Девианттық мінез-құлық және оның формалары. Аномия

Сонымен бірге әлеуметтанушылар девианттық мінез-құлықтын әр түрлі формаларын ерекшелейді. Олардың негізгі формалары схемада көрсетілген. Мінез-құлық пен жүріс-тұрыстағы ауытқудың ең шегіне жеткен формасы -аномия (а+nоmоs - грек тілінде заңсыздық). Бұл бұкаралық девиация, қоғамның тәртіпсіздікке салынуы. Аномия ұғымын француз әлеуметтанушысы Э.Дюркгенм енгізді. Басқа сөзбен айтқанда, аномия қоғамның сондай халге түсуі, мұнда халықтың көпшілік бөлігінің қалыптасқан әрекет етуі.

Мұндай жағдай өтпелі, тоқырау, азамат соғысы, революция, терең реформалар мен терең әлеуметтік өзгерістер кезеңіне сай келіп, жалпыға ортақ мақсат пен құндылықтар мен моральдық және құқықтық ережелерге деген сенім жоғалғандығынан қалыптасады.

Шектен шықкан «ауызсыздық» кезеңін барлық халықтар басынан өткізді. Мысалы, Францияда 1560-1590 жылдардағы католиктер мен кальвинистер (протестантизмнің бір бағыты) арасындағы діни соғыс. Бұл жылдары зорлық пен тонау, жаппай қырып жою, т.б. қайғылы оқиғалар орын алды.

Аномия жағдайы 1990 жылдардағы қазақ қоғамына да тән. Еркіндік пен рынок, демократия жолында үлкен қиыншылықтарды бастан өткердік, яғни а) өткен идеялардың болымсыздығына көз жету және одан түнілушілік; б) өткен құндылықтар мен әлеуметтік нормаларды қайта қарау және електен өткізу; в) адамзаттық мәдениеттің жаңа, прогрессивті элементтерін қабылдау мен меңгеру процесі.

Бұл жолда адамдар екі тұйыққа тіреледі, бір жағынан көп дүниені жоғалтуы мүмкін (легендегі кір суды төгемін деп баланы қоса төгіп алу ғажап емес). Екінші жағынан, таза су аламын деп жаңа құндылықтармен бірге кір көбікті жинап алуы да ғажап емсс. Көптеген қазақстандықтар мейірімділік, жаңашырлық, көршілік көмек, Отанның гүлденуіне ат салысу, қайғыға ортақтасу т.б. құндылықтарды жоғалтып алды. Ол бұл легендегі баланы бірге төгіп тастағанмен бірдей емес пе? «Кір көбікке» де көп мысал келтіруге болады. Бұл қылмыскерлік алдап арбау, мемлекет қызметкерлерінің ақшаға сатылуы - бұл маскүнемдік, нашарқорлық,
жезөкшелік, қыздардың темекіге әуестенуі, порнография, қайырымсыздық, жақын адамның қайғысына немқұрайлы қарау және жанашырлық көрсетпеу, жан-ұядағы ұрыс-керіс, жетімдер мен тастанды балалар т.б.

Сонымен, адамдардың қоғамдағы біріккен өмірі әдептілік пен өзара сыйластықты, моральдық және құқықтық нормаларды қабылдамай девианттық мінез-құлыққа бой ұрады. Осы және басқа да себептер әлеуметтік дау-жанжалға әкеледі.

1. Тұлға девиациялық мінез құлқы ұғымы.

2. Әлеуметтік бақылау түрлері және аномия

3.Әрекетке бақылау жасау және әлеуметтік ауытқулар.

1. 
   Тұлға ұғымы.
   
2. 
   әлеуметтік статус және әлеуметтік рөл.
   
3. 
   Әрекетке бақылау жасау және әлеуметтік ауытқулар.
   

1.Биекенов, К.Ү. Әлеуметтану. Ұғымдар мен баламалар : оқулық / К. Ү. Биекенов, М. С. Садырова. - Алматы : "Эверо", 2014. - 400 с.

2.Забирова, А.Т. Практикалық әлеуметтану : оқулық / А. Т. Забирова. - Алматы : "Эверо", 2014. - 206 с.

3. Әженов М.С. Қоғамның әлеуметтік құрылымы : 5В050100- Әлеуметтану маманд. арналған оқу құралы / М. С. Әженов, М. С. Садырова ; Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ. - 2-ші бас. - Алматы : "Эверо", 2012. - 137 с.

4.Әбсаттаров Р. М. Дәкенов. Әлеуметтану. Оқулық. Алматы. 2007., 2011ж.

5. Волков Ю.Г. Социология : учебник для студ. вузов; Рекомендовано УМО / Ю. Г. Волков ; под ред. В.И. Добренькова. - 3-е изд. - М. : Наука Спектр, 2008. - 384 с.

1.Оданова Р.К. Әлеуметтану : Барлық маманд. студ. арналған кесте мен сызба түріндегі оқу-әдістемелік құрал / Р. К. Оданова. - Шымкент : 0ҚМУ, 2013. - 148 с.

Қазіргі кезде социологиялық теориялардың бәрі қоғамдық құбылыстарды, қоғамның әлеуметтік құрылымын өздігінше классификациялауға әрекет жасап, құбылыстардың топтары арасындағы байланыстарды анықтауға тырысады, яғни қоғамдық структура (құрылым) мәселесімен айналысады.

«Структура» термині латын тілінен алынған - ол, жалпы алғанда, белгілі бір заттың, құбылыстың элементтері арасындағы байланыстардың айтарлықтай бір тұтастығын білдіретін термин. Қоғамның әлеуметтік құрылымы жайлы ұғым қазіргі заманғы батыс социологиясында түрліше түсіндірілгенімен, бірақ олардың бәріне ортақ жалпы белгі бар: батыстың социологиялық теорияларының әрқайсысы өздігінше қоғамдық құбылыстарды екі салаға: экономикалық құбылыстар саласына және экономикалық емес құбылыстар саласына бөлу крийтериін немесе айырмашылық белгісін табуға тырысады. Содан кейін экономикалық емес құбылыстар саласы басқа белгілері бойынша одан кіші салаларға жіктеледі. Бұл құбылыстардың бәрі өзара тәуелділікте болады, бірақ қоғамдық құбылыстардың жеке салаларының жекеше заңдары да, жекеше тіршілігі де болады деп дәлелдейді.

Қоғамның құрылымы жайлы маркстік пікірді түсіну үшін оның «Саяси экономия сынына» деген еңбегінің кіріспесіндегі мына үзіндінің маңызы зор: «Өз өмірінің қоғамдық өндірісінде адамдар олардың еркінен тәуелсіз белгілі бір қажетті қатынастарға- өндірістік қатынастарға араласады бұл қатынастар олардың материалдық өндіргіш күштердің белгілі бір даму дәрежесіне сәйкес келеді. Бұл өндірістік қатынастарының жиынтығы қоғамның экономикалық құрылысын, реалды базисін құрады, бұл базиске саяси және юридикалық қондырма орнайды, оған қоғамдық сананың белгілі бір формалары сәйкес келеді. Материалдық өндіріс тәсілі жалпы алғанда әлеуметтік, саяси және рухани өмір процестерін айқындап береді. Адамдардың болмысын олардың санасы билемейді, қайта керісінше, олардың қоғамдық болмысы санасын билейді» (К.Маркс, Ф.Энгельс. 13 т, 67 б.). Бұл үзіндіден көріп отырмыз, маркстік социология қоғам өмірін екі негізгі салаға бөледі: қоғамдық базиске (экономикалық құрылымға) және қоғамдық қондырмаға. Қоғамдық қондырма саяси және юридикалық қондырмаларға, қоғамдық сананың формаларына жіктеледі. Қоғамның экономикалық базисін шын мәніне келгенде бір-бірімен айырғысыз байланыстағы екі элементтің - өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастардың бірлігі құрады, ал бұл екеуінің бірлігі өндіріс тәсілі болып табылады.

Түрлі әлеуметтік топтар өзара бір – біріне әсер етеді. Мәселен, таптық – антогонистік қоғамдар жағдайында барлық топтардың мінез-құлқы таптардың күресімен анықталады, сондықтан мұндағы әлеуметтік топтардың бүкіл жүйесі конфликтілі (қайшылықты) сипатта болады.

Қоғамның түрліше әлеуметтік топтарға, қауымдастықтарға т.б. жіктелуі батыстық социологияда көбінесе әлеуметтік стратификация деген терминмен (география мен геологияда страттар деп жер қыртысының қабаттарын айтады) белгіленеді. Ол термин қоғам мүшелерінің әлеуметтік күйінің бірдей еместігін, олардың әлеуметтік теңсіздігін білдіреді.

Бұл әлеуметтік теңсіздіктің себептерін түрлі социологтар түрліше түсіндіреді. Мәселен, функционалдық теориялар ол себепті түрліше қоғамдық қызметтердің маңыздылығы әр түрлі болатындығынан іздейді.

Теңсіздіктер мен әлеуметтік стратификация проблемасы іс жүзінде әлеуметтік және философиялық теориялардың барлығының да басты назарында болады. Стратификация ұғымының қазіргі заманғы ғылыми ойлаудың категориялық аппаратындағы орнының маңызы зор.

Әлеуметтік қауымдастықтар теңсіздігі жүйесін сипаттау үшін социологияда “әлеуметтік стратификация” ұғымы пайдаланылады. “Стратификация” терминінің өзі социологияға геологиядан келген. Ағылшын тілінде “strata” немесе “stratum” сөзі алғашында геологиялық қабат деген, ал “stratіfісatіon” сөзі қабатталу, қатталу деген ұғымды білдірген. Социологтар әлеуметтік теңсіздікті белсенді түрде зерттей бастаған кезде осы терминді алған, сөйтіп ол жаңа мағынаға, қоғамды белгілі бір топтарға бөлу мағынасына ие болған. Қоғамда әрдайым құрылым болатындықтан , ондағы адамдар түрлі негіздер бойынша жіктеліп отыратын болған.

Алайда теңсіздік табиғаты туралы сөз қозғалатын кез келген ғылыми әдебиетпен алғашқы танысудың өзі стратификация процесі мен әлеуметтік жинақылық проблемалары зерттеушілер арасында осы ұғымның мазмұны мен көлеміне қатысты бірыңғай көзқарастың жоқ екендігіне көз жеткізеді. Сол сияқты әлеуметтік қауымдастықтарды білдіретін әлеуметтік тап, топ, страта, мәртебелік топтар сияқты талдау бірліктері де барлық уақытта бірдей баяндала бермейді.

Әлеуметтік стратификация дегеніміз адамдар арасындағы табиғи және әлеуметтік теңсіздік; бұл теңсіздік олардың жоғарыдан төмен қарай болатын теңсіздігінен көрінеді; бұл теңсіздікті түрліше саяси мекемелер берік сақтап, реттеп отырады. Мұның бұлай екенін адамзат қоғамының тарихи дамуы дәлелдейді.

П.Сорокин өзінің жалпы адамдық стратификация картасын жасау әрекетінде бір өлшемді және көп өлшемді стратификациалау әдістерін ұштастырып қолданды. Сорокиннің пікірінше, дүниеде миллиондаған әлеуметтік система мен топтасқан жиынтықтар бар. Бұл сансыз көп әлеуметтік топтарды, классификациялаудың мақсатына қарай, түрліше классификациялауға болады. Мұндай әлеуметтік топтарға мыналар жатады:

1. Аса маңызды бір жақты топтар, оның ішінде: нәсілдік, жыныстық, жасына қарай.

2. Мәдени әлеуметтік топтар: рулық, территориялық, көршілестік, этностық және ұлттық топтар.

3. Аса маңызды көп жақты топтар: отбасы, рулық топ, тайпалық, ұлттық, әлеуметтік сословие, әлеуметтік топ.

Студенттердің білімін тексеру сұрақтары.

1.Әлеуметтік стратификация теориясы.

2. ҚР жұмыссыздықты жою бағдарламалары.

Негізгі әдебиеттер:

1.Әженов М.С. Қоғамның әлеуметтік құрылымы : 5В050100- Әлеуметтану маманд. арналған оқу құралы / М. С. Әженов, М. С. Садырова ; Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ. - 2-ші бас. - Алматы : "Эверо", 2012. - 137 с.

2.Әбсаттаров Р. М. Дәкенов. Әлеуметтану. Оқулық. Алматы. 2007., 2011ж.

3.Канашевич Н.М. Экономическая социология: курс лекций / Н. М. Канашевич. - Могилев : УО "МГУ им. А.А. Кулешова", 2009. - 200 с.

1.Оданова Р.К. Әлеуметтану : Барлық маманд. студ. арналған кесте мен сызба түріндегі оқу-әдістемелік құрал / Р. К. Оданова. - Шымкент : 0ҚМУ, 2013. - 148 с.

2.Садырова М.С. Әлеуметтану: өзекті мәселелер : оқу-әдістемелік құрал / М. С. Садырова. - Алматы : "Эверо", 2011. - 284 с.

3.Казбек Б.Е. Организация государственного управления: централизация-децентрализация: монография = Public administration: centralization and decentralization : монография / Б. Е. Казбек, А. Н. Ибраева. - Астана : "ЦентрЭлит", 2010. - 323 с.

4. Пахомова Н.В. Экономика отраслевых рынков и политика государства : учебник / Н. В. Пахомова, К. К. Рихтер. - М. : Экономика, 2009. - 815 с.

7-тақырып. Еңбек және экономикалық өмір әлеуметтануы

Еңбек процесінің негіздері: мақсатты еңбек, еңбек заттары, еңбек құрылымы. Мұның бәрі адаммен қоғамдық араласулар арқылы жүзеге асады. Осыдан адам өз қажеттерін өтеуі пайда болады және өндірістік экономикалық қатынастар жасалады.  Бұл қоғамдық еңбек деп біледі.  Адамның еңбек  ету құбылысы –тарихи процесс.  Бұл жөніндегі тарихи әлеуметтік талдаулар Тарихи дамуларда еңбек түрлері өзгеріп отырады, ол қазірде солай. Еңбек биржасы деп- жұмысшы күшін сату, сатып алу кезінде жұмысшылар мен кәсіпкерлер арасындағы делдалдық (посредник) қызмет түрін атқаратын мекемені айтамыз.  Алғаш батыс Европада ІХ ғасыр басында пайда болды. Ресейде ХХ ғасырда пайда болған.

Еңбек биржасы бастапқыда буржуазиялық мемлекеттер үшін монополия мүддесіне сай еңбек рыногын жасаған. Әсіресе Англия, Франция, Италияда.   Еңбек мекемелер деп- олар еңбек заңдылықтарын бұзғандар үшін  қылмыстылар үшін оларды қоғамдық өмірге бейімдеудің мәселелерімен айналысушылар.  Еңбек заңы-ол еңбекті пайдаланудың тәртібін реттеуші, яғни  өндірістік еңбектің әлеуметтенуі, жеке тұлғалардың еңбек ету мүмкіндіктері, қоғам мүдделерінің үйлесімділігі. Еңбек өнімі- өндіріс құралдар көмегімен формасын өзгертіп, адамның қажетіне бейімделген табиғат заты.  Адам еңбегінің нәтижесінде өнім дайын күйінде қоғамдағы адамдарға жетеді.  (Әрине тұтыну заты ретінде) Еңбек өнімі-өндіріс құрал-жабдықтары мен тұтыну заттары. Осындай өзара байланыстардан шығатын қорытынды еңбекті қорғаудың заңдылықтары болып табылады. Еңбекті қорғау дегеніміз- еңбек етуге және қауіпсіз жағдайлармен қамтамасыз ету мақсатында жасалатын шаралар жүйесін айтамыз. Еңбекті қорғау- жұмысы- ірі кәсіпкерлік мекемелер мен әкімшіліктерге жүктеледі. Олар үшін бекітілген, жинақталған заңдар, көмекші бола алады. Заң негізінде барлығы адам қоғамының игілігі үшін жасалуы керек.

Экономикалық әлеуметтану жалпы әлеуметтану ғылымының қоғамның экономикалық өмірін зерттейтін арнаулы теориясы болып саналады. Бұл арнаулы теория жалпы әлеуметтанудың қарқынды дамуымен және оның экономикалық процестерімен тығыз байланысының негізінде пайда болды. Осыған орай экономикалық әлеуметтанудың объектісіне зерттеушінің қалауына қарай алынған қандай да болмасын экономикалық әлеуметтанудың пәніне қоғамның экономикалық және әлеуметтік тұрғыда бір- бірімен тығыз байланысқан құбылыстар мен процестер жатады. Ал, экономикалық әлеуметтанудың пәніне қоғамның экономикалық дамуының әлеуметтік аспектілері жатады. Бұған экономиканың алуан түрлі салалары, әлеуметтік институттар ( фирмалар, акционерлік қоғамдар ( АО ), корпорациялар, банктер, т.б. ), алуан түрлі адамдар бірлігі ( мысалы, өндіріс, еңбек ұжымдары, өндірістік бірлестіктер, топтар, бригадалар, т.б.); экономикалық процестер, өндіріс саласындағы әлеуметтік қатынастар ( үстемдік ету – бағыну, басқару – орындау ), еңбеклердің өндірісті басқаруға қатынасуы, жұмыс күшінің тұрақсыздығы, ауысуы, миграция, мамандықты іріктеп алу, еңбек ұжымдарының әлеуметтік қорлары мен ресурстық мүмкіншіліктері, адам және алуан түрлі топтардың экономикалық іс - әрекеттің себеп – дәлелдері, экономикалық сана, экономикалық ойлау, экономикалық – материалдық жағдайы, көңіл – күй, мұқтаждық талап – тілек, әлеуметтік құндылықтардың еңбектің өнімділігіне, тауардың сапасының артуына әсері, т.б. жатады.

Экономикалық әлеуметтану экономикалық процестерді адамдардың іс - әрекеті, қызметінің жемісі ретінде қарайды. Қоғамдағы адамдардың материалдық тұрмыс жағдайы әр түрлі болғандықтан, олардың мұқтаждығы, талап – тілектері де, тұтыну дәрежелері де әр түрлі. Сондықтан олар қоғамда әр түрлі ролдер, яғни қызмет атқарады, осыған сәйкес олар қоғамда әр түрлі орында, жағдайда, беделде, т.б. болады. Экономикалық әлеуметтану экономиканы зерттеудің басты мәселесі ретінде экономиканы өз алдына жүйе деп қарайды. Ал, экономикалық жүйеде - өндіріс – бөлу айырбастау – тұтыну жүзеге асырылады. Ал, бұл процестің нарықтық түрі: « Сұраныс және ұсыныс ». Нарық дегеніміз, тар мағынада – азық – түлік және басқа өндіріс бұйымдарын, тауарларды сататын сауда орны. Ғылыми тілмен айтқанда, ол тауар айналымының өрісі, сатып алу мен сату ісінің жиынтығы. Тауарларды ұсыну және оған деген төлеу қабілеті бар сұраныс. Нарық теориясы ұдайы өндіріс ( воспроизводство ) теориясының құрамды бір бөлігі. Нарық тауар өндірісі туып, өсуімен қатар пайда болып, дами бастайды, әсіресе, ол қала мен ауылда натуральдық шаруашлық ыдырап, қоғамдық еңбек бөлініс тереңдей түскен кезде етек алып кеңейеді. Әлеуметтік зерттеуде бұл екі процесс, яғни сұраныс пен ұсыныс қатар қолданылады, өйткені, зерттеуші әлеуметтанушының басты назары ең алдымен мұндағы алуан түрлі адамдардың, олардың топтарының мінез – құлқына аударылады. Адам және оның топтары – жұмысшы, қызметкер, тұтынушы, айырбастаушы, сатушы, сатып алушы, т.б. ретінде қарастырылады. Экономикалық дамудың әлеуметтік аспектілерін жан – жақты ескеріп, талдап отыру керек. Мысалы, әлеуметтік, рухани құндылықтары бойынша адамның ең жоғары қасиеттері – инабаттылығы, еңбек сүйгіштігі, оған қатынасы, ынталығы, ұқыптылығы, оның қайырымдылығы, әділеттілігі, жауапкершілігі, белсенділігі, шаруа – қорлығы, т.б. қоғамдық өндірісті дамытып, оның өнімін көбейтуге, сапалы тауарларды көп өндіруге тікелей әсерін тигізіп отырады.

Осыларға орай, экономикалық әлекметтану еңбектің мазмұны мен түрлерін, яғни жұмысшылар мен қызметкерлердің білім деңгейі мен мамандығы, саналылығы, әділеттілігі, белсенділігі, жауапкершілігі, т.б. қасиеттері еңбек процесіне қалай әсер ететінін де зерттейді.

Экономикалық әлеуметтанудың бір ерекшелігі сол, ол экономикалық құбылыстар мен процестерді жеке адамның, оның ішінде жіктің экономикалық жағдайы, материалдық әл – ауқаты, одан туатын сана, ойлау және мінез – құлқымен тығыз байланысты. Сөйтіп ол экономиканы реттеудің, басқарудың әлеуметтік механизмдерін ашады да, экономикалық сананы, экономикалық ойлауды, экономикалық ынта, ықылас, мәдениет, т.б. мәселелерді зерттейді. Міне, осылардың бәрі экономиканы әлеуметтік тұрғыдан зерттеудің ең басты мәселелері.

Қазіргі уақытта біздің еліміз нарықтық экономикаға өтуде. Ал, нарықтық экономика деп нарықтық қатынсатарға негізделген шаруашылық өнімдерін негіздеу, оның белгілі бір деңгейдегі құрылымы мен шартты жағдайын айтамыз. Нарықтық қатынастар – бұл экономикалық қатынастар. Нарықтық қатынастарға өтуге байланысты жаңа экономикалық құбылыстар мен процестер ( жекешелендіру, акционерлендіру, аренда, фирма, кооперация, аукцион, биржа, т.б. ) өмірге келіп, жаңа ұғымдар, түсініктерді туғызды. Бұл құбылыстарды, оларды бейнелейтін ұғымдарды экономикалық теория тікелей зерттейді. Ал, әлеуметтану осындай экономикалық мәселелерді қарастырғанда, ең алдымен, адамны, әлеуметтік топтардың, жіктің экономикалық мінез – құлқын қарайды. Сондықтан экономикалық құбылыс, процесс болмасын, оларды талдау, анықтауда әр уақытта нақтылы жеке адамнан, оның топ – жіктерінен, олардың өмір тіршілік ерекшеліктерінен, жағдайынан бастайды.

Сонымен, экономикалық жүйедегі адам, оның нысана бағыттары, тәртібі – міне экономикалық әлеуметтанудың экономикалық құбылыстар мен процестерді зерттеудің басты бағыттары мен мәселелері. Дәлірегі, адамның өмір сүріп отырған ортасы – қазіргі экономикалық жүйеге қатынасы, ондағы алуан түрлі жүріп жатқан өзгерістерге ( ой – пікірлері, көзқарастары ), нарықтық қатынастарға, ондағы экономикалық реформаларға қатынасын зерттейті. Алғашқы кезде көпшілік халық нарықтық қатынастарға, экономикаға көшкісі келмей оған бөгет жасады. Елде мұндай жағдайдың болуы ескі стереотипті ойлаудың, болып жатқан іс - әрекеттің сол уақыттағы керттартпалылығымен түсіндіруге болады. Тек қана кейінгі 2 – 3 жылдарда ғана халық нарықтық экономиканың қай жағынан болсын, пайдалы, тиімді екенін түсініп, мойындайды. Сөйтіп қазіргі халықтың басым көпшілігі нарықтық экономикалық қатынастарды жақтап, оның ілгері дамуына күш салуда. Экономикалық әлеуметтану экономикалық құбылыстар мен процестерді зерттегенде белгілі бір әдістемелік қағидаларға сүйенеді. Олар:

1. 
   Қандай да бір экономикалық пороцестерді зерттеу объектісіне айналдырғанда
   

2. 
   Қандай да бір әлеуметтік талдау жүргізбесін, экономикалық әлеуметтану өндірістегі
   

3. 
   Экономиканы, ондағы қатынастарды дамытуға әлеуметтік факторлардың тигізетін
   

4. 
   Әлеуметтік – экономикалық міндеттерді шешуде әлеуметтік, яғни, адам факторына
   

5. 
   Экономикалық және әлеуметтік мәселелерді тығыз байланыста қарап, шешілетін
   

6. 
   Шаруашылық тетігімен салыстырғанда әлеуметтік тетіктің ықпалы басым әр уақытта
   

7. 
   Экономикалық және әлеуметтік саясаттың тығыз байланыста болатынын есте ұстау.
   

теорияларымен, мысалы, еңбек әлеуметтануы ұйым және басқару әлеуметтануымен де айналысады. Экономикалық әлеуметтанудың зерттеуіндегі басты айырмашылық – ол жалпы экономикалық және әлеуметтік құбылыстар мен үдерістердің даму заңдылығын зерттейді. Ал, заңдылықтар деген не? Олар осы байланыс, қатынастардың ең тұрақты, қайталанатын, қажетті, мәнді, басты жақтарының жиынтығы. Әлеуметтануда заңдылықтарды даму тенденциялары деп те атайды. Өндірістегі әлеуметтік реттеу, басқару құралдары деп ондағы экономикалық тұрақты

тәртіп жүйесі мен алуан түрлі әлеуметтік топтардың өзара байланысын, әлеуметтік факторлардың іс - әрекетін реттеуді айтады. Сөйтіп бұл механизм әлеуметтік – экономикалық объектілердің іштей бірлігін, өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастардың дамуын сәйкестендіріп отырады.Еңбекті, өндіріс ұжымдарын әлеуметтік құралдар арқылы басқару, реттеудің негізінде қызметкерлердің белгілі бір типі қалыптасады. Қалыптасқан бұл тип, бір жағынан, олардың ең жоғары адамгершілік қасиеттерін танытса, екінші жағынан, олардың кейбір жағымсыз қылықтарын да ашады. Адамзат қоғамының әрбір адамы өзінің бүкіл өмірін ұйымдарда өткізеді, ұйымдармен дүниеге келеді, тәрбиеленеді, өзінің мұқтажын қанағаттандырады, оны соңғы сапарға ұйым шығарып салады деген пікірлерде әділдік бар сияқты.

Ұйымдар өте күрделі және сарқылмайтын таным обьектісі. Олардың мұндай алуан түрлілігі ұйымдар үшін адамзат қоғамының барлық негізгі белгілері тәндігімен түсіндіріледі. Мысалы, ұйымның да нақты шекарасы, әлеуметтік жіктелісі мен статустар иерархиясы, орталық билігі, мақсатқа бағытталған қызметі, ұйым мүшелері арасында бүкіл қарым-қатынастар жиынтығы бар. Демек, ұйым күрделі әлеуметтік организм іспетті. Сондықтан да ұйымның көпжақтылығы оларды зерттеуге көптеген ғылымдар өкілдерінің – психологтардың, экономистердің, әлеуметтанушылардың, инженерлердің көңілін аударып келді. Адамдардың ұйымдасқан қызметі- олардың өмір сүруінің маңызды алғышарты. Бастапқыда адамдар өз өмірін ұтымды, яғни алға қойған мақсатына сәйкес ұйымдастырады. Көптеген жағдайда мақсатқа жетудің тәсілдері бірнеше немесе көптеген адамдардың күштерін біріктіріп қолдануға негізделген, өйткені көптеген қажеттіліктерді бір адамның өзі әрекет етуші өзге де индивидтердің қатысуынсыз жүзеге асыра алмайтын еді.

Ұйым ұғымы әлеуметтік обьектілерде үш мағынада қолданылады:

Қоғамда белгілі бір орны бар және шектелген қызмет түрлерін атқаруға арналған институттық сипатта қолдан жасалған ұйымдар. Бұл тұрғыдан алған «ұйым» белгілі статусы бар әлеуметтік институт ретінде көрінеді және автономды обьект ретінде қарастырылады, яғни кәсіпорындар, өкімет билігіне ие болған органдар, ерікті одақтар және т.б. ұйым мағынасында жеке атауларға ие болады.

«Ұйым» ұғымы белгілі бір ұйымдастыру қызметін білдіру де мүмкін, мұндайда қызмет түрлерін бөлу, тұрақты байланыстар орнату, үйлестіру және т.б. жұмыстар ұйымдастырылып, қолға алынады. Мұндай ұйым белгілі бір обьектіге мақсатты түрде ықпал етеді. Демек, ұйымдастырушы адам мен ұйымдастырылатын контингент бола алатындар процесс ретінде байқалады. Осыған орай «ұйым» термині «басқару» ұғымына сәйкес келеді.

«Ұйым» ұғымы сонымен бірге қайсыбір обьектінің реттелу деңгейін сипаттайды. Осы ұғым арқылы әр обьектіге қажетті ерекшелік болып саналатын бөлімдерді бөлімдерді бір тұтас орталыққа шоғырландыратын тәсіл ретіндегі белгілі бір құрылым, құрылыс және байланыс типі белгіленеді.Әлеуметтік объект ретінде ұйым қандай жағдайда пайда болады? Әлеуметтік қауымдастықтың формасы ретіндегіұйымдардың құрылуының екі механизмі бар: олар қайсібір ортақ мақсаттарға көп жағдайда тек индивидуалдық мүдделер арқылы жетудің мүмкін екендігін мойындағанда немесе индивидуалдық мүдделер арқылы жетудің мүмкін екендігін мойындағанда немесе индивидуалдық мақсаттарға тек ортақ мақсаттарды алға тартып, ұсыну мен соған жетудің мүмкіндігі анықталғанда ғана нақты белгілі болады, қалыптасады.

Ұйымдардың әлеуметтік қасиеттері мыналар:

-ұйымдар қоғамдық міндеттерді шешу, мақсатқа жету құралы ретінде құралады, сондықтан оларды зерттегенде мынадай проблемалар бірінші қатарға қойылып, баса назар аударылуы тиіс. Атап айтқанда, олардың мақсаттары мен қызмет түрлері, жұмыс нәтижелерінің тиімділікке жеткізуі, қызмет көрсетішілердің дәлелді себептері мен ынталандырылуы анықталуы керек.

-ұйымдар адамдар қауымдастығы, ерекше әлеуметтік құрылым ретінде, яғни әлеуметтік топтардың, статустардың, нормалардың, лидерлік қатынастардың жиынтығы ретінде қалыптасады.

Әлеуметтік ұйымдар энергиясының арту процесі бірнеше сатыдан тұрады. Қалың бұқараның, яғни аса көп күштің бір мезгілде, бір бағытта жұмыс істеуі елеулі тиімділікке жеткізеді. Бұл дегеніміз-адамдардың жұмыста бірлесіп күш жұмсауының тиімді екендігінің айғағы. Осы жерде адамдар бірлесуінің екінші тиімдісі деп аталатын- қатысушылардың психологиялық өзара әрекеті, «бізді» сезінуі, өзара салыстыру, жарысу, топтық бақылау пайда болады.

Ұйымдар сонымен бірге көп өлшемдегі жоғары дәрежелі жұмыс деңгейі және құрылысының әлі де жеке-дара анықталмауы және қаншалықты өміршеңдігі екендігі арқылы ерекшелінеді. Бұларөте күрделі жүйелер қатарына жатады Олардың күрделілігі соншалық, тіпті ол ұйымдық процестерге бақылауды басқару мүмкіндігінен де асып түсуі ықтимал. Жалпы алғанда ұйымның құрылымы сол ұжымның тыныс-тіршілігінің бірден бір негізі бола отырып, ұйымның типтерін де анықтайды.

Еңбек ұйымдарының тыныс – тіршілігінің ең басты, әрі өзекті мәселелерінің бірі- басқару. Басқаруға әлеуметтану тұрғысынан қарасақ, онда мән-мағынасы жөнінен мақсатқа бағытталған басқару ықпалын айтуға болады.

Әлеуметтануда басқару шешімдерін типтеудің негізіне шешімдерін типтеудің негізіне шешімнің терең мазмұнды болуы, субьектінің қаншалықты жеке үлес қосқандығының дәрежесі мен оны жүзеге асырудағы мүмкіндігі алынады. Бұл басшының жалпы ұйымға ықпал жасау дәрежесін көрсетеді. Бұл басшының жалпы ұйымға ықпал жасау дәрежесін көрсетеді. Басқару шешімдерінің мән-мағынасына басқа тұрғыдан қарайтын болсақ, онда титпеудің негізіне қайсібір ұйымдық жағдай мен осы шешімнің мазмұнын алдын ала анықтау дәрежесі алынуы мүмкін. Бұл басшының ұйымға ықпал етуінің кейбір басқару шеңбері мен шекаралары туралы түсінік береді.

Осы негізде басқару түрлерінің келесі түрлері ерекшелінеді:

1. Қатаң детерминдендірілген шешімдер, мұның мазмұны басшының басшылық етудегі жеке ерекшеліктері жалпы ықпал етпейді немесе болар-болмас қана әсер етеді. Мұндай жағдайда шешімнің субъекті тұлғасы шешімнің қабылдану процесін қатыстырылмайды, өйткені шешімнің мазмұны ұйымдық жағдайлармен (заңмен, нұсқаулармен, жоғары органдар шешімдерімен т.б.) алдын ала анықталған.

2. «Инициативалық» шешімдер (яғни қатаң детерминдендірілмеген), олардың мазмұны шешім субъектілерінің жеке үлес қосуын қажет етеді. Мұнда ауытқу ауқымы аса үлкен болуы мүмкін, ұйым үшін оның маңызды салдары болады.

Басқаруды зерттеу кезінде анықталғандай, басқару шешімдернің соңғы тобы- 26 типінен тұратын қайта ұйымдастыру шешімдері үлкен қызығушылық тудырады, өйткені бұл шешімдер ұйымдастыру жобаларын қамтиды және көп жағдайда басшының істі ілгері бастыруға қосқан жеке үлесімен тікелей байланысты болады.

Шешімдердің ұйымдық әртіпті қолдауға немесе оны дамытуға, өзгертуге бағытталуы шешімдерді типтеуде аса зор маңызға ие болады және соның негізіне айналады. Әр түрлі ұйымдық түзілімдер – кез- келген қоғамда жан- жақты дамып тараған құбылыс. Мысалы, ұйымның кейбір белгілерін өз иелігіне алған әлеуметтік қауымдастықтар жиі кезедседі.Ұйымның өзіндік белгілерінің болуына қарамаатан таптар, ұлттар соларға ұқсас әлеуметтік қауымдастықтардан өзгешеленіп, ерекшелінеді.

Қоғамда келесі ұйымдық формалар қалыптасады:

1. Іскерлік ұйымдар – коммерциалық мақсаттар үшін өз беттерінше ұжымдасатын және жекелеген міндеттерді шешеу мақсатында кең көлемді ұйымдық жүйелер арқылы құралатын фирмалар мен мекемелер. Жалдамалы қызметкерлердің мақсаттары қожайындардың немесе мемелкеттің мақсаттарымен кез- келген уақытта ұштаса бермейді. Оларға мүше болудың мақсаты- қызметкерлерді өмір сүрулеріне қажетті қаражаттармен қамтамасыз етуі. Бұл ұйымдардың ішкі реттеушілік негізі-әкімшілік тәртіп ережелері, дара басшылық принциптері, тағайындау, коммерциалық мақсатқа сәйкестіктерден тұрады.

2. Қоғамдық одақтар, бұқаралық ұйымдар. Бұлардың мақсаттары өз «ішінен» дайындалады және оған қатысушылардың әрқайсысының жеке мақсаттары бір жерге, орталыққа жинақталады. Реттеу қабылданған жарғы, сайлау принциптерімен қамтамасыз етіледі, яғни басшы қол астындағыларға тәуелді болады. Бұларға мүше болу саяси, экономикалық, әуесқой қажеттіліктерді қанағаттандырады.

3. Ұйымдардың аралық формалары да бар, мысалы, кооперативтер (ауыл шаруашылық, балықшы колхоздары т.б.). Кооперативтер өздеріне одақтастардың, мүдделілестердің негізгі блгілерін қосып алғанмен, түптеп келгенде, кәсіпкерлік функциялрды орындайды.

4. Тағы бір ұйымдық форманы ассоциативтік ұйымдар- отбасы, ғылыми мектеп, биресми топ құрайды. Бұларда әлеуметтік ортаға қарағанда бірсыпыра автономдылығы, құрамының салыстырмалы түрде тұрақтылығы, иерархия, салыстырмалы түрде қатысушылардың тұрақты бөлінуі (рөлдер, мәртебелер бойынша), ортақ шешімдер қабылдауы жөніндегі ерекшеліктері анық байқалады. Бұдан бұрын айтылған ұйымдардың екі типінен маңызды түрдегі өзгешелігі сонда, ұлардың мақсатты түрде алға қойылған өзіндік ерекшелігі болады. Олар мүдделерді өзара қанағаттандыру арқылы құрылады, мұнда ортақ мақсат біріктірудің факторы болмайды, оған қатысушы бір адамның мақсаты сол адамның мақсатқа жетуінің құралы қызметін атқарады. Жоғарыда көрсетілген ұйымдардың формалары өзара байланысады және бір-бірімен өзара қиысады. Көптеген елді мекендердің аумақтарында әкімшілік ұйымдар орналасқан (полиция т.б), көбінің өз аппараты және кәсіпорындары бар. Кейде оларды біріктіру тиімді болдаы, мәселен, ғылымит мектеп негізінде зерттеу институты құрылады немесе жеке ауа райы станциасының қызметкерлері бір отбасның мүшелерінен құралады. Ұйымның типтері әлеуметтік басқарудың мазмұнымен, заңдары және принциптерімен тығыз байланысты.Кез-келген қоғамда әлеуметтік басқару жүйесі құрылады. Әлеуметтік басқару ұғымы нені білдіреді? Жалпы басқару дегеніміз не? БҰл жөнінде көптеген анықтамлар қарастырылған. Жүйеге келтіріп қарасақ, бұл анықтамалардың мәні- басқару бір жүйенің екінші бір жүйеге мақсатты түрде бағытталған ықпалы, сөйтіп, ол мақсат пен қазметтіңбелгілерін қанағаттандыру үшін екінші жүйенің бағытын өзгертеді. Қоғамда басқарудың мазмұны, мақсаты мен мүмкіндіктері ең алдымен қоғамдық құрылысқа байланысты болып келеді. Қоғамды басқару дегеніміз- қоғамды реттеу, тәртіпте, жетілдіру мен дамыту мақсатында қоғамда жасалған ықпал.

Әлеуметтік басқару қоғамдық қатынастар мен әлеуметтік процестерді саналы түрде, ғылыми тұрғыда реттеу болып табылады. Басқару әлеуметтануы әлеуметтану ғылымының бірден-бір жетекші саласы болып саналады, оның мәні қоғамды, еңбек ұйымдарын басқару барысында болатын заңдылықтар мен тенденцияларды зерттеу. Өйткені басқарудың көмегінсіз еңбекті, материалдық және рухани өдірісті, бөлу мен тұтынуды, тәртіпті, еңбек бөлінісін ұйымдастыруды, адамның ұжымдағы орны мен атқаратын міндеттерін анықтауды іске асыру мүмкін емес.Әлеуметтік басқарудың принциптеріне келер болсақ, олар: демократиялық централизм, объективтілік, іскерлік, ұйымшылдық, лездемелік, нақтылық, заңдылық, дара басшылық, кешендік жүйелік т.б. жатады. Демократиялық централизм принципі - әлеуметтік басқарудың ең маңыздысы, ол бүкіл басқарушы органдардың, басшылардың және басқару жүйесінің барлық деңгейіндегі атқарушылар қызметтерінің мазмұны мен әдістерін анықтайды. Жариялылық принципі- еңбекшілердің басқару шешімдерін қабылдау кезінде қоғамдық пікірлерден кең көлемді ақпараттар алуы, оларды игеріп, есепке алу негізінде шешімдер қабылдауға қатысу.Кешендік принципте әрбір әлеуметтік құбылыс кезінде оның экономикалық, идеологиялық, психологиялық ұйымдық секілді бүкіл аспектілерін есте ұстау қажет. Жүйелілік принципінің мәні- нақты мақсатты жүзеге асыруға қажетті жекелеген, өзара бірін-бірі толықтыратын қызметтің түрлерін біріктіру.