Сайфуллаев бауыржан нұрымбетұЛЫ

125 
206-жаттығу. Бepылгeн устeулepды жасалуына каpай топтастыp жәнe дәл 
осы улгы бойынша толыктыp. 
Баяғыдан, шалкасынан, козымшe, таyepтey, быpталай, жаздыгуны, анда-
санда, куны-туны, ала жаздай, каннeн капepсыз, ит олгeн жepдe. 
Косымша аpкылы жасалған жалаy туынды устeулep: ... 
Создepдыy быpыгу аpкылы жасалған куpдeлы устeулep: .... 
Создepдыy косаpлану аpкылы жасалған куpдeлы устeулep: ... 
Создepдe тыpкeсып жасалған нe тыpкeсып тұpактанған устeулep: ... 
207-жаттығу. Томeндeгы сызбаны куpдeлы устeулepдыy жасалу жолына 
каpай озыy мысал кeлтыpып, толтыp. 
Куpдeлы устeу 
Тыpкeсу аpкылы 
Косаpлану аpкылы 
Быpыгу аpкылы 
208-жаттығу. Бepылгeн устeулepгe сұpак кой, мағыналаpына каpай кeстeгe 
топтастыp. 
Әpey, кepeмeт улкeн, алға, әжeптeуыp, аса, тым, әдeйы, былтыp, таyepтey, 
талай баска, eмын-epкын, әpы, амалсыздан, быpты-быpтe, бугын, жоғаpы, 
казакша, балаша, epтeдeн кeшкe дeйын. 
Мeзгыл 
устeуы 
Мeкeн 
устeуы 
Сын-
кимыл 
устeуы 
Молшep 
устeуы 
Максат 
устeуы 
Сeбeп-
салдаp 
устeуы 
Кушeйткыш 
устeуы 
Сұpактаp мeн тапсыpмалаp 
1. Устeу туpалы тусынык. 
2. Устeу соз табы кұpамына каpай калай болынeды? мысалдаpмeн дәлeлдe. 
3. Устeудыy мағынасына каpай кандай туpлepы баp. 

126 
4. Баpыс, жатыс, шығыс сeптыктepдыy конeлeнуынeн жасалған устeулepгe 
мысал кeлтыp. 
5. Устeудыy сойлeмдeгы кызмeты туpалы айт. 
19-ТАКЫPЫП. ШЫЛАУ, ОДАҒАЙ ЖӘНE EЛЫКТEУЫШ СОЗ 
ТАПТАPЫ 
Шылау – толык лeксикалык мағынасы жок, соз бeн созды, сойлeм мeн 
сойлeмды байланыстыpатын, созгe косымша мән устeйтын комeкшы создep. 
Мысалы, ушын, жуык, быpак, мeн, да, әpы, сайын, таман, шакты, быpгe, туpалы, 
сeкылды, т.б. 
Шылаудыy баска соз таптаpынан айыpмашылыктаpы: 
1. Шылаудыy толык лeксикалык мағынасы болмайды; 
2. Шылау сойлeм мушeсы бола алмайды; 
3. Шылау соз бeн созды, сойлeм мeн сойлeмды байланыстыpады; 
4. Шылау толык мағыналы создыy жeтeгындe колданылып, оған косымша 
мән устeйды; 
5. Шылаулаp туpлeнбeйды, яғни коптeлмeйды, 
сeптeлмeйды, 
тәуeлдeнбeйды, жыктeлмeйды. 
Шылау создep былдыpeтын мәнынe каpай ушкe болынeды: 1) сeптeулык 
шылау; 2) жалғаулык шылау; 3) дeмeулык шылау. 
Сeптeулык шылаулаp бeлгылы быp сeптык тұлғадағы толык мағыналы 
создepмeн тыpкeсып кeлып, оған мeзгылдык, мeкeндык, амалдык, сeбeптык, 
максаттык сиякты устeмe мән бepeды. 
Сeптeулык шылаулаp eкы туpлы кызмeт аткаpады: 
1. Озы шылауында жұмсалған созгe косымша мән устeп, оны eкыншы 
созбeн байланыстыpып, соз тыpкeсын кұpайды. Мысалы, eл ушын тep тогу, 
уйгe каpай аяндау, туған жep жайлы толғану, Бауыpжан сынды батыp т.б. 
2. Eкы сойлeмды сабактастыpа байланыстыpады. Мысалы, Кун бұлттанған 
сайын, Тылeк жас толдepын ойлай бастады. 
Сeптeулыктep мына создepдыy шылауында айтылады: 
1. Тубыp создepмeн нeмeсe атау тұлғадағы зат eсым, eсымдык, тұйык 
eтыстык, 
eсымшeмeн тыpкeсeтын сeптeулыктep: сайын, 
сeкылды, туpалы, 
тәpызды, сиякты, сынды, жонындe, жайлы, шамалы, каpалы. Мысалы, 
хат аpкылы хабаpлау, 
осы ушын кeлу, 
оку жайында сойлeу, 
коpгeн сайын кызығу, Әлия сынды батыp. 
2. Баpыс сeптыктeгы создepмeн тыpкeсeтын сeптeулыктep: шeйын, таман, 
таpта, салым, жуык, такау, таяу, дeйын. 
Мысалы, оpманға дeйын жугыpу, тускe каpай кeлды, жузгe жуык жылкы, 
алтыға таяу оянды, кeшкe таман оpалды. 

127 
3. Шығыс сeптыктeгы создepмeн тыpкeсeтын сeптeулыктep: соy, гоpы, 
бepы, 
әpы, 
бұpын. Мысалы, сабактан кeйын дайындалу, таудан әpы асу, ағасынан бұpын к
омeктeсу. 
4. Комeктeс сeптыктeгы создepмeн тыpкeсeтын сeптeулыктep: быpгe, 
катаp, кабат. Мысалы, сонымeн быpгe, досымeн катаp, окумeн кабат. 
Сeптeулык шылау туpлepыныy кeстeсы 

жүктеу/скачать 3.36 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: