«Тері, мех, бағалы аң шикізатының технологиясы мен тауартануы» Бағалы аң, мех және тері шикізаттың технологиясы мен тауартануы

Бағалы аң, мех және тері шикізаттың жіктеу принциптері. Бағалы аң, мех және тері шикізатты сыныпқа бөлу. Бағалы аң шикізаттың қысқы және көктемгі түрлері. Мех терілерінің қысқы түрлері. Теңіз жануарлар терілері. Терілердің химиялық құрамы және құрылысы. Тері ұлпасының қурылысы. Негізгі қабаттары. Талшықтар құрылысы. Талшықтардың типі, категориялары, ауысымы, өсуі, орналасуы.

Терінің негізгі тауарлық қасиеттері. Тері ұлпасының тауарлық қасиеттері. Тері ұлпасының қалындығы. Тері ұлпасының тығыздығы. Жүн жабынының тауарлық қасиеттері. Биіктігі. Қоюлығы. Түсі. Жылтырлығы. Серпімділігі. Жұмсақтығы. Талшықтардың тері ұлпасымен байланысының беріктігі. Жалпы терінің тауарлық қасиеттері. Салмағы. Ауданы. Тері, мех, бағалы аң шикізаттың тауарлық қасиеттерін анықтау әдістері.

Мех және бағалы аң терілерінің тауарлық қасиеттері. Өзгергіштіктерінің түрлері. М екендейтін жері, жеке өзгергіштік, жыныстық - жас өзгергіштігі, маусымдық өзгергіштігі, аңдарды азықтандыру және ұстау жағдайы, аңдарды аулау әдістері және қауымдық жұмыстардың жүргізілуі.

Бағалы аң, мех және тері шикізатты алғашқы өңдеу. Теріні ұшадан сыпыру техникасы, әдістері. Теріні майсыздандыру. Терілерді керу техникасы. Кергіштердің түрлері. Кептіру. Теріні консервілеу. Консервілеу әдістері. Ақаулардың жіктеулуі. Өмірлік ақаулары. Өлгеннен кейінгі ақаулар.

Бағалы аң, мех және тері шикізаты стандарттау. Стандарттардың түрлері. Теріні сорттау тәртібі. Теріні сақтау. Терінің құнын есептеу әдістері. Теріні сақтау, буып-түю, таңбалау және тасымалдау.

Бағалы аң қысқы терілерді жіктеу. Сусар тұқымдастар аң терілері. Ит тұқымдастар аң терілері. Мысық тұқымдастар аң терілері. Сазқұндыз тұқымдастар аң терілері. Қоян тәрізділер отряды. Кеміргіштер отряды. Сорттау, буып-түю, танбалау, сақтау және тасымалдау.

Бағалы аң көктемгі терілерін жіктеу. Кеміргіштер отряды. Ұсақ кеміргіштер . Құрт-құмырсқалармен қоректенетін отряды. Терілерді сорттау, буып-түю, таңбалау, сақтау және тасымалдау.

Мех шикізатының қысқы терілерін жіктелуі. Үй қоян терілері. Үй ит терілері. Үй мысық терілері. Терілерді сорттау, буып-түю, таңбалау, сақтау және тасымалдау.

Теңіз аңдар терілерінің жіктелуі, белгілері және айырмашылығы. Теңіз мысығы терілері. Итбалық терілері. Теңіз аңдардың терілерін сорттау, буып-түю, таңбалау, сақтау және тасымалдау ережелері.

Жабайы қос тұяқты аңдардың терілерінің жіктелуі, белгілері және айырмашылығы. сорттау, буып-түю, таңбалау, сақтау және тасымалдау.

Ұсынылатын әдебиеттер тізімі

1. 
   Қыдырбаев Х. Терісі бағалы аңдар- оларды пайдалану және қорғау – Алматы, Қайнар, 1982 ж.
   
2. 
   Елемесов К.Е., Закиров М.Д. Қарақөл елтірісі аң терісі және тоңдық қой терісі шикізаттарының тауартануы 1-2 бөлімі, Алматы, 1993 ж.
   
3. 
   Жангисин Д. Мал терісінің сапасын жақсарту жолдары- Алматы, 1997 ж.
   
4. 
   Ақжігітов М. Мал шаруашылығынан алынатын шикізаттың сапасын арттыру – Алматы, Қайнар, 1975 ж.
   
5. 
   Көшербаев Ч.К., Садуов М., Кенжебау М.Ш. Бағалы аң терісін тауарлау- Алматы, 2002 ж
   
6. 
   Тері, мех, бағалы аң шикізатының МЕСТері
   

Еттің жұғымдылық қасиеттері. Түсі. Дымқылтартқыштығы. Консистенциясы. Тағамдық құндылығы. Қорытылуы және калориялығы. Еттің биохимиялық құрамы. Етті сақтау жағдайлары, Еттің ақаулары. Оған қолданылатын МССТ мен ТШ.

Тұяқтылар еті: бұлан, марал, үзбара, елік, құдыр, жабайы шошқа, тау теке, ақбөкен, арқар, қарақұйрық, құлан. Ет өнімінің сипаттамасы, морфологаялық және химиялық құрамы. Аңшылық шаруашьшығында тұяқтылар етін алғашқы өндеу технологиясы. Ет өнімінің тауарлық шығымы және сапасына, сақтау ерекшелігіне қойылатын талаптар, әсіресе сойылғаннан кейінгі тасымалдау кезеңде. Ет өнімінің сапасына алғашқы өңдеу технологиясы мен өндіру техникасының әсерлері.

Қоян тәрізділер /орқоян, аққоян, құмқоян/ және кеміргіштер еттері: суыр, қама, саз кұдыз, оңдатр, тиін, зорман-саршұнақ /далалық, ұзын құйрықгы, сұрғылт/. Ет өнімінің сипатгамасы, қолданылу дәстүрлері және келешегі. Алғашқы өндеу технологаясы. Жыртқыш аңдар еті: аю, борсық және басқалар. Ет өнімінің сипатгамасы, алғашқы өндеу технологиясы. Жануарлар майлары. Аңшылық жануарлар еті және майының стандарттары мен техникалық шарттары.

Консервілеу әдістері және олардың маңызы. Тоңазыту, мұздату, сүрлеу, қақтау, кептіру, жоғары температурада өңдеу және олардың сипаттамасы мен талаптары. Етті сақтау тәсілдері. Дала жағдайында етті консервілеу. Консерванттар мен антибиотиктер. Қоймаларда етті сақтау ережелері. Етті тасымалдау. Етті тоңазыту, қатыру, тасымалдау, сақтау кезінде болатын табиғи шығын. Аңшылық шаруашьшықтарында етті сақтау жағдайы және консервілеу шараларын жетілдіру келешегі.

Орман, далалық, жабайы құстар. Тауық тәрізділер ет өнімінің сипаттамасы. Меңреу құр, құр, сұр құр, аққұр, шіл және сақалды шіл, кекілік, ұлар, қырғауыл, бөдене. Алғашқы өңдеу, сақтау. Жабайы құс етінің сапасын көз мөлшерімен анықтау әдістері.

Қаз тәрізділер ет өнімінің сипаттамасы: сүнгуірлер, жер үйректері, бейнарықтар, қаздар, қарашақаз, суқұзғындар; татрең тәрізділер: шалшықшы, жылқышы, тауқұдырет, орман мен тау маңқысы және басқалар; қасқалдақ, қызылқасқа сутартар, шәукілдек, сутартар және басқалар.

Ләйлек тәрізділер: сарықұтан, көлбұқа. Басқа құстарды қолдану дәстүрі. Жабайы қанатты кұстарды жүні жұлынбаған күйінде сақтау, өнім шығымы, алғашқы өңдеу. Жүні жұлынбаған жабайы қанатты қустарды сақтау. Тұздау тәсілдері. Жабайы құс етін сүрлеу. Ет консервілері.

Жабайы қанатты құс етінің стандарты және ТШ.

Балық етінің тағамдық құндылығы және химиялық құрамы. Балық және балық өнімдерінің жұйелері: тірі балық, жас балық және басқалар. Балықты алғашқы өңдеу технологиясы, балықты бөлікке бөлу түрлері. Балықты консервілеу әдістері: тоңазыту және қатыру /мұздату/, глазурлеу, тұздау. Балықты тұздау технологиясының әдістері. Хош иісті тұздау және маринадтау. Балықты сүрлеу, күйге қақтау және кептіру тәсілдері. Деликатес - балықтың арқа етін дайындау. Уылдырық және олардың ассортименті. Бекіре балығының уылдырығын консервілеу технологиясы /түйіршікті. банкалы, пастерленген, тұйірсыз қара уылдырық/. Тұздау режимін анықтау және уылдырықты ыдысқа салу. Консервантар. Балыт және уылдырық өнімдерінің сапасын бағалау. Балық тауарларын сақтау. Балық аулау кәсібі шаруашылығында балық тауарларын өндіру технологиясы.

Бұғы панталары /марал, үзбара, кермарал, елік/ және киік мүйізі. Пантаның құрылымы, химиялық құрамы және сипаттамасы, биологиялық күші. Консервілеу тәсілцері. Сорттау принциптері және сорттау сипатгамасы. Панты стандарттары.

Киік мүйізі. Оның сипаттамасы, өндеу, экспорттық ыдысқа салып буып-тұю. Құдыр қайыры, аю өті, майы, тырнағы, кәмшат қайыры. Алыну тәсілі, алғашқы өндеу, консервілеу, буып-тұю, экспортқа жіберу /шығару/. Тибет медицинасы бойынша тауарларды дайындау жағдайы мен оның келешегі. Сортгау талаптары.

Терісі бағалы аңдардың техникалық майлары. Сипаттамасы, дайындау, қабылдау, сақтау. Қолдану - облыстары. Эндокриндік және ферментік шикізаттар. Сипаттамасы, қолдану облыстары.Қазақстанда өсетін саңырауқұлақтардың жүйелері. Тағамдық құндылығы және химиялық құрамы. Қолдануға болатын саңырауқұлақтың кейбір түрлерінің сипаттамасы. Жас саңырауқұлақтарды жинау және дайындау. Оларды консервілеу сапасына қойылатын талаптар, буып-тұю /ыдысқа салу/ және сақтау. Саңырауқұлақтарды тұздау жөне кейбір түрлерін тұздау тәсілінің ерекшеліктері. Пісірілген саңырауқұдақтар. Саңырауқүлақгарды маринадтау және маринадтау тәсілдері. Сапасына қойылатын талаптар және саңырауқұлақтарды сақтау. Қосымша шикізатгар мен шринадтар. Консерванттар. Жүмсалатын шикізат пен маринадтар мөлшері, дайын өнімнің шығым мөлшері.

Жеміс-жидектер сипаттамасы. Тағамдық құндылығы және химиялық құрамы. Жидектердің кейбір түрлерін жинау /ит бүлдірген, көк және қара жидек, мүк жидек, таңқұрай, қарақат, лимонник, ит мұрын, долана, басқа түрлері/ және оларды алғашқы өңдеуден өткізу. Жидектер сапасына қойылатын стандарт талаптары. Консервілеу тәсілдері: маринадтау, қақтау, варенье, джем, повидло, тосап дайындау. Жидектерді кептіру. Шырындарды дайындау тәсілдері. Сульфитация. Жидек, жеміс және шырындарды сақтау.

Тағамдық құндылығы мен химиялық құрамы, шырын ағызу технологиясы мен оны ұйымдастыру. Материалдар. Шырын ағызу мерзімдері мен тиімділігі. Шырындарды қабылдау мен тасымалдау. Консервілеу және сақтау.

Қазақстанда оның өсетін жерлері. Бал қарағай жаңғағының түрлері, оның ерекшеліктері. Тағамдық құндылығы мен химиялық құрамы. Жинау техникасы. Өңдеу. Жаңғақтарды сақтау және қоймалар. Жаңғақ дәнін дайындау. Сувенир жаңғақ дәнін және бал қарағай жаңғағын дайындау.

Қазақстанда өсетін өсімдік шикізаттарынын түрлері. Дәрілік және техника үшін қолданылатын өсімдік шикізатының құрамдық бөліктері; бүршіктер, жапырақтар, гүлдер, шөптер, жемістер, жидектер, тамыр және тамырсабақтгары, саңырауқұлақтар мен бұлтықтар, споралар. Жинау, алғашқы өңдеу, сақтау. Дәрілік және техникалық шикізаттардың кейбір түрлері. Женшень, алтын және марал тамырлары, мия, астратал, электрококк, диаскорея және баскалар. Қарағай және ақ қайың бүршіктері. Ит бүлдірген және аюқұлақ жапырақгары. Шөптер: шайқурай, зубровка, түймедағы, шытыр, багульник, қарандыз, тасшөп, киік оты, жабайы шетен, жол желкен, жусан, раугаш, бадан, плаун, қыша және басқалары.

Шикізатты қабылдау және сапасына қойылатын талаптар. Шикізаттың ақиқаттығын анықтайтын әдістер. Буып-тұю, таңбалау, сақтау және тасымалдау ережелері. Аңшылық шаруашылығы үшін дайыңдалатын техникалық және дәрілік шикізаттар тұрлерінің келешегі.Мал шикізаты қосымша түрлерінің кұрылысы, негізгі қасиеттері; мал шикізаты қосымша түрлерінің стандарттары; өткізу мен қабылдау ережелері, алғашқы өңдеу технологиясы, таңдау, сорттау жене тасымалдау, шикізатқа керекті құжатты толтыру ережелері.

Ұсынылатын әдебиеттер тізімі

1. 
   Хозяев М.П. Технология переработки продукции охотничьих хозяйств. Москва, 2002.
   
2. 
   Кулмаганбетов Ш.Қ. Товароведение итехнология переработки сырья животного происхождения. Алматы, 1999.
   
3. 
   Шауенов С.К., Койшыбаев С.А. Лекарственно-техническое сырье животного происхождения. Алматы, 2005.
   
4. 
   Кирилюк Б.И. Мясо и мясные продукты. 4.1. 4.2. Москва, 1980.
   
5. 
   Житенко П.В. Прошводство, переработка и оценка животноводческого сырья. Москва, 1990
   

Аңшылық шаруашылығын құру тарихы. Аңшылық шаруашылығын кұруды дамытудағы негізгі кезеңдер. Аңшылық шаруашьшығы құру түрлері. Аншылық шаруашылығын құру мақсаттары мен міндеттері. Аңшьшық экономикалық зерттеулер. Шаруашылық аралығында аңшылық шаруашылығын құру бойынша әдістеме және жұмыстарды ұйымдастыру. Аңшылық шаруашылышн құру жағдайлары. Аңшылыққа пайдаланылатын жерлерді жеке аңшылық алқаптарын пайдаланушыларға бөлу. Аңшылық шаруашылықтардың шекаралары мен аумақтарын заңды тұрғыдан бекіту. Аңшылық шаруашылықтардың мөлшерлері мен оларды анықтау әдістемесі. Байланыстарды орнату және әкімшілік, бақылау мен шаруашылық субъектілерімен қарым-қатынасты анықтау. Шаруашылық шараларының жоспарын құру.

Шаруашылык ішінде аңшылық шаруашылығын құрудың мақсаттары мен мідеттері. Шаруашылық ішінде аңшьшық шаруашылығын құруды жүргізудің әдістемесі. Аңшылық алқаптарын пайдалану мөлшерлері және оларды анықтау тәсілдері. Әртүрлі дәрежелі аңшылық алқаптарында аңшылық-кәсіпшілік учаскелерінің мөлшері. Аңшылық шаруашылығында даму жоспарын құру.

Аңшылық қорларын пайдалануды мөлшерлеу үшін деректер жинаудың негізгі тәсілдері. Кәсіптік учаскелерді картаға түсіру. Кәсіпшілікті хронометраждау. Жануарлар популяциясындағы жылдық (биологиялық) және шаруашылық өсімдерінің мөлшерін анықтау. Негізгі ауланатын кәсіптік жануарлардың пайдалану мөлшерлерін анықтау және жоспарлау. Селекциялық ату - ауланатын жануарлар популяцияссының жынысына және жас құрылымына әсер ететін тәсіл.

Кәсіптік, әуесқойлық және спорттық аңшылық. Кәсіптік (ауланатын) жануарларды ату және аулау. Әуесқойлық және спорттық аңшылықты ұйымдастыру. Шаруашылықтың өткізу қабілеттілігіі анықтау. Күзен, тиін, ондатр, құндыз, суыр, саршұнақ, қоян, қасқыр, тұлкі - қарсак, аю, сілеусін, ақбөкен, бұлан, елік, қабан шаруашылықтарын ұйымдастыру. Орман және су кұстарын пайдалану мөлшерлері. Лицензия беру жэне аулауға рұқсат берілген жануарларды пайдалану ерекшеліктері.

Шаруашылық көлемдерін мен шекарасьш анықтау. Шаруашылык аумағын айналымдарға бөлу. Аңшылық шаруашылық бағытын жоспарлау жәие анықтау. Шаруашылық аумағын ұйымдастыру және құру. Аңшылық алқаптарына діңгектер орнату және жабдықтау. Қалпына келтіру учаскелері мен дамылдау аймақтарын бөлу. Қалпына келтіру шараларын жобалау.

Шет елдер мен ТМД елдеріндегі аң аулау және аңшылық шаруашылықтарын картаға түсіру. Аңшылық карталарын жіктеу және негізгі түрлері: биологиялық шаралар, пайдалану, түрлік бағалау, су қоймаларының жоспары, аңшылық карталардың кестесі, аңшылық-таксациялық, жедел-шаруашылық карталары. Аңшылык алқаптары картасының мазмұны.

Аңшылық карталарын кұру ерекшеліктері. Елді мекендерді, байланыс жолдарын, су нысаналарын, жер бедерін мен шекараларды топтап қорыту (генерализация) ерекшеліктері. Карталарды құру және көбейту технологиясы. Картаны сырттай және іштей көркемдеу. Карта құруға арналған деректер. Шартты белгілер. Картометриялық жұмыстар. Қисық линияларды өлшеу. Аудандарды өлшеу. Курвиметрлер, палаткалар мен планиметрлер.

Жалпы жағдайлары. Аңшылық шаруашылығын құру жұмыстарының мазмұны. Дайындық жұмыстары. Далалық зерттеу жұмыстары. Деректерді камеральды өңдеу.

Аңшылық шарушылығын кұру жұмыстарын өткізу мерзімі мен реті. Аңшылық шаруашылығын кұру партияларының құрамы мен құрылымы. Аңшылык шаруашылыгын кұру кеңестері жэне олардың бағдарламасы. Аңшылық шаруашылығын құру жұмыстарының әртүрлі кезеңдерін өткізу уақыты мен қиындығы.

Ұсынылатын әдебиеттер тізімі

1 Аммосов В.А. и др. Охотничье хозяйство СССР. М., 1973 . 387 с.

2 Данилов Д. Н. и др. Основы охотоустройства. М., 1966 . 332 с.

3 Скалон В.Н. Принципы охотоустройства в Казахстане. А._? 1965.

1 Внутрихозяйственное охотоустройство в Казахстане. А., 1991.
«Трофейлік іс»

Аңшылық трофейлерін сараптау

Трофейлерді сараптаудың тарихы. Халықаралық көрмелер-троефейлерінің бағалау жүйесінің пайда болу кезеңдері. Жергілікті көрмелерді өткізу. Трофейлерді сараптуды меңгеру. Трофей мен ауланатын жануарлар селекциясы. Аншылық трофейлердің бағалау алғышарттары мен жалпы ережесі. Аңшьшық трофейлердің көрмесін өткізу ережесі. Аңшышылық трофейлерін бағалау бойынша сарапшылар дайындау. Жануарларды аулаудың құқықтық негіздері. Аң аулауға рұқсат беру, жануарлар терілері мен жеке экспонаттарын шетелге өткізуді бір қалыпқа келтіру реті.

2 Трофейлік аңшылык нысаналары-аңдар тіршілігінің ерекшеліктері мен трофенлерді бағалау

Қасқыр - жыртқыштар отрядының өкілі. Қасқырдың түршелері; орталық орыс, сібір, тундра, дала, кавказ, тибет, моңғол, шөл. Ареалдары. Түршелік ерекшеліктері. Қасқыр терісін бағалау, қасқыр бас сүйегін бағалау.

Қоңыр аю. Тіршілігінің ерекшеліктері. Қоңыр аюдың түршелері: уссурий, камчат, Шығыс-Сібір, кавказ, орталық орыс, тянь-шань, сирия. Ареалдары. Түршелік ерекшеліктері. Қоңыр аюдың терісі мен бас сүйегін бағалау.

Қара аю. Тіршілігінің ерекшеліктері, ареалы. Бас сұйегі мен терісін бағалау.

Жолбарыс. Тіршілігінің ерекшеліктері, ареалы. Екі түршесіде: уссурий және тұран Қызыл кітапқа енгізілген. Түршелерінің ерекшеліктері. Жолбарыс терісін бағалау.

Қабылан. Тіршілігінің ерекшелітері. Екі түршесіде: амур және кавказ Қызыл кітапқа енгізілген. Ареалдары. Түршелерінің ерекшеліктері. Терісін бағалау. Барыс (ілбіс). Қызыл кітапқа енгізілген сирек кездесетін түр. Тіршілігінің ерекшеліктері, ареалы. Терісін бағалау.

Сабаншы, шағыл мысығы, қамыс мысығы (тұршелері кавказдық, орта азиялық), амур орман мысығы, шұбар мысық, европа орман мысығы. Тіршілігінің ерекшеліктері. Ареалдары. Қызьш кітапқа негізілген түршелері. Терісін бағалау.

Сілеусін. Тіршілігінің ерекшеліктері. Сілеусінннің түршелері: еуропа, сібір, амур, орта азия, қарпат, кавказ. Ареалдары. Түршелерінің ерекшеліктері. Қызыл кітапқа енгізілген түршелері. Сілеусін терісін бағалау.

Қабан. Тіршілігінің ерекшеліктері. Қабан түршелері: еуропа, сібір, амур, орта азия, қарпат, кавказ. Ареалдары. Түршелерінің ерекшеліктері. Қабан тісін бағалау.

Құдыр. Тіршілігінің ерекшеліктері. Оның түршелері: сібір, қиыр шығыс, сахалин (Қызыл кітапқа енгізілген). Ареалдары. Түршелерінің ерекшеліктері. Бас сұйегін бағалау.

Теңбіл бүғы. Кызыл кітапқа енгізілген түр. Тіршілігінің ерекшеліктері. Ареалдары. Жерсіндіру нысанасы. Теңбіл бұғы мүйізін бағалау.

Бұғы. Тіршілігінің ерекшеліктері. Түршелері: орталық еуропа, кавказ, бұқар бұғысы (Қызыл кітапқа енгізілген), марал, үзбара. Ареалдары. Түршелертінің ерекшеліктері, Орталық еуропа бұғысының, бұқар бұғысының, марал мен үзбара мүйізін бағалау.

Елік. Тіршілігінің ерекшеліктері. Елік мүйіздерінің типтері: еуропалық және сібірлік. Еліктің түршелері: еуропа, сібір, қиыр шығыс, тянь-шань, кавказ. Ареалдары. Түршелерінің ерекшеліктері. Елік мүйізін бағалау.

Солтүстік бүғысы. Тіршілігінің ерекшеліктері. Түршелері: еуропа солтүстік бұғысы, жана жер солтүстік бүғысы {Қызыл кітапқа енгізілген), сібірлік тундра бұғысы, сібірлік орман бұғысы, охоттық солтүстік бұғысы. Ареалдары. Түршелерінің ерекшеліктері. Солтүстік бүғының мүйізін бағалау.

Қодас. Тіршілігінің ерекшеліктері. Еуропа және кавказ түршелері Қызыл кітапқа енгізілген. Ареалдары. Түршелерінің ерекшеліктері. Қодас мүйізін бағалау.

Қарақұйрық, зерен. Қызыл кітапқа енгізілген. Тіршілігінің ерекшеліктері. Ареалдары. Қарақұйрық пен зерен мүйіздерін бағалау.

Бөкен (киік). Тіршілігінің ерекшеліктері. Кәсіптік түр. Киік мұйізінін медициналық бағалылығы. Ареалы және оның өзгеруі. Киік санының динамикасы. Мүйізін бағалау.

Қарамүйізді ешкі. Қызыл кітапқа енгізілген. Тіршілігінің ерекшеліктері. Ареалы. Қара муйзді ешкінің мүйізін бағалау.

Таукиік. Тіршілігінің ерекшеліктері. Оның түршелері: қарпат, кавказ. Ареалдары. Түршелерінің ерекшеліктері.Таукиік мүйізін бағалау.

Сақалды теке. Тіршілігінің ерекшеліктері. Түршелері: кавказ және копетдаг. Екеуі де Қызыл кітапқа енгізілген. Ареалдары. Түршелерінің ерекшеліктері. Мүйізін бағалау.

Таутеке. Тіршілігінің ерекшеліктері. Түршелері: орта азия, алтай, Ареалдары. Түршелерінің ерекшеліктері. Мүйізін бағалау.

Кубан күдірі. Тіршілігінің ерекшеліктері. Олардың мүйіздерін бағалау.

Иірмүйіз ешкі. Қызыл кітапқа енгізілген. Тіршілігінің ерекшеліктері. Ареалдары. Оның мүйізін бағалау.

Арқар. Оның түршелері: қаратау, қызылқүм, тянь-шань, қазақстан, жоңғар, памир, алтай. Муфлондар - азиалық және еуропалық. Уриал. Уриал түршелері: үстірттік және түркмендік. Түршелерінің ерекшеліктері. Қызыл кітапқа енгізілген түршелері. Ареалдары. Мүйіз типтері: гомонимді, гетеронимді, первертирленген. Мүйіздерді бағалау.

Сабау қойы. Тіршілігінің ерекшеліктері. Сабау қойының түршелері: камчат, коряк, жугджур, якут, путоран. Кызыл кітапқа, енгізілген түршелері. Ареалдары. Түршелерінің ерекшеліктері. Сабау қойы мүйізін бағалау.

Аңды атып алынған жерде сойғаннан кейінгі өңдеу технологиясы. Әр түрлі трофей шикізат түрлерін тасымалдау ерекшеліктері. Теріні сылып алу тәсілдері. Теріні алғашқы өңдеу. Теріні тазалау және майдан арылту технологиясы. Қажетті құрал-жабдықтар. Терілерді консервілеу: қысқа және ұзақ уақыт сақтауға арналған. Бас сүйекті қайнату. Мүйізі бар бас сүйекті қайнату ерекшеліктері. Бас сүйекті арамен кесу. Бас сүйекті майдан арылту және агарту тәсілдері. Қабанның сойдақ тістерін өңдеу. Таксидермиялық зертхана құрал-жабдықтары. Гигиеналық - талаптар. Қажетті жабдықтар. Аңшылық трофейлерін жақсарту (монтаждау). Пішінге келтіру талаптары кешені. Мүйіз жақсарту. Қабанның сойдақ тістерін жақсарту. Жыртқыштар бас сүйегін жақсарту. Жануарлар терісінен кілем дайындау. Трофейге істеуге болатын жеңіл әрлеме жұмыстар.

Аңшылық трофейлерін дайындау үшін аң терілерін өңдеу. Өңдеуге дайындау. Тері ұлпасынан консервілеуіштерді, ласты, сулануды жойып кетіру.

Жуу - жібіту. Оның мақсаты мен технологиясы. Қажетті химиялық заттар. Құралдар. Сапасын бағалау. Шелдеу. Технологиясы. Құралдар.

Тері өндеу. Өңдеу міндеттері тері ұлпасының құрылымын өзгерту, оны жұмсарту және төзімділігін арттыру.

Пикелдеу. Өңдеудің басты операциясы. Химиялық затгар. Пикелдеудің әртүрлі тәсілдері. Технолоиясы. Сапасын бағалау.

Теріні жаю. Операция мақсаты және оның технологиясы.

Сүргілеу. Мақсаты - тері ұлпасынан артық қалықдықтан арылту.

Илеу-бейтараптау. Операция мақсаты және оның технологиясы. Илеу тәсілдері. Химиялық препараттар. Сапасын бағалау.

Майлау. Операция мақсаты және оның технологиясы. Майлаудың әртүрлі тәсілдері. Ерітіңділер рецепті. Мүмкін болатын кемшіліктер.

Кептіру. Температуралық ылғалдылық режим талаптары. Технологиясы.

Өндеу жұмыстары. Дөңгелету. К,ұрал-жабдықтардың техникалық сипаттамасы. Химиялық заттар. Ерітінділер варианттары.

Уыту. Өндірісте және үй жағдайында істелінетін операцияларға арналған қажетті құрал жабдықтар.

Тегістеу. Ірі және қалың терілерге арналған қажетті операциялар. Құралдар мен технологиясы.

Тарау. Машинамен және қолмен тарау. Операция технологиясы мен құрал жабдықтары. Тері өндеудің халықтық әдістері. Химиялық заттар. Технологиялық құрал жабдықтар. Құс терісін өңдеу.

Тазалау. Бас сүйекті тазалау және қуыстарын антисептик заттармен толтыру, қанаттарын, аяқтарын, пегастиль бөлімін тазалау. Кіші, орташа және ірі құстармен жұмыс істегеңдегі операциялардың технологиялық ерекшеліктері.

Шелдеу. Аспаптар мен құралдар. Технологиясы.

Майсыздандыру. Материалдар, химиялық заттар. Құралдарға техникалық талаптар, технологиясы.

Жуу. Пайдаланатын химиялық заттар.

Пикелдеу. Әр түрлі техиологиялары. Сапасын бақылау.

Илеу. Тәсілдері. Химиялық заттар. Технологиясы. Уландыру. Құралдар мен аспаптар. Химиялық заттар. Ерітінділер рецеті

Умен жұмыс істегендегі қауыпсіздік техникасы.

Тұлыптарды дайындау тәсілдеріне конструкциялық технологиялық шолу. Материалдар мен құралдар. Фотосуреттермен, өлшеу картасымен, нобайлармен жұмыс.

Жұмсақ тығындау тәсілі. Бас сүйек, аяқтарымен қанаттардың қаңқалық негізін дайындау. Жинау және орнату. Басын, мойнын моделдеу тігу. Аяқтарын және денесін моделдеу. Жеткізу. Бурау тәсілі. Бас сұйегін дайындау. Аяқтарымен басын дене қалқасына орнату. Формасын әрлеу, орнақты орнына орнату, терісін қаптау, бандаж салу. Кептіру. Жеткізу жұмыстары.

Мүйсіндік тәсіл. Жұмыс сызбасының және эскиз моделдерін дайындау. Пластилин моделін айындау. Қалкасын дайындал балшықтан дене бітімін жапсырып шығару. Гипстік формалау. Қағаз қысындысы. Қағаз бітімін жинау, орнату. Стеллажға тері қаптау. Кептіру. Жеткізу жұмыстары.

Әр түрлі жануарлардың тулып иммитацияларын жасау. Аспаптар, сайман - құрау, материаларға қоятын талаптар. Жасанды шеміршек, тіс, көз мүйіз дайындау технологиясы. Бас тулыптарды декоративті медальондарды, тулыптарды барельефті пейзаждарда дайындау.

Ұсынылатын әдебиеттер тізімі

1 Фандеев А.А.,Никольская В.П. Охотничьие-промысловые звери и трофей. М: Россельхозиздат, 1983.

2 Заславский М.А. Новый метод изготовлеиие чучел животных. Л: Наука,197І.

3 Роскопф М.Охотничьн трофеи и изделия. М.: Лесная промышленность,1984.

4 Давлетов З.Х. и др, Первичная обработка, выделка, качество зимних видов промысловой пушнины. Киров,1992.

5 Герцег А.Б. Охога в иллюстрациях. Братислова: Природа,1983.
Аң шаруашылығы

Аң шаруашылығынан алынатын негізгі және косымша өнімдер. Қазақстан Республнкасы бойынша аң шаруашылығында дайындалатын тері өнімдерінің мөлшері. Елімізде және шет елдерде аң шаруашылығынан алынатын тері өнімдеріне қойылатын талаптар (түсіне, жүн салмағына, тері көлеміне). Аң шаруашылығы тапсыратын тері өнімдерінің сапасы. Селекция - асылдандыру жұмысы, тиімді азыктандыру, күтіп-бағу кезінде сою және теріні тазалауда озық технологияны қолдану арқылы тері өнімдерінің сапасын арттыру жолдары. Тері өнімдерінің сапасын арттыруда озық шаруашлықтардың тәжірбиелері.

Аң фермаларын орналастыратын орынға, ауданға қойылантын зоотехниялық және зоогигиеналық талаптар. Аң ферма алқабын ұйымдастыру (өндірісті кұрылыстарды орналастыру). Аңдарға арналған үйшітерге, клеткаларға және торларға (шедтерге) қойылатын талаптар. Аң фермаларының жаңа типті жобалары. Қара күзенге, түлкіге, көгілдір түлкіге, бұлғынға және саз кәмшатына арналған клеткалар. Жоғары сапалы тері алудағы клеткалардың құрылыстарының мағынасы. Фермадағы азықханасы, бағалы тері өңдеу пункті, басқа өндіріс құрлыстары: бригадалық үй, құрал-жабдық, төсеніш сақтайтын қоймалар және басқалар. Фермадағы өндіріс құлысшыларының орналасуы . Фермада және азықханада өртке қарсы және еңбек қорғау жұмыстары, әр түрлі өндіріс бөлшектерін механизациялау және автоматизациялау. Күтіп-бағу технологиясын бұзғанға байланысты клеткада өсірілетін бағалы аңдардың терісінде кездесетін негізгі ақаулар. Осы ақаулардың қысқаша сипаттамалары және алдын алу шаралары.

Терісі бағалы аңдардың, оның ішінде саз камшатының қоректену ерекшеліктері. Терісі бағалы жыртқыш аңдарға белоктың, майдың, углеводтың, минералдық заттардың және витаминдердің қасиеттілігі. Аңдардың алмасу эиергиясына және суға қажеттілін жыртқыш аңдар түріне, маусымға, биологиялық кезеңге, кутіп-бағуына байланысты қоректік заттарға қажеттілігінің өзгеруі. Терісі бағалы жыртқыш аңдарға пайдаланатын азықтар: мал еті, балық еті, сүт, дәнді-дақылдар, шырынды, қосынды азық. Олардың сипаттамасы және қоректендіруге дайындау. Кептірілген мал азқтқтарының маңызы. Мөлшерімен азықтандыру принципі, рацион құру, азықтандырудың қорытындысы. Кейбір азық түрінің терінің сапасына тигізетін әсері.

Қоректік асхана құжаттары. Союға арналған аңдарды қоректендіру. Саз кәмшатын қоректендіру. Клеткада өсірілетін бағалы тері беретін аңдарды сапасыз және дер уақытында азықтандырылмағанда кездесетін негізгі тері ақаулары, олардың қысқаша сипаттамалары жәке алдын алу шаралары.

Аң шаруашылығынан алынатын өнімдердің санын көбейтуде және сапасын жоғарылатуда асылдандыру ісінің маңызы. Аң шаруашылығы асылдандыру ісінің ерекшеліктері. Асылдандыру ісін тиімді жүргізудің қажетті жағдайлары. Сұрыптау және жұп таңдаудың мағынасы. Аң өсрудің тәсілдері. Асылдандыру ісін ұйымдастыру. Асыл тұқымды топта және тауарлы табында асылдандыру ісін жүгізу. Аңдарды бағалау. Бонитировканың мағынасы. Бонитировка кілтінің көрсетіштері, аңның класын анықтау, бонитировканы ұйымдастыру. Жас және ересек аңдарды сұрыптаудың көрсеткіштері. Сұрыптау уақыты. Жаңадан аңның тобын құруда сұрыптаудың маңызы. Түрлі - түсті аңдарды өсірудің ерекшеліктері. Жұп таңдау (шағылыстыру түрлері, туыстас өсіру, жұп таңдау түрлері). Тері өнімінің сапасын жоғарылатуда сұрыптау мен жұп таңдаудың ролі. Түр ара алшақ шағылыстыру. Зоотехникалық есеп. Шаруашылықта және шаруашылық ара көрме ұйымдастыру. Өзық тәжірибе және ғылым жетістіктерін арттыруда көрмелердің маңызы.

Үйшікте өсірілетін аңдардың терілерінде кездесетін негізгі ақаулар, олардың сипаттамалары және болдырмау тәсілдері.

Түлкі өсіретін шаруашылықтардың дамуы, қазіргі жайы мен болашағы, түлкі терісіне қойылатын талап. Аң шаруашылығында түлкілерден алынатын терілердің түстері. Асыл тұқымды аңдарға қойылатын талап. Түлкінің жынысы меп жасына қарай табын тобы. Түлкі өсіру: шағылыстыруға дайындау, шағылыстыру, буаздығы, күшіктеуі, күшіктерін бөлу және оларды өсіру, тұқымға іріктеу, сою. Бонитировкалық кілт арқылы түлкіге қойылатын талап. Сою тәсілі және оны ұйымдастыру. Терінің сапасын жоғарылату үшін жасалатын шаралар. Озық шаруашылықтардың көрсеткіштері.

Көгілдір түсті түлкісін өсірілетін шаруашылықтардың дамуы қазіргі жәйі мен болашағы. Көгілдір түлкісінің тұқымы және терілерінің түстері. Көгілдір түлкісіне және есіруге іріктелген аидарга қойылатын талап. Күміс қара тілкідсн көгілдір түлкісінің өсіру ерекшелігі ( шағылыстыру мерзімі мен тәсілі, көбейуі). Күшіктердің өсіп-жетілуі. Сою тәсілі және оны ұйымдастыру. Терінің сапасын жоғарылату үшін жасалатын зоотехникалық шаралар. Озық шаруашылықтардың көрсеткіштері.

Қара күзен өсіретін шаруашылықтардың дамуы, қазіргі жәйі мен болашағы. Қара күзеннің тұқымдары, топтары және терілерінің түстері. Қара күзен және өсіруге іріктелген аңдарға қойылатын талап. Қара күзен өсіру (шағылыстыруға дайындау, шағылыстыру, буаздығы, күшіктеуі, сүттілік кезең, күшіктерін өсіру). Күзеннің жынысы мен жасына байланысты табында топ кұру ерекшеліктері. Күшіктерінің өсіп жетілуі.

Сою тәсілі және оны ұйымдастыру. Терісінің сапасын жоғарылату үшін жасалатын зоотехникалық шаралар. Озық шаруашылықтардың көрсеткіштері.

Бұлғын өсіретін шаруашылықтардың дамуы, қазіргі жайы мен болашағы. Бұлғынның сипаттамасы. Олардың жынысының кеш жетілуіне және жасына байланысты табында топ құру ерекшеліктері. «Қара бұлғын» тұқымы. Бұлғын терісінің сапасы мен түсінің өзгергіштігі. Аң шаруашылығында өсірілетін бұлғынның терісінің түсіне, сапасына, дене бітіміне қойылатын талаптар. Өсіруге тіркелген аңдарға қойылатын шарт. Бұлғын биологиясының ерекшелікгері (жыныс жетілу уақыты, шығылыстыру мерзімі, буаздық мөлшері). Шағылыстыруды ұйымдастыру, буаздығы, күшіктеуі. Жас күшіктерді өсіру. Сою тәсілі және оны ұйымдастыру. Терінің сапасын жоғарылату үшін зоотехникалық шаралар. Озық шаруашылықтардьың көрсеткіштері.

Саз кәмшатын өсіретін шарашылықтардың даму, қазіргі жайі мен болашағы. Терісінің көлемі, сапасы мен структурсына қойылатын шарттар. Саз кәмшатының терісінің түлеу ерекшеліктері. Бағалы тері алуда күтіп-бағу жолдарының әсері. Саз кәмшатын әр түрлі жолмен күтіп-бағу. Саз кәмшатының биологиялық ерекшеліктері: (жъшысының жетілу жасы, шағлыстыру мерзімі, буаздық мөлшері, күшіктерінің жетілуі). Үйшікте саз кәмшатын өсру (шағылыстыру, буаздығы, сүттілік кезеңі). Жастарының өсіп-жетілуі және сою мерзімі. Сою тәсілі және оны ұйымдастыру. Терінің сапасын жоғарылаіу үшін жасалатын зоотехникалық шаралар. Озық шаруашылықтардың көрсеткіштері.

Фуро, дала күзенімен, оның буданы, олардың сипаттамасы. Күзендердің физиологиясы мен өсіру жолдарының ерекшеліктері. Жанат тәрізді ит (уссуриалық жанат). Оның физиологиясы мен өсіру тәсілдерінің ерекшеліктері. Су камшаты, оның сипаттамасы. Аң шаруашылығыңдағы келешекте өсіруге болатын аңдар: шиншилла, ондатра, суыр т.б.

1. 
   Илина Е.Д., Соболев А.Д. Аң шаруашылыгы. М., Афопромиздат, 1990.
   
2. 
   Бекенов А. т.б. Казақстан сүтқоректілері. Алматы: Ғылым, 1995.
   
3. 
   Әкімбсков Б.Р., Омарқожаұлы Н. Қолда мал өсіру. Алматы: Қайнар, 1995.
   
4. 
   Омаркожаев Н. Дербес шаруашылык малын азықтандыру. Алматы: Қайнар, 1985.
   

Иттердің пайда болу тегі туралы ғылыми түсінік эволюциясы. Иттердің монофилитакалық пайда болуының қазіргі теориясы. Қасқырлар мен иттерді будандастыра жүргізілген зерттеулер (БААҒЗИ). Иттерді қолға үйрету тарихы. Иттердің қазып алынған түрлері. Ішкі түр өзгергіштігі мен түқымдардың әртүрлілігі. Аңшы ит өсіруді дамыту жолдары.

Ит-жыртқыштар отрядының өкілі. Иттер анатомиясы мен физиологиясын білу - ит түқымын пайдалану және өсіруде сауатты жұмыстар негізгі. Тірек-қимыл, тыныс алу, ас қорыту, қан лимфа айналым, орталық нерв жүйесі, зәр шығару және көбею ішкі секреция және тері жамылғысы органдарының жүйелері. Аңшы иттердің жұмыс істеуі үшін әртүрлі органдар мен жүйелердің маңызы.

Экстерьер туралы түсінік және оның иттің жұмыс сапасымен байланысты, экстерьердің кемшілікгер мен кемістіктері. Тұқымдық туралы түсінік. Иттердің дене құрылысы (дене бітімдері). Жеке дене бітімдеріне жазба келтіру. Экстерьерді бақылау тәсілдері. Индекстер, өлшеу техникасы мен аспаптары.

Конституция туралы оқу И.А.Хижик П.Н.Кулетов, М.Ф.Иванов, Г.И.Блохин және т.б. еңбектері. Конституциясы типтерін жіктеу. Аңшы ит өсірушілікте конституция типінің пртикалық маңызы.

Аңшы ит өсірудің басты бағыттары; кәсіптік және спортгық-әуесқойлық.

Тазылар. Казақстанда бұл ит тұқымын өсірудің ежелден бергі тарихы, кәсіптік және спорттық-әуесқойлық аң аулауда түлкі мен қарсаққа пайдалану. Тайтан, орыс төбет тазысы, оларды Қазақстан жағдайында пайдалану мүмкіншілігі.

Лайкалар, Батыс-сібір, орыс-европа, карелфин, шығыс-сібір тұқымдары. Тұқымның әмбебаптығы және әртүрлі аңшылық үшін кең пайдалану. Лайка тұқымын дамыту жоспары, болашағы және оларды Қазақстанда пайдалану.

Қуғыншы иттер. Олардың әртүрлілігі. Орыс қуғыншы иті, орыс ала қуғышы иті, эстан қуғыншы иті. Қуғыншы иттерді Қазақстанда қолдану мүмкіндігі.

Үргіш итгер (легавые). Туқымның әртүрлілігі және олардың әмбебаптығы. Аралық және кұрылықгық ит тұқымдары. Қазақстанда кең тараған ит тұқымдары (пойнтер, ағылшын, ирланд және шотланд иттерлері, курцхаар) және оларды әртүрлі аңшылық түрлеріне пайдалану ауқымын кеңейту.

Інге түсетін иттер (порные). Вельштерьерлер, таксалар, ягдтерьерлер, фокстерьерлер. Інге түсетін иттер қолдануды көбейту және Қазақстанда оларды пайдалану ерекшеліктері.

Спаниельдер. Шетелдерде тұқымдарының көп түрлілігі. Орыс спаниелік шығару мақсаты. Қазақстанда тұқымдар дамуының болашағы.

Ит тұқымдарын жетілдіру үшін генетика негіздерін білу маңызы. Тұқым қуалаушылық пен өзгергіштік. Иттердің тұқым қуалау заңдары. Тұқым қуалайтын белгілері және қаситеттерінің тұқым қуалау сипаты. Жұмыс атқару сапаларын мұра ету. Тұқым қуалаудағы кемстіктер мен аурулар. Тұқымдар генетикасы. Инбридинт, аутбридинг және гетерозис.

Асылдандыру жұмыстарының мақсаты жақсы жұмыс атқарушы сапасы жоғары асыл тұқымды иттерді алу. Кәсіптік аудандардағы асылдандыру жұмыстарынын ерекшеліктері.

Питомиктердегі тұқым асылдандыру жұмыстары. Әуесқойлық ит өсіруді асылдандыру жұмыстары. Таза тұқымды иттерді (промзводитель) экстерьері, жұмыс атқару сапасы шықкан тегі, ұрпақ сапасы бойынша. Иттерді бағалау. Тұқымдық иттер жұбын
таңдау. Көрмелер мен далалық сынау жұмыстарын ұйымдастыру. Ит өсіру жайлы кітаптар.

Иттердің биологиялық циклдері. Жыныстық пісуі мен жетілу мерзімдері. Шағылыстыру. Буаздығы. Күшіктеуі, сүттенуі. Иттердің босанғаннан соң қалпына келуінің физиологиялык мүмкіншіліктері. Иттердің қайтадан қалпына келуін аң аулауға мерзімдерімен сәйкестендіру қажеттілігі.

Дұрыс азықтандыру - ит саулығы жұмыс қабілетінін негізі. ТМД елдерінде және шетелдерде ит азықтандыру нормалары. Негізгі құрамы бойынша азықтық (белок, майлар, көміртектер, витаминдер, минералды заттар) теңгерімін жасау. Азықтардың энергиялық бағалылығы. Күшіктерді азықтандыру ерекшеліктері.

Әртүрлі физиологиялық кезендерде тұқымдық аналық пен аталықты азықтандыру. Кәсіптік және спортгық-әуесқойлық аңшылық кезеңінде иттерді азықтандыру. Аң мен балық қалдықтарын ит азығына пайдалану.

Үйрету негіздері. Иттерді үйретудің теориялық негіздері: жоғары нерв қызметі туралы оқу, шартты және шартсыз рефлекстер, Күрделі реакциялардың негізгі типтері: бағдарлы (ориентировочная), қоректік, қорғаныс және жыныстық. Қоздырғыштар: сыртқы және ішкі, жәй және күрделі. Иттердің жоғары жүйке қызметі типтері және олардың әртүрлі ит тұқымдарында пайда болуы. Жаттықтыру тәсілдерін өңдеу жобасы. Бұйрық беру: "орныңа бар", "отыр", "жат", "жаныма кел". Тыйьм салу бұйрықтары.

Иттерді арнайы үйретуді теориялық білім мен тажірбиесі бар мамандар ғана жүзеге асыра алады. Аңға қосу, аң қуу айтақтаудың еліктету тәсілі, оның артықшылықтары мен кемшіліктері. Тазы-ларды аңға қосу. Лайкаларды тиінге, сусарға, орман құстарына, тұяқтыларға, аю мен қабанға қарсы салу арқылы жұмыс сапасын бағалау. Қуғыншы иттерді аңға қосу. қоянға, түлкіге және шибөріге қуғыншы иттерді қосу арқылы олардың жұмыстық сапасын бағалау. Інге түсетін иттерді аңға салу. Спаниельдерді құсқа салу. Оларды дала батпақ және орман құстарына пайдалану арқылы жұмыс сапасын бағалау. Ит тұқымдарының әмбебаптығын артыру.

Жарақаттар. Әртүрлі жарақаттар кезінде алғашқы көмек көрсету. Күйік, үсік, жылу, соққылары. Жедел жәрдем. Зат айналысының бұзылуы, белгілері мен алдын алу.

Гельминттер: эхинекокк, альвеококк, цистицеркоз. Клиникасы, емдеу, аурулардың алдын алу. Парвовирус, жұқпалы гепатит, ет қоректілер обасы, қотыр, демодекоз. Клиникасы, емдеу, алдын алу.

1. 
   Марканов Н.А, Охотничье собаки. Ташкент:Мехнат, 1993,
   
2. 
   Власов Н.Н. и др Охотничъя собаководство. М :Агропроиздат, 1990.
   
3. 
   Мазовер А.П. Охоггничьи собаки. М : Лесная промышленность, 1982,
   
4. 
   Чижик И.А. Конституция и экстерьер сельскохозяйственньк животных. Л.:Колос 1979.
   
5. 
   Блохин Г.И. и др. Кинологая. М, 2001.
   

1. 
   Казанский В.И. Гончая и охота с ней. М„ 1973.
   
2. 
   Казанский В.И.Борзые. М , 1984.
   
3. 
   Охогаичье собаководство. Киров, 1971.
   
4. 
   Слудский АА, Азиатская борзая. Тазы и охота с ней.А., 1939.