Т¦рышев айтм¦хамет
Каталажка – кєтелечке; а/є; а/е
жүктеу/скачать 0.98 Mb.
|
Каталажка – кєтелечке; а/є; а/е;Бутылка – бµтелке, у/µ; ы/е; а/е; Рюмка – рюмке а/е; Завод – зауыт о/ы; ноль – нµл о/µ; Гирь – кір (и) і; Номер – нµмір о/µ; е/і; Орыс єліппесінен ќабылданѓанда, ќазаќ тілінде ќандай µзгеріс болса, латын графикасында да (1929) сондай µзгерістер болды. Латын алфавитініњ ќ±рамында ф, х, ч, щ, ъ, ь тањбаларыныњ болмауына байланысты кейбір ќазаќ тіліне енген терминдер тез µзгеріске ±шырап отырады. Б±дан орыс тіліндегі ш±ѓыл дауыссыздар /спирант дауыссыздар/ ф, в, х жєне аффрикат ц фонемалары жатады. Мысалы: вагон, вариант, фабрика, фамилия, фонарь, фото т.б. Осы мысалдардаѓы ф, в, х дыбыстары ќазаќ тілінде айтылѓанда, жазылѓанда ш±ѓыл дауыссыз п, б, ќ дыбыстарымен алмасады. Мысалы, бєгєн, бєриант, пабрике, пємилия, панар, пота т.б. Б±л зањдылыќќа орай фитиль сµзініњ єуені філтє, кейін пілте, білте шамныњ білтесі болып ќалыптасуы дєлел бола алады. Немесе, аффрикат ц дыбысы ќазаќ тілінде спирант с дыбысына сєйкестенді: цемент – семент, симонт; центнер – сентнер, цистерна – систерна, купец – кµпес, офицер – єпетсер, цифр – сипыр т.б. Аффрикат ч, ќазаќша ш дыбысы арќылы беріледі: чемодан – шемодан, чемпион – шемпион, чайник – шєйнек, чашка – шєшкі, чертеж – шертож т.б. Орыс алфавитіне дейін еніп ‰лгерген сµздер ќазаќ тіліндегі дауыссыз дыбыстар ж‰йесінде: конфет – кємпит, конверт – кєнверт, резинка – рєзењке, мешок – мөшек, секунд – секонт, очередь - µшірет, чин – шен, сутка – сµтке, налог – нєлµк к‰йіне т‰седі. М.О.Єуезов б±л орайда былай деді: «...б‰гін ќазаќтікі боп кеткен орысша сµздерді орыс грамматикасы бойынша ќалай д±рыс жазу екенін білу ќажет» (262-бетті - қараңыз). Осы ойѓа сабаќтас мына пікірі: «¤йткені орыс тілі аќылы ќазаќ тіліне енген сµздермен ќоса дыбыстыќ ерекшеліктер де бірге келеді. Б±л еркешеліктердіњ артикуляциялыќ даму туѓызуына ќазіргі к‰нде конкретті жаѓдайлар жасалды»1. Ауызша енген кірме сµздер, ќазаќ тілініњ дыбыстыќ зањдылыѓын, орфоэпиялыќ ерекшелігіне баѓынып, µзгерді: мысалы, волость деген сµздіњ ќазаќ тіліндегі µзгерісіне т‰скен к‰йі болыс. Ќазаќ тілінде в дыбысы болмауынан в/б-ѓа/ ±яњ дыбысына айналѓан да, екінші буындаѓы еріндік дауысты о дыбысыныњ ќолданылу зањдылыѓымен ол дыбыс езулік дауысты ы дыбысымен алмасќан, ал сµз соњындаѓы ть дыбысы т‰сіп ќалуын, сµз соњында екі ќатањ /ысть/ тіркесіп келмеу зањдылыѓымен т‰сіндіруге болады. Сол сияќты дуга, сумма сµздері де ќазаќ тілінде доѓа, сома болып µзгерген. Оныњ себебі: у дыбысы о дыбысына айналуы ешбір ќосымшасыз т‰бір сµздерде екі дауыссыздардыњ аралыѓында у дыбысы ешуаќытта ќолданылмайды жєне г дыбысы ѓ дыбысына алмасуы жуан дауыстылардыњ г-мен емес, ѓ-мен тіркесуге бейім т±ратындыѓынан. К.Аханов: «Басќа тілдерден енген сµздер уаќыт озѓан сайын єбден кірігіп, фонетикалыќ, грамматиикалыќ жєне семантикалыќ жаќтан игеріліп, сіњісіп кетеді»1 деген-ді. Т. Ќордабаев: «Тіліміздіњ фонетикалыќ зањы сµз басында бірнеше дауыссыз дыбыстардыњ ќабаттасып айтылуын кµтермейді. Сондыќтан 30-жылдарѓа дейін трактор, станция, драма, пролетариат дегендер тєріздес сµздерді айтуда да, жазу да оларѓа ќысањ дауысты дыбыстардыњ бірін ќосаќтайтынбыз. Ал б±л к‰нде орыс тілі арќылы енген сµздердіњ я олардыњ буындарыныњ басында екі дауыссыз дыбыс келтіріп айту тіліміздіњ фонетикалыќ зањынан берік орын ала бастады» - дейді2. Кезінде белгілі ѓалым М.Балаќаев: «Ќазаќ тіліне енген жања термин сµздермен бірге «ист», «изм» сияќты ќосымшалар, кейбір дыбыстар, мысалы ф, х, ц, в, ч, жєне жања буын т‰рлері енді. Б±рын сµз басында г, р, л, и сµз аяѓында в, д, ж, г айтылмайды, екпін тек соњѓы буынѓа т‰седі дейтін, кезінде д±рыс ережелер де, ертедегі кейбір т‰ркологтардыњ «µзгерілмейтін темір зањ» дейтін ‰ндестік зањы да µзгеріске ±шырады» - деді1. Т. Ќордабаев: «-ист», «-изм» ж±рнаќтарын ќазаќ тіліне сµзбен бірге енді дейді»2. Біраќ, «-ист», «-изм» ж±рнаќтарыныњ да ќазаќ тілініњ сµздеріне ќосылатыны да жоќ емес. Орыс тілінен енген сµздердіњ соњында келген езулік дауысты а дыбысыныњ т‰сіп ќалып, тіл арты ы дыбысына айналып жазылатыны бар: нотадан – нотыны, кассаѓа – кассыны т.б. Немесе, лампа, банда, мода т.б. сµздердіњ соњында келген а фонемасы µзгеріп, ќысањ дауысты тіл арты ы фонемасына айналып жазылады, не болмаса м‰лдем т‰сіп ќалады: фанера – фанер, минута – минут, аптека – аптек, анкета – анкет т.б. Ќазаќ лексикасына енген орыс тіліндегі о дыбысы µ жєне ы дыбыстарына жуыќ айтылады. Мысалы, завод – зауыт, вагон – бєгµн, калоши – кєлµш, трактор – трактыр т.б. жүктеу/скачать 0.98 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|