандары дамыды
Кадрларға қажеттілікті Қазақстан субьектілері деңгейінде болжау арқылы реттеу үлгісі	Мұнда кадрларға қажеттілікті мамандар шеңберінде болжау орын алады. Қажетті мамандықтар бюджет арқылы қамтамасыз етіледі.

Ақпараттық және инновациялық экономикада адамның ролі өзгереді, оның зияткерлік қабілеттерін пайдалануы есебінен еңбек өнімділігін дамытуға қосқан үлесі артады. Бүгінгі күні адам экономикалық өсудің ең маңызды ресурстарына айналуда.

Қазақстан Республикасында ел басшылығының адами капиталды дамытудың қажеттілігі мен маңыздылығын түсініп, білім беру жүйесін реформалауды бастауға жəне жүргізуге жан-жақты қолдау көрсетуінің нəтижесінде білім беруді қарқынды дамыту мен жаңғырту мүмкін болып отыр.

Білім беру саласындағы мемлекеттік саясаттың басым бағыты өскелең ұрпақты тəрбиелеу жүйесін дамыту болып табылады. Жоғары білім республика экономикасының барлық салалары үшін құзыретті жəне бəсекеге қабілетті мамандарды кəсіби даярлауды қамтамасыз етуде, ғылым мен өндірісті біріктіруде маңызды рөл атқарады.

Адами ресурстарды дамыту еліміздің 2020 жылға дейінгі Стратегиялық даму жоспарындағы басымдықтардың бірі ретінде айқындалған.

Осы тұрғыда мемлекет тарапынан білім алуға құштар жастар үшін бірқатар шаралар жүзеге асырылуда:

- техникалық жəне кəсіптік білім қайта құрылымдалуда;

- мамандарды үш деңгейлі даярлау енгізілді: бакалавр – магистр – Ph.D докторы;

- білім саласын ақпараттандыруды дамыту жұмыстары жүргізілуде; - интернет желісіне білім беру ошақтарының 98%-ы қосылған. (2005 жылы – тиісінше 75% );

- дарынды балаларға арналған үш тілде оқытатын мамандандырылған мектептердің желісі құрылды. Қазіргі уақытта республикада үш тілде оқытатын 33 мектеп жұмыс істейді;

- 9 «Назарбаев Зияткерлік мектебі» құрылды;

- дарынды жас қазақстандықтарға əлемнің үздік университеттерінде білім алуға мүмкіндік беретін Қазақстан Республикасы Президентінің «Болашақ» халықаралық стипендиясын іске асыру еліміздегі адами капиталдың дамуына қосылған елеулі үлес болды;

- сапалы жоғары білім алуға ынталы студенттердің саны өсіп келеді. Шет елдерде 20 мыңнан астам қазақстандық білім алуда. 3 мыңға жуық «Болашақ» халықаралық стипендиясының стипендиаты əлемнің 27 елінде оқиды.

Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев өз Жолдауында: «Болашақта өркениетті дамыған ел­дердің қатарына ену үшін заман талабына сай білім қажет. Қазақстанды дамы­ған 50 елдің қатарына жеткізетін, тере­зе­сін тең ететін – білім», – деп нақтылап берді [2].

Қазақстан Республикасы адам ресурстарына бет бұрып, кадр саясатын еңбек нарығының талабына сәйкестендіруге ұмтылуда.

Дегенмен, қазақстандық білім беру саласының оңтайлы тұстарымен қатар, оның экономикадағы еңбек нарығымен сәйкессіздігі де жоқ емес.

Қазақстан инновациялық экономика жағдайында тиімді еңбек ете алатын жоғары білікті жұмыс кадрларына әлі де болса мұқтаж. Соның ішінде техникалық және қызмет көрсету еңбегіне қатысты білікті мамандар санын ұлғайтуды қажет етеді.

Осыған қарамастан соңғы жылдары жұмыссыздық деңгейі де айтарлықтай төмендеген жоқ. Бұл да білімдік қызмет көрсету нарығы мен еңбек нарығының сәкессіздігінің айғағы.

Ескерту: ҚР-ның Статистика бойынша Агентігінің деректері бойынша автор құрастырған [4].

Мәліметтер көрсеткендей әлі де болса жұмыс күшіне сұраныс мамандарды дайындау деңгейімен сәйкес келмейді.

Бүгінгі таңда еңбек нарығы мен білімдік қызмет көрсету нарығындағы сәйкессіздіктерді туындататын бірқатар мәселелер бар:

- жоғарғы оқу орындарының қазіргі экономиканың өзгерістерін толық есепке алмайтындығы;

- білім беру мекемелері оқу бітірушілерді жұмысқа орналастыру бойынша кешенді шаралар жүргізгендігіне қарамастан, бұл үдеріс жүйелік сипатта емес және көбіне формалды түрде жүзеге асырылады;

- көптеген жұмыс берушілер жоғары оқу орындары оқытып шығаратын мамандар сапасына қанағаттанбайды;

- білім беру бағдарламалары жұмыс берушілердің күткен нəтижелеріне жауап бермейді жəне экономика талаптарына сəйкес келмейді;

- еңбек нарығында мамандарға деген нақты болжамның жоқтығы және т.б.

Осыған орай Қазақстан Республикасының білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы аясында келесі шараларды жүзеге асыру көзделуде: - білімді, ғылымды жəне өндірісті біріктіру, жоғары оқу орнынан кейінгі білімді ғылым мен техниканың қазіргі кезеңдегі жетістіктері негізінде дамыту;

- экономиканың индустриялық-инновациялық даму сұраныстарын ескере отырып, ТжКБ мазмұнының құрылымын жаңарту;

- экономика салалары үшін кадрлар даярлаудың инфрақұрылымын дамыту;

- ТжКБ-да білім алудың беделін арттыру;

- еліміздің индустриялық-инновациялық даму жобаларына сай келетін жоғары жəне жоғары оқу орнынан кейінгі білімі бар кадрлармен қамтамасыз ету;

- мамандар даярлау еңбек нарығының болжанған қажеттіліктеріне сəйкес жүзеге асырылуын қамтамасыз ету;

- жұмысқа орналастыруға ықпал ету үшін еңбек нарығындағы бос орындар базасымен өзара байланысты сертификатталған түлектердің дерекқоры құру;

- кадрлардың бəсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету, т.б.

Жоғарғы кәсіптік білім еліміздің өркендеуіне, қоғамдық, әлеуметтік-экономикалық, технологиялық даму деңгейіне масштабты түрде әсер ете отырып, экономиканы дамытудың мықты әлеуетіне ие.

Ендеше, еліміздің әлеуметтік-экономикалық және инновациялық дамуын қамтамасыз ету мақсатында еңбек нарығы басқа салалармен қатар білім беру мекемелеріне де тікелей әсет ететіндіктен еңбек нарығы мен білім беру жүйесінің қызметтерін үйлестіру қажет.

Олай болса, бүгінгі жоғары оқу орындары әлемдік бәсекеге қабілетті білімді, білікті, дарынды, ұлтжанды, отаншыл және жан-жақты жетілген ұрпақ тәрбиелеп, интеллектуалды ұлт қалып­тастыру үшін күш-жігер жұмсауға тиіс.

1. 
   Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы
   
2. 
   Қазақстан Республикасының Президенті–Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы, 2012 жыл
   
3. 
   Р.Ә.Байжолова Жаһандану және ұлттық еңбек нарығы: өзара байланысы мен жұмыспен қамтылу мәселесі, Монография-Астана: Л.Н.Гумелев атындағы ЕҰУ баспасы, 2012 – 400 б.
   
4. 
   Қазақстан Республикасының Статистика бойынша Агенттігі деректері-Астана, 2012.
   

университет «Туран-Астана», г.Астана

Республика Казахстан

Е-mail: gauhar0881@mail.ru

В современных условиях первостепенной задачей любого предприятия является достижение высоких результатов деятельности предприятия и максимизация прибыли, что обуславливает рассмотрение вопроса о повышении уровня эффективности деятельности предприятия.

Уровень эффективности производства определяется с помощью системы частных и общих показателей. Эффективность деятельности предприятия характеризуется небольшим кругом показателей, величина которых зависит от технико-экономического уровня производства. Технико-экономический уровень производства определяется следующими факторами: величина вложенного в основные и оборотные средства капитала, размер производственной мощности предприятия, уровень фондо - и энерговооруженности труда, длительность производственного цикла, ритмичность производства, степень концентрации и специализации, качество используемого оборудования и прогрессивность применяемых технологических процессов, эффективность структуры и технологии управления.

Поэтому ключевые экономические показатели деятельности предприятия изучаются во взаимосвязи с техникой и технологией, уровнем организации и управления, величиной и структурой вложенного капитала.

На рисунке 1 приведена схема влияния факторов производства, определяющих технико-экономический уровень предприятия (блок 1), на ключевые экономические показатели деятельности предприятия [1, с.23].

Рисунок 1 - Взаимосвязь факторов производства и ключевых показателей деятельности предприятия
Важным экономическим фактором производства является величина основного и оборотного капитала, вложенного в основные производственные фонды и нормируемые оборотные средства. Уровень организации производства и управления влияет на показатели использования средства труда, предметов труда и самого труда. Интенсивность использования перечисленных ресурсов предприятия проявляется в таких обобщающих показателях, как коэффициент фондоотдачи и величина амортизационных отчислений, материалоемкость продукции и коэффициент оборачиваемости оборотных средств, производительность труда, численность производственного персонала, фонд оплаты труда.

Эффективность использования ресурсов проявляется в объеме и качестве произведенной и реализованной продукции, величине затрат на производство и реализацию единицы изделия. Качество продукции влияет на объем реализованной продукции, выраженный в ценах. Сопоставление величины объема реализации и себестоимости реализованной продукции характеризует величину прибыли от реализации. Сопоставление величины прибыли, получаемой с единицы продукции, и себестоимости продукции определяет уровень рентабельности изделия.

Сравнение объема реализации продукции и величины вложенного капитала позволяет определить оборачиваемость капитала. Эти показатели в свою очередь определяют уровень рентабельности вложенного капитала. От прибыли и рентабельности зависят финансовое состояние и платежеспособность предприятия.

Однако на уровень ключевых экономических показателей влияют не только технические и организационные условия, степень использования ресурсов, но и социальные условия и условия жизни коллектива, состояние рынков труда, товаров, услуг и финансовых рынков, внешнеэкономические связи предприятия. Все эти факторы учитываются при разработке стратегии развития предприятия [1, с.23].

Для повышения технико-экономического уровня производства в целях увеличения рыночного потенциала и повышения конкурентоспособности на предприятиях ведется работа по разработке и осуществлению технических и организационных мероприятий. Эти мероприятия направлены на улучшение ключевых экономических показателей. К основным направлениям улучшения этих показателей можно отнести:

1. Повышение эффективности использования средств труда. Реализация этого направления улучшения показателей деятельности предприятия обеспечивается повышением времени работы оборудования и сокращением потерь времени работы оборудования; повышением режимов работы оборудования; применением методов многостаночного обслуживания; рационализацией использования энергетических ресурсов; рационализацией использования производственных площадей.

2. Повышение эффективности использования предметов труда. Достигается за счет снижения технологических норм расхода материалов, запасных частей, снижения заделов за счет сокращения длительности производственного цикла; снижения величины производственных запасов; снижения цен закупки путем поиска новых поставщиков; внедрения прогрессивных технологических процессов, замены и комбинирования применяемых материалов; изменения способов обработки; улучшения методов контроля. Результативность данных мероприятий выражается в снижении расхода материалов, комплектующих изделий, энергоресурсов на единицу продукции.

3. Повышение эффективности использования трудовых ресурсов. В этих целях осуществляется рационализация организации трудовых процессов, организации рабочих мест; создаются благоприятные условия труда и отдыха; внедряются средства механизации и осуществляется автоматизация труда; ведется работа по совершенствованию нормирования труда и повышению квалификации рабочих. Мероприятия по совершенствованию использования трудовых ресурсов влияют на повышение производительности труда за счет снижения внутрисменных потерь рабочего времени, повышения коэффициента выполнения норм. Результатом данного направления является снижение расходов на оплату труда производственных рабочих за счет уменьшения трудоемкости продукции, уменьшение доли условно-постоянных расходов в себестоимости за счет увеличения объема выпуска продукции.

4. Совершенствование систем оплаты труда и премирования работников. Результативность мероприятий по совершенствованию оплаты труда проявляется в снижении расходов на оплату труда, охрану труда и техническую безопасность, в увеличении выпуска продукции и улучшении ее качества.

5. Совершенствование управления: совершенствование информационных потоков; совершенствование проверки выполнения работ; периодическая аттестация работников [1, с.29].

Перечисленные направления улучшения показателей деятельности предприятия не исчерпывают всех современных возможностей предприятий.

Эффективность производства находит конкретное количественное выражение во взаимосвязанной системе показателей, характеризующих эффективность использования основных элементов производственного процесса. Система показателей экономической эффективности производства должна соответствовать следующим принципам [2, с.110]:

- обеспечивать взаимосвязь критерия и системы конкретных показателей эффективности производства; 

- определять уровень эффективности использования всех видов, применяемых в производстве ресурсов;

- обеспечивать измерение эффективности производства на разных уровнях управления; 

- стимулировать мобилизацию внутрипроизводственных резервов повышения эффективности производства. 

С учетом указанных принципов определена следующая система показателей эффективности производства [2, с.111]:

1) обобщающие показатели:

- производство чистой продукции на единицу затрат ресурсов;

- прибыль на единицу общих затрат;

- рентабельность производства;

- затраты на 1 рубль товарной продукции;

- доля прироста продукции за счет интенсификации производства;

- народнохозяйственный эффект использования единицы продукции; 

2) показатели эффективности использования труда (персонала):

- темп роста производительности труда;

- доля прироста продукции за счет увеличения производительности труда;

- абсолютное и относительное высвобождение работников;

- коэффициент использования полезного фонда рабочего времени;

- трудоемкость единицы продукции; 

- зарплатоемкость единицы продукции;

3) показатели эффективности использования производственных фондов:

- общая фондоотдача;

- фондоотдача активной части основных фондов;

- рентабельность основных фондов;

- фондоемкость единицы продукции;

- материалоемкость единицы продукции;

- коэффициент использования наиважнейших видов сырья и материалов; 

4) показатели эффективности использования финансовых средств: 

- оборачиваемость оборотных средств;

- рентабельность оборотных средств;

- относительное высвобождение оборотных средств;

- удельные капитальные вложения (на единицу прироста мощности или продукции);

- рентабельность капитальных вложений;

- срок окупаемости капитальных вложений и др. 

Уровень экономической эффективности в промышленности зависит от многообразия взаимосвязанных факторов. Для каждой отрасли промышленности вследствие ее технико-экономических особенностей характерны специфические факторы эффективности. 

Руководству компании необходим инструментарий, который позволил бы наполнить процесс принятия решения адекватной и достаточной информацией. Такими инструментами являются система ключевых показателей эффективности (KPI) и система сбалансированных показателей, получившие широкое распространение в практике управления западных компаний.

Ключевые показатели эффективности (англ. Key Performance Indicators, KPI) — система оценки, которая помогает организации определить достижение стратегических и тактических (операционных) целей. Использование ключевых показателей эффективности даёт организации возможность оценить своё состояние и помочь в оценке реализации стратегии.

Под системой KPI понимается система финансовых и нефинансовых показателей, влияющих на количественное или качественное изменение результатов по отношению к стратегической цели (или ожидаемому результату). Система сбалансированных показателей включает KPI, необходимые для каждого объекта контроля (производственное или структурное подразделение), и методику их оценки. Данные системы или методики составляют основу при принятии решений, базируются на оценке эффективности деятельности предприятия и направлены на достижение стратегических целей организации.

Оценка эффективности - именно тот инструмент, который позволяет определить, насколько управление организацией соответствует уровню достижения стратегических целей, в частности укреплению и росту рыночной стоимости компании. Стоит отметить, что эта методика - лишь инструмент, облегчающий процесс принятия управленческих решений за счет обеспечения руководства полноценной информацией, но она отнюдь не является панацеей при решении системных проблем компании. Данная методика позволяет идентифицировать факт и область возникновения проблемы, но не дает готовых решений.

Задача системы KPI и сбалансированных показателей состоит в переводе стратегии компании в комплексный набор показателей ее деятельности, определяющий основные параметры системы измерения и управления. Набор показателей задает основу для формирования стратегии компании и включает количественные характеристики для информирования сотрудников об основных факторах успеха в настоящем и будущем. Формулируя ожидаемые результаты, компания ставит цель и создает условия для ее реализации, а высшее руководство направляет энергию, способности и знания сотрудников на решение задач долгосрочной перспективы [3, с.41].

Базовая установка концепции сбалансированных показателей состоит в том, что традиционные финансово-экономические показатели являются недостаточными для определения стратегического успеха компании и обеспечения обратной связи. Для решения этих задач необходимо иметь более "сбалансированный" набор показателей деятельности компании в различных плоскостях, позволяющий контролировать факторы, влияющие на эти показатели, а не просто отслеживать результаты.

Таким образом, в условиях рыночной экономики предприятию необходимо четко определить стратегические и тактические цели путем разработки системы показателей эффективности для повышения своей конкурентоспособности. Умение эффективно хозяйствовать становится условием выживания предприятия в конкурентной борьбе.

1. 
   Политковская И.В.Экономика. Специальные главы: Учебное пособие/ МАДИ (ГТУ). – М.,2008. -115 с
   
2. 
   Фролова Т.А., Экономика предприятия: конспект лекций Таганрог: ТРТУ, 2005. -112 с.
   
3. 
   Бухалков М.И., Внутрифирменное планирование, Учебник, Москва, ИНФРА-М, 2000, 229 с.