Тэма № 2. Сатырычная проза Сватаплука Чэха

Тэма № 2. Сатырычная проза Сватаплука Чэха

У сваіх знакамітых творах “Падарожжа пана Броўчэка на месяц” (1887) і “Новае эпахальнае падарожжа пана Броўчэка на гэты раз у ХV стагоддзе” (1888) Сватаплук Чэх звяртаецца да самага распаўсюджанага матыва ў сусветнай літаратуры – матыва падарожжаў. І хаця герой аповесцяў адзін і той жа, творы з’яўляюцца самастойнымі і незалежнымі адзін ад аднаго. Чэх прапануе камічны варыянт раманаў падарожжа, ён жартуе над фантастычнай і прыгодніцкай літаратурай свайго часу. Галоўны герой зусім выпадкова “падае” на Месяц і правальваецца ў катакомбы ХV стагоддзя прама з тракціра, будучы ў значным падпітку. Некаторыя ўпэўнены, што ўсе прыгоды Броўчэк проста сасніў. Пісьменнік абапіраецца на традыцыі еўрапейскай сатыры, часта ўзгадвае імёны знакамітых аўтараў (Верна, Свіфта, Рабле, По, Сервантэса), акрэсліваючы тым самым тую лінію ў мастацтве, якая яму блізкая і якая моцна ўздзейнічае на яго пісьменніцкую свядомасць.

Аповесць пра падарожжа на месяц з’явілася спачатку ў часопісе “Кветы” пад псеўданімам Б. Роўсэк у 1886 годзе. Аўтар падкрэсліваў, што гэта перш-наперш пародыя на прыгодніцкія раманы, а галоўны герой пан Броўчэк (у перакладзе з чэшскай мовы “жучок”) – поўная супрацьлегласць героям раманаў названага жанру. У кнізе Чэх сатырычна адлюстраваў многія бакі сучаснай яму рэчаіснасці. Ды й сам вобраз цэнтральнага героя ўяўляе сабой пэўны сацыяльны тып, які быў сфарміраваны буржуазным асяродкам, гэта тып прыстасаванца і абывацеля, чалавека празаічнага, будзённага, раўнадушнага да ўсяго высокага. Такі тып быў добра вядомы пісьменніку, бо ён меў вельмі добрыя кантакты з сапраўдным жыццём, працуючы ў якасці журналіста і адгукаючыся на актуальную праблематыку ў сваіх нарысах, фельетонах, артыкулах, успамінах. Цікава, што проза Св. Чэха ўспрымаецца як супрацьлегласць яго паэтычнай спадчыне, патэтычнай, пафаснай, месцамі рамантычнай і нават насычанай экзотыкай. Чалавечы тып як Броўчэк сустракаецца і ў ранейшых прозах Св. Чэха. У названых сатырычных аповесцях ён выкрышталізаваўся і дасягнуў свайго апагею. Пан Броўчэк адлюстраваў негатыўныя адносіны аўтара да ўласніцтва і стаў своеасаблівым “антыгероем” прозы чэшскага пісьменніка. Па сутнасці, гэты тып нельга лічыць новым у чэшскай літаратуры. Да Св. Чэха мяшчанскія адносіны да жыцця высмейвалі і асуджалі Чалакоўскі, Тыл, Немцава. З сучаснікаў Чэха асабліва яскрава гэта зрабіў Нэруда ў “Маластранскіх аповесцях”. Сватаплук Чэх паказвае сацыяльныя карані мяшчанства і паказвае, што абывацельская псіхалогія авалодвае дробнымі ўласнікамі, што маладая нацыянальная буржуазія страчвае актыўнасць і патрыятычны запал, які валодаў ёю ў часы нацыянальнага адраджэння. Але твор “Падарожжа пана Броўчэка на Луну” даволі шматпланавы. Аўтар высмейвае не толькі ўтылітарныя, прыземленыя адносіны да жыцця, а і наадварот, марны рамантызм і летуценнасць. У аповесці можна знайсці палеміку з пэўнымі тэндэнцыямі ў мастацтве, у прыватнасці, з эстэтствам. Аўтар не падзяляў поглядаў, якія былі заснаваны на філасофіі ідэалізму і арыстакратычнай пагардзе да ўсяго зямнога. Ён не быў прыхільнікам наўмыснай прыгажосці, рамантычных шаблонаў, толькі вытанчанага і ўвогуле “чыстага” мастацтва. Можна нават меркаваць, што аповесць з’яўляецца адлюстраваннем эстэтычнага крэда самога Св.Чэха. Увогуле аўтар у творы выступае як даволі актыўны герой. Ён каментуе, размаўляе з чытачом, спачувае свайму персанажу і г. д. Такім чынам у аповесць прыўносяцца рысы публіцыстычнага твору, рысы памфлету (асабліва там, дзе пісьменнік іранізуе над нацыяналістычнымі настроямі чэшскіх буржуа, над культурна-палітычнымі акцыямі, венскім урадам і г. д.).

“Новае эпахальнае падарожжа пана Броўчэка на гэты раз у ХV стагоддзе” Сватаплук Чэх разгортвае на фоне гістарычных падзей, звязаных са знакамітай бітвай гусітаў у Віткавай гары (1420), пад час якой гусіты пад кіраўніцтвам Жыжкі перамаглі. Сваёй фабулай аповесць нагадвае казку Андэрсэна «Галошы шчасця». Але негледзячы на фантастычнасць сюжэту, твор глыбока рэалістычны. У аповесці дамінуе стыхія вясёлага гумару, жартаў, хаця прысутнічаюць і сатырычныя, іранічныя моманты. Аповед носіць гратэскавы характар. Можна выдзеліць дзве галоўныя тэмы твора: беспрынцыпнасць, тупасць і абмежаванасць чэшскага ўласніка-буржуа і гусіцкі рух у чэшскай гісторыі. Раскрыццё духоўнай убогасці мяшчанства вырашаецца ў сатырычным плане. Другая названая тэма падаецца праз героіка-эпічны аповед. Гераічная барацьба гусітаў заўсёды вабіла Св. Чэха. Ёй прысвечаны вершы і паэмы («Гусіт на Балтыцы» 1868, «Адаміты» 1873, «Жыжка» 1878). У аповесці аўтар увасобіў цэльных людзей, якія былі ўзорам і адначасова дакорам нашчадкам. Пан Броўчэк выступае ў якасці антыпода такім людзям. Маральныя вымярэнні мінулага ўваходзяць у канфлікт з маральнымі вымярэннямі сучаснасці. Аўтар шырока скарыстоўвае тут сістэму кантрастаў. І калі першая аповесць цалкам створана ў іранічным ключы, то другая спалучае гераічнае і сатырычнае, патэтыку і жарт. Тым не менш, чэшскі пісьменнік не ідэалізуе старажытнасць: ён малюе побыт і норавы чэшскага сярэднявечча і разумее тугу галоўнага героя па цывілізацыі і камфорту. Але патрыятызм продкаў і абыякавасць Броўчэка ствараюць нявыгадны для апошняга кантраст, які проста кідаецца ў вочы і застаўляе задумацца. Аповесць мае ярка выражаную дыдактычную скіраванасць. У фінале твора аўтар едка крытыкуе свайго сучасніка і ўсё грамадства словамі Жыжкі («Ha, babský strach pomátl tvůj rozum. Šílená jest myšlenka, že by člověk dalekých příštích věků přišel mezi dávné předky své, a kdyby se i mohl státi neslýchaný ten div, -- toho bohdá nikdy nebude, abychom takové měli potomky!”), спадзеючыся нешта змяніць у свядомасці чэхаў ІІ паловы ХІХ стагоддзя. Як значную вартасць твора трэба назваць насычаную народнымі выразамі мову. Адсутнічае запазычаная лексіка. Майстарскі вырашаецца праблема індывідуалізацыі мовы герояў. Пабудова фраз, вульгарызмы, прыказкі і прымаўкі, сама лексіка пана Броўчэка – ўсё гэта індывідуальна і адначасова тыпова. Мастацкі апраўданы і некалькі ўзнёслы стыль мовы гусітаў.

1. 
   “Броўчэкіяда” і сусветная прыгодніцкая літаратура (Верн, Свіфт, Сервантэс, По і г. д.)
   
2. 
   Сватаплук Чэх і традыцыі еўрапейскай сатыры.
   
3. 
   Вобраз Мацея Броўчэка ў сатырычных аповесцях Св. Чэха. Духоўная ўбогасць чэшскага мяшчанства.
   
4. 
   Мацей Броўчэк і тып пражскага маламнесцкага абывацеля, задаволенага прыземленай экзістэнцыяй, у чэшскай літаратуры (Чэх і Чалакоўскі, Тыл, Немцава, Нэруда і г. д.).
   
5. 
   Шматвектарная скіраванасць сатыры Св. Чэха ў “Падарожжы пана Броўчэка на месяц”.
   
6. 
   Вобразы селенітаў. Эстэтычная крэда аўтара.
   
7. 
   Рэаліі чэшскага жыцця ІІ паловы ХІХ стагоддзя ў “Падарожжы пана Броўчэка на месяц”. Адлюставанне сучасных Чэху гістарычных падзей і ідэй і яго адносіны да іх.
   
8. 
   Публіцыстычныя рысы ў аповесці “Падарожжа пана Броўчэка на месяц”.
   
9. 
   Фігура аўтара ў творы.
   
10. 
    Стыхія смеху ў аповесці “Новае эпахальнае падарожжа пана Броўчэка на гэты раз у ХV стагоддзе”. Шырыня дыяпазону аўтарскага светабачання: ад гумару і жартаў да іроніі і сатыры.
    
11. 
    Паказ гістарычных падзей у творы. Адносіны пісьменніка і яго героя да гусіцкага руху ў чэшскай гісторыі. Гусіцкая тэма ў творчасці Сватаплука Чэха (вершы, паэмы, аповесці). Адлюстраванне старажытнасці ў творы (чэшскае сярэднявечча: замалёўкі быта, нораваў, карціны старадаўняй Прагі).
    
12. 
    Наратыўна-стылёвыя адметнасці аповесці “Новае эпахальнае падарожжа пана Броўчэка на гэты раз у ХV стагоддзе” (роля аўтара і аўтарскага ўступу; спалучэнне героіка-эпічнага і сатырычнага, патэтыкі і жарту).
    
13. 
    Дыдактычная скіраванасць твора.
    
14. 
    Мастацкая структура аповесцяў “Падарожжа пана Броўчэка на месяц” і “Новае эпахальнае падарожжа пана Броўчэка на гэты раз у ХV стагоддзе”
    
15. 
    Асаблівасці паэтыкі твораў (кантрасты, дысанансы, паралелізмы і г.д.).
    
16. 
    Моўныя адметнасці сатырычных аповесцяў (мова селенітаў, мова гусітаў, мова Мацея Броўчэка).
    

Кузнецова Р. История чешской литературы. М., 1987.

Очерки истории чешской литературы XIX- XX вв. М., 1963.
Dějiny české literatury. Sv.3. Praha, 1959.

Dějiny české literatury. Praha, 1959-60.

Česká literatura od počatků k dnešku. Praha, 1998.

Hrabák J, Jeřabek D, Tichá Z. Průvodce po dějinach české literatury. Praha, 1984.

Novák A. Dějiny českého písemnictví. Praha, 1994.

Přehledné dějiny literatury. Dějiny české a slovenské literatury s přehledem vývojovych tendencí světové literatury do první světové války. Praha, 1992.

Vlček J. Dějiny české literatury. Praha, 1960.
Кишкин Л.С. Сватоплук Чех. М., 1959.

Никольский С.В. Две эпохи чешской литературы. М., 1981.

Janačková J. Český roman sklonku 19 století. Praha, 1967.

Janačková J. Stoletou alejí. O české proze minulého století. Praha, 1985.

Jerabek D. Tradice a osobnost: k problematice české literatury 19 století. Brno, 1988.

Krejčí K. Svatopluk Čech a Matěj Brouček, pražský občan. Praha, 1952.

Nejedlý Z. Svatopluk Čech // Nejedlý Z. O literatuře. Praha, 1953.

Novák A. Svatopluk Čech I-II. Praha, 1922, 1923.

Polák J. Česká literatura 19 století. Praha, 1980.

Svatopluku Čechovi. Památník Jednoty Sv. Čecha k učtění 100. Naroyenín básníkových. Praha, 1946.

Šalda F.K. Svatopluk Čech // Šalda F.K. Duše a dílo. Praha, 1913.