Лекция№13 Тақырыбы: Қазіргі замандағы дүние жүзінің саяси тарихы

1. 
   Елдерді географиялыќ орныныњ ерекшеліктеріне ќарай топтастыру.
   
2. 
   Д‰ние ж‰зі елдерін типке бµлу экономикасы дамыѓан елдер,олардыњ ерекшеліктері.
   

1.Ізтілеуов Қ.Жаңа заман тарихы.1-ші кезең.А.1995ж

2. .Ізтілеуов Қ.Жаңа заман тарихы.2-ші кезең.А.2000ж

3.Новая история стран Европы и Америки.Ч. 1,2.М.1989г

4.Страны мира.(под ред. И.С.Иванова.).М.1997г

5.Старны и народы.Санкт-Петербург.1997г

Елдерді топтастырудың ең көп тараған түрі оларды территориялық көлемі мен халқының санына қарай топтастыру.

Саяси картада орташа ж\е шағын елдер дің саны басым әдетте микромемлекеттер де бар.

Елдерді геграфиялық орнының ерекшеліктеріне қарай топтастыру әдісі де жиі қолданылады. Осыған баиланысты олар теңіз жағалауындағы, түбектердегі , аралдардағы , архипилагтардағы елдер болып бөлінеді. Теңізге шыға алмайтын елдер (олардың барлық саны 40 шақты) ерекше топқа жатады. Бұл олардың теңіз сауда жолы мен Дүниежүзілік мұхит баилықтарын паидалануын қиындатады.

Дүние жүзі елдерін территориясының көлемі мен географиялық орнына, сонымен бірге әлеуметтік – эканомикалық даму денгейіне қараи бір-бірінен апсыраңға болады . Осы тұрғыдан алғанда оларды басты екі түрге бөледі.

1. 
   Эканомикалық дамыған елдер
   
2. 
   Дамушы елдер
   

Біріккен Ұлттар ұйымы экономикасы дамыған елдерді қатарына Еуропаның, Азияның, Африканың, Солтүстік Американың, Австралия мен мұхиттың аралдардың шамамен 60 елін жатқызады. Олардың бәрінің экономикалық ж\е әлеуметтік даму денгейін жоғары ж\е жан басына келетін жалпы ішкі өнім мөлшері де айтарлықтай мол. Алайда бұл елдер тобы іштеи қарағанда аитарлықтаи әркелкі болып келеді ж\е оның құрамына төрт топшаны бөліп көрсетуге болады.

Олардың бірнеше топшасын «Батыс елдерінің үлкен жеткілігі» құраиды. Оған АҚШ, Жапония, ГФР. Франция, Ұлы Британия, Италия ж\е Канада кіреді. Бұлар батыс дүние жүзінің ірі эканомикалық ж\е саяси іс-әрекетмен көзге түсетін жетекші елдер Бұлардан гөрі орташа елдер ең алдымен Еуропа елдерін екінші топшаға жатқызуға болады. Жекелей алғанда, әрқайсысынан саяси ж\е эканомикалық қуаты үлкен болмаса да, олар дүниежүзілік мәселелерде жалпы алғанда зор, өскелең рөл атқарады. Олардың көпшілігі жалпы ішкі өнімді жан басына есептегенде «үлкен жетілік» елдердндиі мөлшерінде өндіреді.

Кеңес одағының ыдырауы нәтижесінде 1991 жылдың соңында құрылған Тәуелсіз мемлекеттер Достастығына (ТМД) кіретін елдерді айрықша топшаға біріктіруге долады.

Біріккен Ұлттар Ұиымы барлық қалған елдер мен территорияларды дамушы елдерге жптқызады.

Олардың бәрінің жер көлемі құрлықтың жартысынан астамын алып жатыр, мұнда дүние жүзі халхының жартысынан астамы шоғырланған.

Қытаиды қоса есептегенде-дүние жүзі халқының 70-проценттен астамын құраиды Дүние жүзінің саяси картасында бұл елдер экватордан солтүстікке ж\е әсіресе оңтүстікке қараи, Азияда, Африкада, Латын Америкасы мен Мұхиттық аралдарда кеңбаитақ белдеуді алып жатыр.Олардың кейбіреулері (Иран, Таиланд, Эфиопия, Египет, Латын Америкасы, елдері ж\е басқа бірқаттар елдер) екінші дүние жүзілік соғысқа дейін-ақ тәуелсіздік алған болатын. Бірақ көпшілігі тәуелсіздікті алған болатын Бірақ көпшілігі тәуелсіздікті соғыстан кейінгі кезеңде жеңіп алды. Бұл кезеңде 100-ге жуық жас тәуелсіз мемлекет құрылып олар азаттық алған елдер деп аталады.

Кейде «үшінші әлем» деп аталатын дамушы елдердің құбылмалы дүниесі іштеи де әрекетті. Оларды бірнеше топшаға бөледі.

Табиғи, эканомикалық, дам қуатты өтте күшті және көп ретте дамушы елдердің көшбасында тұратын – Үндістан, Бразилия, Мексика секілді шешуші елдер бірінші топшаны құрайды.

Бұл аталған үш ел қалған дамушы елдердің бәрі бірігіп өндіретін өнеркәсіп өнімін дерлік бере алдады. Бірапқ оларда жан басына өндірлетін жалпы ішкі өнім эканомикасы дамыған елдердегімен салыстырғанда айтарлықтай төмен, ол Үндістанда, мысалы: не бары 340 долорға тең. Әдетте жаңа индустриялық елдер деп аталатын аздаған мемлекеттер мен територияларды екінш, таяуда ғана паида болған елдер топшасына жатқызуға болады. 70-80 жылдары өзге дамушы елдердің көпшілігінің басып озған Кореея Республикасы , Тайвань, Гонконг, Сингапур – топшаның көрнекті өнімдері.

Сауд Арабиясы, Кувейт, Каттар, Біріккен Араб Әміршіліктері, Ливия, Бруней секілді сыртқа мұнай шығаратын елдьер үшінші айтарлықтай шағын топшаны құраиды. Бұл елдерде мұнаидан түсетін доллар тасқынының арқасында жан басына өндірлетін жалпы ішкі өнімнің мөлшері 10-15 мың доллардан асып түседі.

Даму жағынан артта қалған ондаған елдер ең үлкен төртінші топшаны құраиды. Оларда қазірге доейін феодалдық қалдықтар күшті баиқалатын көп укладты мешеу эканомика басым.

Халқының жалпы саны 400млн адамнан асатын 42 ел бесінші топшаны құраиды Олар Біріккен Ұлттар Ұиымының жіктелуі боиынша мешеу елдерге жатады. Бұл елдерде тұтынушы ауыл шаруашылығы басым, өңдеуші өнеркәсіп жаққа тән, ересек халықтың 2\3 бөлігі сауатсыз жан басына өндірлетін орташа жалпы ішкі өнім жылына не бары 100+200 доллар шамасында.

Дүние жүзінің саяси ж\е эканомикалық картасында болып жататын көптеген маңызды оқиғалардың оқулық беттерінде бірден түсе қоимаитыны белгілі.

Оның аиқын мысалы- бұрынғы көптеген түсініктер мен бағаларды бүтіндей дерлік өзгерткен соңғы жылдардың оқиғалары. Оның үстіне газеттер мен журналдардың ралио мен теледидардың материалдарына энциклопедияларға, анықтамаларға, сөздіктерге, географиялық атластарға қайрылудың маңзы зор.

Қосымша білім көздерімен осылаиша жзұмыс істеу сендердің ой-өрістерінің кеңеюіне, жалпы мәдениеттері мен географиялық ой-пікірлердің дамуына, қазіргі кезде әрбіір адамға қажетті өзіндік өнерпаздық іс-әрекет дағдыларын меңгерулеріне жәрдемдеседі.

Дүние жүзінің саяси картасы-өзінше бір дәуір айнасы.

Ол үздіксіз даму үстінде. Алайда ол адамзаттың бүкіл тарихында нақ ХХ ғасырдағыдай күшті өзгерсіне ұшыраған емес.

Қазіргі Антрактида материгіндежаңа техникамен жабдықталған көптеген станциялар жұмыс істейді. Олардың үштен бірі – совет станциялары. Олар бір-бірімен баиланысты Антрактиданы зерттеуге 1955 жылы аттанған бірінші Совет экспедициясы.

• 
  «Обь» кемесі 1956ж 5 қаңтарда алтыншы материк жағасындағы мұз тауларына жетіп тоқтады. Оның тоқтаған жері – 68^о26 оңтүстік енбдік пен 62^о43 шығыс боилық.
  

1957ж Америка экспедициясының ұшқыштары Антрактида мұздармының ортасына жасыл алаң(оазис) көрді Оны зерттеп білуге «Мирмныйден» бір топ Совет ғалымдары ұшып барды. Өиткені соншалықты суық Антрактида мұздарының арасында көкорай шалғын болуы ғылымға ғажаиып жұмбақ еді. Оны зерттеушілер географ ғалымдар: Г.А авсюк, К.К Мариов, П.А Шумский, геологтар: О.СВзялов, П.С Воронов.

№14

Тақырыбы: Дүние жүзі елдерінің мемлекеттік құрлысы.

1. 
   Басқарудың негізгі екі түрі
   
2. 
   Әкімшілік аумақтың құрлыстың негізгі түрлері.
   

2.Назарбаев Н.А.Ғасырлар тоғысында.А.1996ж

3.Саясат./журнал/2000-2005 жж

4.Абазов.Р.Геополитическая и геоэкономическая трансформация Центральной Азии иЕвропы.Саясат/журнал/1995ж.№7.

Басқарудың негізгі екі түрі: Республикалық және монархиялық басқару. Қай елдің болсада, мемлекеттік құрлысы, ең алдымен ондағы басқару түріне байланысты. Басқарудың негізгі екі түрі бар.

Өз негізінде республика президенттік және парламенттік болып екіге деп бөлінеді. Президенттік республикада (АҚШ, Аргентина, Бразилия және т.б президент өте үлкен құқыққа ие бола отырып, үкіметті өзі басқарады. Парламенттік республикада (Г.Ф.Р.) Италия, Израиль, Үндістан және басқа басты тұлға президент емес, ол үкімет басшы болып табылады. Ал нақтылы өмірде Премьер-министер басқаратын үкіметі бар парламенттік республикада, өздерінің президенттікке зор мүмкіндік беріліп, олар шындығында президенттік республикадан онша айырмашылық жасамайды. Мысалы: Франция, Югославия, Египет сонымен бірге Ресей ж\е ТМД-ң басым елдері осындай. Дүние жүзінің соцалистік жүиесінің ыдырауына қарамастан, қазіргі басқару формасынан Қытай, Веттнам, Қ.Х.Д.Р. Кубаны социалистік республикаларға жатқызуға болатынын қоса айтуға болады.

Монархиялық басқару әлдеқайда аз таралған, өйткені дүние жүзінде не бары 30 монархия бар. Монархия д\з-мемлекет басшысы император, король, герцог князь, сұлтан ж\е т.с.с болып келетін басқару түрі. Мұндай жоғарғы өкімет билігі атадан балағамұра ретінде беріліп отырады. Олардың ішінде конституциялық монархиялар басым, мұнда нақты заң шығару билігі парламенттің қолында, ал атқарушы билігін үкімет жүргізеді, монархтың өзі, былайша айтқанда, патшалық етеді, бірақ басқармайды. Оларда монархиялық құрылыс ерекше кейде бейне бір өткен кездегі” тақ құдіретін” еске салатын мыңдаған жылғы дәстүр ретінде сақталады.

Ұлыбритания-дүние жүзіндегі консттитуциялық монархиялықең көне ел. Король (қазіргі патшайым ІІ Елизавета-мемлекеттің сот жүиесінің басшысы, қарулы бас қолбасшы, ағылшын мемлекеттік шіркеуінің, сондай-ақ Ұлыбританияның басқаруындағы, бұрын Британ империясының құрамына енген 50 ел мүше болып табылатын Достастықтың дінибасшысы (5). Король парламент қабылдаған заңдарға қол қояды. Кормандиялық жаулап алу жылдарынан бері корольдың бұйрықтарына “Король (королева) осыны қалайды деген дәстүрлі тұжырымдама жазылып келеді.

Жапония-консттитуциялық монархиялы ел. Онда император дәстүр бойынша мемлекеттік және ұлт бірлігінің синволы болып табылады, бірақ заң шығару билігі парламенттік ал атқарушы билік-министрлер кабинетінің қолында. Абсолюттік монархияларда, бұған керсінше, монархтың билігіне мүлде шек қойылмаған. Алайда, қазіргі дүние жүзінің саяси картасында осындай елдер санаулы ғана негізінде Парсы шығанағы ауданында.

Сауд Арабиясы-абсолюттік монархиялы ел, онда мемлекет басшысы (король) заң шығарушы және атқарушы өкімет билігін өзі жүргізеді, сонымен бірге, ол Премьиер-министр, қарулы күштердің бас қолбасшысы ж\е жоғары сот әрі діни басқарушы болып табылады. Өкімет негізінен алғанда корольәулеті мүшелерінен құралады.

Абсолюттік монархияның өте сирек түрлерінің бірі-теократиялық монархия болып саналады. Теократиялық монархияның мысалы-Римдегі Ватиеан қала мемлекеті, Сауд Арабиясы Корольдігі, Оңтүстік Шығыс азиядағы Бруней сұлтандығы.

Дүние жүзіндегі монархиялық жалпы саны салыстырмалы түрде тұрақты келдеді. Әдетте, бұрынғы монархия республика да болуы мүмкін. Соңғы ширек ғасырда жаңа монархияның жариялануы жайлы екі жағдай болды 1975ж ұзақ мерзім Испанияны басқарып келген генерал Франоктың қайтыс болуынан кейін Бурбондар әулетінен шыққан Хуан Карлос І басқарған бұл ел монархиялы болып табылады. 23 жылдық республикалық құрылыстан кейін 1993ж Комбоджада монархиялық басқару формасы қалпына келтірілді.

Әкімшілік-аумақтық құрлыстың негізгі түрлері унитарлы ж\е федератифті мемлекет. Кез келген мемлекеттік құрлысы оның әкімшілік-аумақтық құрылысының (бөлінушінің) түріне байланысты болады. Бұл тұрғыдан алғанда барлық елдер унитарлы ж\е федератфті +елдер болып бөлінеді. Дүние жүзінде унитарлық құрылыстың мемлекеттер басым. Дүние жүзінде 22 федератифті ел бар. Кейбір елдердің (Ресей Швейцария, Үндістан, Нигерия) бұлайша болуы ұлттық-этикалық принципке, екіншілерінде Г.Ф.Р австрия, А.Қ.Ш-тарихигеографиялық ерекшеліктерге байланысты. Қазіргі кезде көптеген елдерде әкімшілік аумақтың мәселелер аса маңызды саяси пролемалық сипатқа ие болып отыр. Ең алдымен бұл федератифтік мемлекеттер яғни, Ресей, Югославия, оң.түс. Африка Ремпубликасы, Канадаға қатысты тапсырма.

1.Президенттік жєне парламенттік республикалар.

2.Монархиялы басќару,оныњ ерекшеліктері.

3.Конституциялыќ жєне абсолюттік монархиялыќ елдер

1.Карпов В.В.Геополітика.Санки-Петербург.2000г

2.Назарбаев Н.А.Ғасырлар тоғысында.А.1996ж

3.Саясат./журнал/2000-2005 жж

4.Абазов.Р.Геополитическая и геоэкономическая трансформация Центральной Азии иЕвропы.Саясат/журнал/1995ж.№7.
Республикалық басқару-ерекше кең таралған, өйткені дүние жүзіндегі барлық елдердің 3\4-і республикалар болып табылады. Республика д\з заң шығаратын ең жоғары өкімет билігі сайланатын өкілетті орган парламенттің ал атқарушы билік-үкіметтің қолында болатын басқару түрі. Саяси тәуелсіздікті жеңіп алғаннан кейін азат болған елдердің көпшілігі мемлекетті басқарудың республикалық түрін қабылдады. Египет, Эфиопия, Иран секілді мың –мың жылдық монархиялар да республикалар болыпжарияланды.

Өз негізінде республика президенттік және парламенттік болып екіге деп бөлінеді. Президенттік республикада (АҚШ, Аргентина, Бразилия және т.б президент өте үлкен құқыққа ие бола отырып, үкіметті өзі басқарады. Парламенттік республикада (Г.Ф.Р.) Италия, Израиль, Үндістан және басқа басты тұлға президент емес, ол үкімет басшы болып табылады. Ал нақтылы өмірде Премьер-министер басқаратын үкіметі бар парламенттік республикада, өздерінің президенттікке зор мүмкіндік беріліп, олар шындығында президенттік республикадан онша айырмашылық жасамайды. Мысалы: Франция, Югославия, Египет сонымен бірге Ресей ж\е ТМД-ң басым елдері осындай. Дүние жүзінің соцалистік жүиесінің ыдырауына қарамастан, қазіргі басқару формасынан Қытай, Веттнам, Қ.Х.Д.Р. Кубаны социалистік республикаларға жатқызуға болатынын қоса айтуға болады.

Монархиялық басқару әлдеқайда аз таралған, өйткені дүние жүзінде не бары 30 монархия бар. Монархия д\з-мемлекет басшысы император, король, герцог князь, сұлтан ж\е т.с.с болып келетін басқару түрі. Мұндай жоғарғы өкімет билігі атадан балағамұра ретінде беріліп отырады. Олардың ішінде конституциялық монархиялар басым, мұнда нақты заң шығару билігі парламенттің қолында, ал атқарушы билігін үкімет жүргізеді, монархтың өзі, былайша айтқанда, патшалық етеді, бірақ басқармайды. Оларда монархиялық құрылыс ерекше кейде бейне бір өткен кездегі” тақ құдіретін” еске салатын мыңдаған жылғы дәстүр ретінде сақталады.

Ұлыбритания-дүние жүзіндегі конституциялық монархиялық ең көне ел. Король (қазіргі патшайым ІІ Елизавета-мемлекеттің сот жүйесінің басшысы, қарулы бас қолбасшы, ағылшын мемлекеттік шіркеуінің, сондай-ақ Ұлыбританияның басқаруындағы, бұрын Британ империясының құрамына енген 50 ел мүше болып табылатын Достастықтың дінибасшысы (5). Король парламент қабылдаған заңдарға қол қояды. Кормандиялық жаулап алу жылдарынан бері корольдың бұйрықтарына “Король (королева) осыны қалайды деген дәстүрлі тұжырымдама жазылып келеді.

Жапония-конституциялық монархиялы ел. Онда император дәстүр бойынша мемлекеттік және ұлт бірлігінің символы болып табылады, бірақ заң шығару билігі парламенттік ал атқарушы билік-министрлер кабинетінің қолында. Абсолюттік монархияларда, бұған керісінше, монархтың билігіне мүлде шек қойылмаған. Алайда, қазіргі дүние жүзінің саяси картасында осындай елдер санаулы ғана негізінде Парсы шығанағы ауданында.

Сауд Арабиясы-абсолюттік монархиялы ел, онда мемлекет басшысы (король) заң шығарушы және атқарушы өкімет билігін өзі жүргізеді, сонымен бірге, ол Премьер-министр, қарулы күштердің бас қолбасшысы ж\е жоғары сот әрі діни басқарушы болып табылады. Өкімет негізінен алғанда король әулеті мүшелерінен құралады.

Абсолюттік монархияның өте сирек түрлерінің бірі-теократиялық монархия болып саналады. Теократиялық монархияның мысалы-Римдегі Ватиеан қала мемлекеті, Сауд Арабиясы Корольдігі, Оңтүстік Шығыс азиядағы Бруней сұлтандығы.

Дүние жүзіндегі монархиялық жалпы саны салыстырмалы түрде тұрақты келдеді. Әдетте, бұрынғы монархия республика да болуы мүмкін. Соңғы ширек ғасырда жаңа монархияның жариялануы жайлы екі жағдай болды 1975ж ұзақ мерзім Испанияны басқарып келген генерал Франоктың қайтыс болуынан кейін Бурбондар әулетінен шыққан Хуан Карлос І басқарған бұл ел монархиялы болып табылады. 23 жылдық республикалық құрылыстан кейін 1993ж Комбоджада монархиялық басқару формасы қалпына келтірілді.

Әкімшілік-аумақтық құрлыстың негізгі түрлері унитарлы ж\е федератифті мемлекет. Кез келген мемлекеттік құрлысы оның әкімшілік-аумақтық құрылысының (бөлінушінің) түріне байланысты болады. Бұл тұрғыдан алғанда барлық елдер унитарлы ж\е федератфті +елдер болып бөлінеді. Дүние жүзінде унитарлық құрылыстың мемлекеттер басым. Дүние жүзінде 22 федератифті ел бар. Кейбір елдердің (Ресей Швейцария, Үндістан, Нигерия) бұлайша болуы ұлттық-этикалық принципке, екіншілерінде Г.Ф.Р австрия, А.Қ.Ш-тарихи географиялық ерекшеліктерге байланысты. Қазіргі кезде көптеген елдерде әкімшілік аумақтың мәселелер аса маңызды саяси пролемалық сипатқа ие болып отыр. Ең алдымен бұл федератифтік мемлекеттер яғни, Ресей, Югославия, оң.түс. Африка Ремпубликасы, Канадаға қатысты тапсырма.

Тақырып: Халыќаралыќ ќатынас жєне саяси карта.

1.Екінші д‰ниеж‰зілік соѓыстан кейінгі д‰ниеж‰зініњ саяси картасы.

2.Б¦¦ ныњ ќ±рылуы,оныњ маќсат-міндеттері.

3.Сыртќы саясаттыњ ѓаламдануы.

4.80 ж Кењес-Американ келіссµздері.”Варшава шарты” ±йымыныњ тарауы жєне НАТО –ныњ құрылуы.

1.Европа между миром и войной:1918-1939 гг.М.1992г

2.Назарбаев Н.А.Қазақстанның болашағы-қоғамның идеялық бірлігінде.А.1998ж

3.Карпов В.В.Геополітика.Санки-Петербург.2000г

4.Назарбаев Н.А.Ғасырлар тоғысында.А.1996ж

5.Саясат./журнал/2000-2005 жж

6.Абазов.Р.Геополитическая и геоэкономическая трансформация Центральной Азии иЕвропы.Саясат/журнал/1995ж.№7.
БҰҰ дүниежүзіндегі мемлекеттердің басын көпшілігін біріктіріп отырған халықаралық ұйым. БҰҰ 26 маусым 1945 жылы 50 мемлекет тарапынан қол қойылған Сан-Франциско конференциясы шешімімен құрылған.

БҰҰ-на 119 мемлекет мүше :АҚШ,Жапония, Ресей, Фрация, ҚХР, Австрия, Әзербайжан, Албания, Алжир, Ангола, Антигуа және Бпарбуда, Аргентина, Армения ,Ауғаныстан, Багам аралдары, Бангладеш, Барбадос, Бахрейн, Белиз, Белорусь, Бельгия, Бени, Болгария, Боливия, Босния және Герцеговина Ботсвана, Бразилия, Брукей- Даруссалам, Бурнина- Фасо, Бурунди, Бутан, Вануату Ұлыбритания және Солтүстік Ирландия Біріккен Корольдігі, Венгрия, Венесуэла, Вьетнам, Габон, Гвиния –Бисау, Германия, Гондурас, Гренада, Грекия, Грузия, Дания, Джибути, Доминика, Домининан Республикасы, Египит,Заир,Замбия, Зимбабы, Израиль, Үндістан, Индонезия, Иордания, Иран, Ирак, Ирландия, Исландия, Испания, Италия,Имен, Набо- верде, Қазақстан, Камбоджа, Камерун, Канада, Катар, Кения, Кипр, Кирибати, Қырғызстан, Колумбия Комор аралдары, Конго Демократиялық Республикасы, Корея Халық Демократиялық Республикасы, Косто- Рика, Кот-д Ивуар, Куба, Кувейт, Лаос Халық Демократиялық Республикасы, Латвия Лосото, Либерия, Ливан, Ливия, Араб Джамахириясы, Литва, Лихтенштейн Люксембург, Маврикий, Мавритания, Мадагаскар, Македония, Малави,Малазия, Мали, Малдавия аралдары, Мальта, Марокко, Маршал аралдары,Мексика Микронезия Қрама Штаттары, Мозамбик, Молдова Республикасы, Монако,Монғолия, Мьянма, Намибия, Непал, Науру, Нигер, Нигерия ,Нидерланды, Никарагуа, Жаңа Зеландия, Норвегия, Біріккен Араб Әмірлігі ,Оман, Пәкістан, Палау, Панама , Папуа-Жаңа Гвинея, Паравай, Перу, Польша, Португалия, Корея Республикасы , Руанда, Румыния, Салвадор, Самоа, Сан-Марино,Сан-Томс және Принсипи ,Сауд Арабиясы , Свазиленд, Сейшел аралдары, Сенегал, Сентвисент және Гренадины ,Сент-Китс және Невис, Сент-Люсия, Сенгапур, Сирия Араб Республикасы, Словакия, Словения, Миронезия Құрама Штаттары, Соломан аралдары , Сомали, Судан, Суркнам, Сьерра-Леоне, Сербия және Черногория, Тәжікстан , Тайланд, Тимор Мисти , Танзания Біріккен Республикасы, Того , Тонго , Тринидад және Тобаго, Тувалу, Тунис , Түркіменстан, Туркия, Уганда, Өзбекстан, Украина, Уругвай, Фидни, Филиппин, Финляндия, Харватия, Орталық Африка Республикасы, Чад ,Чехия Республикасы ,Чили , Швеция, Швецария, Шри-Ланка , Эквадор, Экваториалды Гвенея,Эритрея Эстония ,Эфопия, Югославия,Оңтүстік Африка Республикасы, Ямайка.

БҰҰ-да бақылаушы елдер мен ұйымдар :Ватикан, Палестина, Африка бірлігі үйымна, Еуропалық одақ,Исмал конференциясы үйымы мен Халықаралық қызыл крест комитеті.БҰҰ-ның есігі бейбіт сүйгіш барлық мемлекеттер үшін ашық. Ұйымға мүшелікке елдерді «Қауіпсіздік кенесінің» ұсынуы бойынша «Бас ассамблея» қабылдайды. БҰҰ-ның ғылымджық деңгейде ұстааған басты мақсаттары: дүниежүзінде тұралықты, бейбітшілік пен қауыпсыздікті қамтамасыз ету:

Мемлекеттер арасындағы жанжалдарды дипломатиялық тәсілдер арқылы шешуге жәрдемдесу ;

-Халықаралық құқықтық жүйені нығайту:

- Мемлекеттер арасында экономикалық:

Сауда-саттық, мәдени тағы басқа ынтымақтастықты дамыту болып табылады.

БҰҰ-ның штаб пәтері АҚШ-тың Нью-Йорк қаласында орналасқан.

БҰҰ-ның құрылымы:

Бас Ассамблем (General –Assambly ) ұйымға мүше мемлекет өкілдерінің барлығы қатысады. Ассамблея ұйымының жарғысы шегінде кез-келген мәселені талқылап шешім қабылдайды, бүкіл ұйымның бюджетін бекітеді, қауіпсіздік кеңсесінің жыл сайынғы байандамаларын талқылап мүше мемлекеттерге ұсыныс әзірлейді. Бас Ассамблеяда талқыланған шешімдер мәжілісіне қатысқан елдердің 2/3 басым көпшілігі даусымен қабылданады.Бас Ассамблеяның төрағасы болып 13 маусым 2005 жылы өткен 16 сессиясында Ян Эшассан(Швеция) бір ауыздан сайланды.

БҰҰ-ның бас Ассамблея шеңберінде қызмет атқаратын басты комитеттері:

-Экономика және қаржы мәселесіне байланысты камитеті;

-Әлеуметтік ,гуманитарлық және мәдениет мәселелеріне байланысты камитеті;

- әкімшілік және бюджет мәселелеріне қатысты камитеті;

- құқық мәселелеріне қатысты камитеті;

2. Қауіпсіздік кеңесі (Security-Council) : бұл органға БҰҰ жарғысының 24 бабына сәйкес дүниежүзілік қауіпсіздік пен бейбітшілік қорғау жауапкершілігіне жүктелген . Бұған қоса кеңес халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікке кез-келген қауіп-қатер төнген жағдайда ,оны қалпына келтіру үшін “Бас Ассамблеяға” ұсыныс жасайды.БҰҰ-на мүше 15 мемлекет өкілдерінен тұратын кеңесте 5 тұрақты өкілі бар.

Олар АҚШ, Ресей,ҚХР,Ұлыбритания,Франция,Тұрақты емес қалған 10 мүше ел. “Бас Ассамблея” тарапынан екі жылға ағылшын алфавитін тізіміне қарай сайланды . Алайда тұрақты мүшелердің бірі дауыс бермесе (вестю) шешім қабылданбайды (9)

Кеңестің басты камитеттері:

-жаңа мүшелер қабылдау жөніндегі камитеті :

-сарапшылар камитеті:

-намибия жөніндегі арнайы камитеті:

Көптеген саясаттанушылар БҰҰ қауіпсіздік кеңесі органының әлемдегі үкімет деңгейінде еркіндігін айтуда. Олардың пікірінше халықаралық деңгейдегі көптеген мәселелер осы кеңесте талқыланады .

Биполярлық (екі полюсті) жүйенің күйреуінен кейін дүниежүзілік геосаяси ахуалдық өзгеруіне байланысты, экономикалықтұрғыдан қуатты Германия және Жапония мемлекеттері кеңесті кеңейтіп , тұрақты мүше елдер қатарына қосылуды тілге тиек етуде .Қазіргі таңда БҰҰ-на жарна төлеуден АҚШ-тан кейін Жапония екінші (19,8)ал Германия үшінші (8,78)орынға иеленіп отыр (10). Айта кететін жайт қауіпсіздік кеңес органы жаңадан реформалар арқылы кеңейтілетін болса ,онда өз аймақтарында белгілі мөлшерде ықпалдыққа ие Үндістан,Иран ,Пакістан ,Түркия және Индонезия т,б сияқты елдер де тұрақты мүшелікке ұмтылмайтынынакім кепіл . Ал егер олар тұрақты “Бас Ассамблеяға” мүшеліккебарлық күшімен ұмтылатын болса,онсыз да күрт өзгеріп бара жатқан халықаралық қатынастарды ұшықтандыратындығы сөзсіз.

3.Бас хатшы және хатшылық (Secretary-general and Secretariat):

Ұйымының атқарушы органы міндетін жүзеге асырып ,оған қауіпсіздік кеңесінің ұсынысы бойынша “Бас Ассамблея” тарапынан бес жыл мерзімге тағайындалатын“Бас хатшы басшылық етеді.Бас хатшылықтың негізгі міндеті БҰҰ шеңберінде ұйымдастырылған конференцияларға қатысып , жыл сайын Бұұ-ның әр түрлі саладағы қызмет туралы Бас ассамблеяда баяндама жасау болып табылады. Халықаралық сот басты міндеті мемлекеттер арасындағы даулы мәселерді шешу және Бұұ органдарының, оның мамандырылған мекемелерінің құқық мәселері бойынша ұсыныстық ұйғарым шығару болып табылады. Штаб пәтері: Гаагада орналысқан.

4. 
   Экономикалық және әлеуметтік кеңесі ( Economic and Social council);
   

Кеңестік тұрақты комитеттері:

-үкіметтік емес ұйымдар жөніндегі комитеті.

Қылмыстың алдын алу және онымен күрес жөніндегі комитеті;

-табиғат ресурстары жөніндегі комитеті;

-дамыту мақсатындағы ғылым мен техника жөніндегі үкіметаралық комитеті.

Қамқорлық жөніндегі кеңес (trustecchip Concil) БҰҰ жарғысының 77 бабында белгіленген территория тұрғындарының экономикалық, сияқты әлеуметтік дамуына, білім беру саласына ілгерілеп, өзін-өзі басқарып, тәуелсіздікке жету бағытында прогрессивтті дамуына жәрдемдесуге көмек беретін кеңес.

Бұған басқа БҰҰ шеңберінде экономика, гуманитарлық, әлеуметтік салалары бойынша мамандандырылған арнайы мекемелерде бар. Бұл мекемелер БҰҰ құрамында жұмыс істейтін әлеуметтік, экономикалық және гумаритарлық мәселелері бойынша халықаралық ұйымдар болып есептелінеді:

БҰҰ-ның арнайы мамандандырылған мекемелер:

1. 
   Дүниежүзілік метеорологиялық ұйымы.
   
2. 
   Жүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы.
   
3. 
   Дүниежүзілік интеллектуалдық меншік ұйымы.
   
4. 
   дүниежүзілік почта одағы.
   
5. 
   Атом энергиясы жөніндегі халықаралық агенттік.
   
6. 
   Халықаралық даму ассоциациясы.
   
7. 
   Халықаралық қайта құру және даму банкі.
   
8. 
   Халықаралық валюта қоры.
   
9. 
   Халықаралық теңіз ұйымы.
   
10. 
    Халықаралық азаматтық авиация ұйымы.
    
11. 
    Халықаралық еңбек ұйымы.
    

Басты мақсаты.

-дүниежүзілік өркениеттер мен мәдениеттер арасында диалогты қамтамасыз ету;

- дүниежүзілік интелектуалды және моралдық қасиетті күшейтуге өз үлесін қосу;

-дүниежүзіндегі мемлекеттер арасындағы білім беру, ғылым және мәдениет саласы бойынша ынтымақтастықты қолдау болып табылады.

Лекция№17
Тақырып:Геосаясат жєне саяси карта.

1.Геосаясат –ѓылым.

2.Басты геосаяси факторлар.

3.Географиялық фактор

1.Европа между миром и войной:1918-1939 гг.М.1992г

2.Назарбаев Н.А.Қазақстанның болашағы-қоғамның идеялық бірлігінде.А.1998ж

3.Карпов В.В.Геополитика.Санки-Петербург.2000г

4.Назарбаев Н.А.Ғасырлар тоғысында.А.1996ж

5.Саясат./журнал/2000-2005 жж

6.Абазов.Р.Геополитическая и геоэкономическая трансформация Центральной Азии иЕвропы.Саясат/журнал/1995ж.№7.
Геосаясат- мемлекеттің не мемлекеттер блоктарының территориалдық кеңестік ерекше жағдайдың жергілікті, аймақтық, құлықтың және әлемдік халықаралық процестердегі орны мен нақты-тарихи ықпалын түсіндіретін теория.

Саясаттану сөзі (“политология”) гректің “политика” және “логос” деген сөзінен шыққан, саясат туралы, ғылым деген мағынаны білдіреді. Басқа қоғамнық ғылымдардың ішінде саясаттанудың орны ерекше. Б.з.б. I-мың жылдық ортасында саясатты діни мифологиялық танудың орнына философиялық, этикалық түсіну түрі келеді. Мұнда аса зор еңбек еткендер –Конфуций, Платон, Арестотель, сияқты ғұлама ақындар.

Әдетте, саясаттанудың негізін қалаушы деп данышпан ғалым Арестотельді атайды. Орта ғасырда саясаттың діни этикалық түрі қалыптасты. Оның негізін салушы – Фома Аквинский саяси билікте.

Географиялық ортаның қоғам өміріне тигізетін әсерін зерттеуге әсерін байланысты шыққан. XYIII- ғасырда оны Ш.Л. Монтескье, А. Б. Ж. Тюрго және т.б. дамытты. Олар халықтардың матералисттік және рухани өмірі географиялық ортаның ерекшеліктеріне тәуелді деп пайымдады. Француз философы Монтескье “Заңдар рухы туралы” деген еңбегінде “Ауа райының өктемдігі барлығынан да күштірек” дейді. Оның пікірінше, қоғам дамуы үшін ең қолайлы жақ- солтүстік бөлік. Ал жер шарының оңтүстік жағында, күннің ыстықтығы, ауа райының мамыражай болып тұратындығы, адамның денесін балбыратып,күшін кетіреді, халықты жігерсіздікке, жалқаулыққа бейімдейді дейді.

XIX – ғасырда бұл теорияны Г.Т. Бокль, Ф. Ратцель, В. Кузень, Ж.Э.Рекан, К. Риттер одан әрі дамытты. Ағылшын ғалымы Г.Т. Бокль “Англиядағы өркениеттің тарихы” деген еңбегінде адам баласының өмірі мен тағдырын басты –басты төрт физикалық, жәйт атап айтқанда, ауа – райы, тамақ, топырақ және ландшафт, яғни жердің жалпы бедер – бейнесі бинелейді дейді.

Геосаясат – сыртқы саясатты географиялық факторларға (аумағына, ауа-райына, қазба байлықтарына т.б.) байланысты жүргізетін саясат. Бұл теорияның негізін қалаушы Ф. Ратцель, Х. Маккиндер т.б. қоғамның экономикалық, саяси, әлеуметтік жағдайы мен даму барысы географиялық ортаға байланысты дейді. XX – ғасырда гитлерлік Германияда географиялық саясатты өз мүдделеріне пайдаланбақ болды. К. Хаус – Хофер және басқалар фашистердің басқыншылық соғыстарының “ Заңдылығын” дәлелдеп, мұндай соғыстарды “тіршілік кеңістігі жолындағы күрес” деп аталады. Осыған байланысты Кеңес Одағы кезінде Геогрофтардың теріс жақтарымен қатар ғылыми негізінде тұжырымдамаларды да жоққа шығарылды. Географиялық саясат мәселелері тиянақты зерттеу ісіне Р. Челлен (Швеция), А. Мәхән (АҚШ), Х. Маккиндер (Ұлы Британия) және т.б. мол үлес қосты. Олар мемлекеттің орналасу ерекшеліктеріне, жол қатынасы теңізге шығу мүмкіндіктеріне көрші елдермен қарым –қатынас жасауға табиғи кедергілердің (таулар, шөлдер, батпақты жерлер, қиын сулар т.б.) болу-болмауына, олардың ауқымы мен халықтың ұлттық құрылымына, жер бедеріне, топырақ құнарлығына, қазба байлықтарына, жан-жануарлармен өсімдіктер дүниесіне т.б. айрықша назар аударды. Географиялық орта материал игіліктерді өндіру процесінің тұрақты да қажетті шартты екендігі, ақиқат. Тіршілік үшін қажетті өнімдерді әзірлеуге уақыт аз жұмсалатын географиялық орта өндірістің дамуын тездетеді.

Яғни табиғи ресурстармен қатар, қоғамның дамуына елдің географиялық жағдайы да ықпал етеді.

Осындай дәстүрлі көзқараспен қатар, жаппай қырып жоятын қару- жарақтың көптігі көбеюі, ғарышты пайдаланудың тың мүмкіндіктерінің ашылуы, байланыс пен коммуникация жүйелерінің жаңа әдістерінің қалыптасуына байланысты жөнінде жаңа тұжырымдар жасалуда, оған іргелес елдердің мүдделері қиысатын сыртқы саясаттың бір түрі ретінде қарауда. Осыған байланысты Г. Мазмүны әлемдік, аумақтық – ынтымақтастық пен қарым- қатынастық, халықтың интеграцияның орнығуы және т.б. мәселелермен қоса қарастырылуда. Қ.Р. – ның сыртқы саясатына да географиялық фактор маңызды рөл атқарады.

Қазақстанның географиялық геосаяси және геоэкономикалық, жағдайларын ескере отырып, Президент Нүрсұлтан Әбішұлы Назарбаев Еуразия идеясын ұсынды. Ел астанасының бұрынғы Ақмолаға көшірілуі де географиялық жағдайдың елдің ішкі және сыртқы саясаты мен экономикалық дамудағы рөлін ескеруден туындаған.

Жалпы дүние жүзінің саяси картасында 230 ел бар. Олардың территориясының көлеміне қарай көз түсетін 7 ел бар. Халқының саны жөнінен ең үлкен 10 ел көзге түседі. Саяси картада орташа және шағын елдердің саны басым. Әдетте микромемлекеттер де бар. Елдерді географиялық орнының ерекшеліктеріне қарай топтастыру әдісі де жиі қолданылады. Осыған байланысты олар теңіз жағалауындағы, түбектердегі,аралдардағы, архипелагтардағы елдер (40) ерекше топқа жатады. Бұлолардың теңіз сауда жолы мен Дүниежүзілік мүхит байлықтарын пайдалануын қиындатады.

Қай елдің болса да мемлекеттік құрылымын ең алдымен ондағы басқару түріне байланысты. Республикалық басқару ерекше кең таралған , өйткені дүние жүзіндегі барлық елдердің ¾ -і республикалық болып табылады. Республика дегеніміз – заң шығаратын ең жоғарғы өкімет билігі сайланатын өкіметті орган – парламентінің, ал атқарушы өкімет билігі - өкіметтің қолында болатын басқару түрі. Саяси тәуелсіздікті жеңіп алғаннан кейін азат болған елдердің көпшілігі мемлекетті басқарудың республикалық түрін қабылдады. Египет, Эфиопия, Иран секілді мың жылдық монархияларлық республикалар болып жарияланды.

Монархиялық басқару әлдеқайда көп тараған, өйткені дүниежүзінде не бары 30 монархия бар. Монархия дегеніміз – мемлекет басшысы император, король, герцог, князь, сұлтан және т.с.с. болып келетін басқару түрі. Ұлыбритания, Жапония констуциялық монархия, Сауд Арабия абсолюттік монархия. Кез келген елдің мемлекеттік құрылысы оның әкімшілік территориялық құрылысының түріне байланысты болды. Бұл тұрғыдан алғанда барлық елдер унитарлы және федерациялы елдер болып бөлінеді. Осы өзара әрекет 20 шақты федерациялы ел бар. Кейбір елдердің (Ресей, Белгия, Үндістан, Нигерия) бұлайша болуы ұлттық- этикалық принципке екіншілерінде (ГФР, Австрия,АҚШ) тарихи географиялық ерекшіліктерін байланысты.

Адамзат қоғамы тарихи дамудың белгілі кезеңіндегі өз тіршілігі мен өндірістік іс – қимылы барысында тікелей әрекеттесетін жер табиғатының бір бөлігінің географиялық орта деп атайды. Географиялық ортаның қоғам өміріндегі маңызын бағалауда оның әсерінің мәнін асыра бағалау немесе жете бағаламау сияқты екі қателік болуы мүмкін. Адамзат қоғамының бүкіл тарихы – оның табиғатпен, географиялық ортамен өзара әрекетінің тарихы. Осы өзара әрекет барысында қоғам әрқашан белсенді күш болып табылады. К. Маркстің айтуынша, қоғам мен табиғат арасында ұдайы “ зат алмасуы ” өтіп отырады, ол көбіне күрделі әрі қарама – қайшы болады.

XX ғасырда қоғам мен табиғаттың өзара әрекетінің сапа жағынан жаңа кезең басталды.

Дүниежүзі ормандары орасан зор қашықтыққа созылған екі белдеу солтүстік және оңтүстік орман белдеуін құрайды.

Солтүстік орман белдеуі қоңыржай, кейде субтропиктік климат зонасында орналасқан.

Оңтүстік орман белдеуі негізінен тропиктік және экваторлық климат зонасына орналасқан.

Лай табиғи – рекреациялық қорлары мәдени тарихи көрікті орындармен ұштасып жататын Италия, Испания, Франция, Швейцария, Болгария, Үндістан, Мексика, Египет сияқты елдер демалушылар мен туристерді өзіне көбірек тартады. Мұның жекеменшік аудандарға да қатысы бар.

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

«Сырдария» университеті



«Педагогика және тарих» факулътеті


«Тарих» кафедрасы

«Тарихи география» пәні бойынша