1. Жалпы мәлімет
Түркі мақал – мәтелдерінің грамматикалық құрылысы
жүктеу/скачать 3.28 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- -хана
| Түркі мақал – мәтелдерінің грамматикалық құрылысы. Түркі мақал-мәтелдерінің құрамында негізгі сөз таптарының барлығын дерлік табуға болады. Солардың ішінде зат есім мен етістіктің рөлі айрықша сезіледі. Бұл екі сөз табы қолданылу жиілігі жөнінен басқа сөз таптарынан асып түседі.
Мысалдар: Зер қадірін зергер білер (қаз.) Зар қадрини заргар билер (өзб.) Зер гадырыны зергәр билер (түркм.) Байдың малын байғұс қызғанады (қаз.) Бойникини бойтеват қизғанады (өзб.) Бай малыны бахыл гысганар (түркм.) Сын есім мен сан есімдер өзі тіркескен зат есімнің дәлдігін, анықтығын, өткірлігін арттырып, мақал-мәтелдердің көркемдігін күшейте түседі. Ак гүнде агарарсын, гара гүнде гараларсын, (түркм.) Ағ күн ағардар, қара күн гаралдар (әзер.) Бір күн дәм татқанға – қырық күн сәлем (қаз.) Мақал-мәтелдердің құрамында аз да болса, есімдіктер мен үстеулер де кездеседі. Немә тәрсәең, шуни оруйсән (ұйғ.) Синамаган отнинг сиртидан ўтма (өзб.) Мақал-мәтелдерде ойдың ыңғайына қарай кейде шылау сөздер де ұшырасады. Тенг тенги билан, тезак қопи билан (өзб.) Адашқандын айбы жоқ, қайтып үйүрүн тапкан соң (қырғ.) Ağlama ölü için, ağIa deli için (түрік.) Мақал-мәтелдерде одағай, еліктеуіш сөздер кездеспейді, бұл олардың табиғатына байланысты: өсиет-өнегеге, даналыққа негізделген ойлы пікірлер артық экспрессивтік бояуды қаламайды. Мақал-мәтелдердің баяндауышы болып келетін сөз таптары – етістіктер мен есім сөздер. Сонымен Түркі фразеологиясының кейбір мәселелері. І. Көз жұму (етістікті тірккес); алғашқы мағынасы – көзін тек қана жұмуға айтылған болуы мүмкін. Біздің дәуірімізде бұл сөз тіркесі екінші, үшінші мағынасымен қалыптасқан: ІІ. Көз жұму – өлу, ІІІ, көз жұму – тәуекел ету (қорықпау). І. қолы ашық (есімді тіркес); алғашқы мағынасы – саусақтарын жұмып, бір нәрсені ұстап қалуға икемі келмеген кезді білдірсе, кейіннен оның басқа мағынасы пайда болған: ІІ. қолы ашық – мырза (сақи, берген; қолында еш нәрсе тұрмайтын кісілерге қолданылады). Көптеген тұрақты тіркестері бір мағынаны білдіреді. Бұлар тілдің соңғы, көбірек дамыған кезеңіне тура келеді. Мәселен: жүрегі су ете қалу тұрақты сөз тіркесін қарастырсақ, мағынасы – үрейлену, қорқу, шошу. Осы „жүрек“ сөз ұясынан: жүрегі айну, жүрегі алып ұшу, жүрегі аузына тығылу, жүрегі аттай тулау, жүрегі бүлк етпеу, жүрегң дуаламау, жүрегі жылу, жүрегі елжіреу, жүрегі жарылу, жүрегі қарс айырылу, жүрегі май ішкендей кілкілдеу, жүрегі тас төбесіне шығу, жүрегі шайылу, жүрегі тебірену сияқты көптеген тұрақты тіркестер тарайды. Орайы келгенде айта кететін бір жайт – жиілік жағынан ұйытқы болып келетіндер де – осы соматикалық тұрақты сөз тіркестері. Бұлар өзара омонимдік, синонимдік, антонимдік тұрақты сөз тіркесі қатарын да түзей алады. Кейбір жағдайларда тұрақты тіркес – мақал – мәтелдердің құрамына еніп, олардың ажырамас бөлігіне айналып кеткендігі де байқалады. Қазақ тілінде: таяқ жеу – Түйенің үлкені көпірде таяқ жейді; жаны ашымау – Жаны ашымастың қасында басың ауырмасын. Ұйғыр тілінде: ағзидин бал таммақ – Ағзидин бал тамиду, көңилдин зәһәр тамиду (21); баш сиғмақ – Барлық болса, бешини силайду, йоқлуқ болса, беши сиғмайду (42). Түрікмен тілінде: жанын агырмак – Жаны агырмаяның янында башым агыряр дийме (305); зар болмак – Намарда зар боландан, гара деря гарк бол (320). Мәтелдер жөнінде де біраз қайшы пікірлерді кездестіруге болады. Бірде мәтелдерді тұрақты сөз тіркестерінің баламасы деп қараса, басқа жағдайда оларды „тіл единицаларының ортасындағы аралық құбылыс мақалдарға да, фразеологизмдерге де жатқызуға болмайды“ деп түйеді. Сонымен мақал-мәтелдер фразеология саласының ең көлемді, қолданылу аясы кең, мазмұны жағынан тиянақты тарауы болып есептеледі. Мақал-мәтелдер ертеден қалыптасқан дайын күйінде қолданылады. Түркі мақал-мәтелдері бір немесе екі тармақтан құралады. Соңғысы – өлеңге ұқсас болып келеді. Қайталау, теңеу, ұлғайту, кішірейту, әсірелеу сияқты айшықтау тәсілдері молынан қолданылған; дұрыс ырғағы, екпін дыбыс үндестігімен ұштасып, мақал-мәтелдерге өзгеше өрнек төгіп, олардың көркемдігін күшейте түскендігі байқалды. Мақал-мәтелдер тура және ауыспалы мағынада айтылады, тақырыбы кең, адам және оны қоршаған табиғат пен жер бетіндегі тіршілік атаулыны ой елегінен өткізіп „өсиетнама“ ретінде мәңгілікке сақталған. Лексика — тілдегі барлық сөздердің жиынтығы деген мағынада қолданылады. Бұл термин қазақ тілінде сөздік құрам деген атаумен аталады. Тілдің лексикасын, немесе сөздің құрамын зерттейтін ғылым лексикология деп аталады. Лексикология гректің лексис және логос деген екі сөзінің бірігуінен жасалған. Бұл сөздердің грек тіліндегі мағынасы — сөз туралы ілім деген ұғымды береді. Басқа тілдер секілді, қазақ тіл ғылымында да лексика деген термин өте кең ұғымды қамтиды. Белгілі бір мақсатқа байланысты қолданылатын сөздердің жиынтығы лексика деп атала береді. Мысалы, ауызекі сөйлеу лексикасы, кітаби лексика, ғылыми лексика, өндірістік-техникалық лексика, ресми іс-қағаздары лексикасы, диалектілік лексика, кәсіби сөздер лексикасы, терминологиялық лексика, көнерген сөздер лексикасы т.б. Сонымен, лексикология дегеніміз — тілдің лексикасын, дәлірек айтқанда, тілдегі сөздердің сан алуан мағыналарын, сөз байлығының құралу, толығу, даму жолдарын, сөздердің қолданылу ерекшеліктерін зерттейтін сала. Лексикологияның ен басты зерттеу объектісі — сөз. Сөзді грамматиканың негізгі салалары — морфология мен синтаксис те қарастырып зерттейді. Бірақ, лексиклогия мен грамматиканың әрқайсысы сөзді әр басқа түрғыдан қарастырады. Тілдегі әрбір сөзде белгілі мағына бар. Мағынасыз сөз болмайды. Сөздің мағыналық жағы семасиологияда қаралады. Семасиология лексиканың сөз мағыналарын және ол мағыналардың өзгеруініњ себептерін зерттейтін арнаулы бір саласы болып табылады. Лексикология сөзді тілдің сөздік құрамыныњ өлшемі — лексикалық тұлға ретінде қарастырады. Осымен байланысты лексикологияда мағынасы жағынан дара сөздермен барабар келетін тұрақты, фразологиялық сөз тіркестері де қарастырылады. Сөз дегеніміз — басқаға тәуелсіз, жеке қолдануѓа болатын, жеке тұрып-ақ белгілі бір мағынаны я ұғымды білдіретін тілдің бір бүтін мағыналы бөлшегі. Сөздердің атқаратын ең негізгі функциясы — атауыштық қызметі. Сөз арқылы адам белгілі бір затты, құбылысты, оқиғаны яемесе солардың сындық, сандық силатын, іс-әрекетін атайды. Бірақ атауыш сөздер өздері атау болған заттың, құбылыстыњ ішкі сырын, мәнін ашып бере алмайды, ол екеуінің арасында ешқандай табиғи байланыс болмайды. Лексика (грек. лексикос — сөздік) — тілдегі сөздердің жиынтығы, сөздік құрам. Лексикаға тілдегі барлық сөздер кіреді. Сөздер қолданылуына қарай актив және пассив болып бөлінеді. Актив сөздерге күнделікті өмірде жиі қолданылатын сөздер жатады. Ал пассив сөздерге қолданылу өрісі шектеулі көнерген сөздер, диалектілер мен кәсіби сөздер, терминдер жатады. Қазақ лексикасы шығу тегі жағынан төл сөздер мен кірме сөздерден (араб-парсы, орыс, т.б.) тұрады. Сөздер стильдік қызметіне байланысты бейтарап лексика, сөйлеу тілінің лексикасы, жазба тіл л-сы деп бөлінеді. Бейтарап лексикаға барлық стильде қолданылатын жалпыхалықтық сөздер жатады: дала, еңбек, көл, таза, екі, жаңа, т.б. Сөйлеу тілінің лексикасына тұрмыстық қарапайым сөздер, варваризмдер, әдеби тілде сөйлеу лексикасы жатады. Жазба тіл лексикасына көне дәуір лексикасы мен қазіргі кітаби лексика жатады. Мазмұнына қарай Л.: 1) есім және шылау сөздер; 2) абстракт сөздер; 3) синонимдер; 4) антонимдер болып бөлінеді. Сипаты мен көрінісі жағынан лексика былайша сараланады: 1) омонимдер; 2) омографтар; 3) омофондар; 4) омоформдар. Л. атауы тілдің сөз байлығы деген ұғыммен қатар қаламгер тілі, көркем шығарма тілі деген ұғымды да білдіреді. Мыс., Абай тілінің лексикасы, Сұлтанмахмұт тілінің лексикасы, батырлар жырының лексикасы, т.б. ХІ-ДӘРІС: Сөзжасам және сөздік құрамның толығу жолдары. Жаңа сөз жасаудың морфологиялық тәсілі, семантикалық тәсілі. Калька тәсілі арқылы сөз жасау. Морфема және сөз формасы мен құрылысы. Грамматикалық мағыналарды берудің түрлері мен тәсілдері. Аффиксация, фузия. Сөздердің орын тәртібі, агглютинация, көмекші сөздер (предлог, септеулік шылау, артикль, көмекші етістік, жалғаулық шылау және жалғаулық мәнді сөз, демеулік шылау). Нөлдік морфемалық форма, дыбыстардың алмасуы және "ішкі флексия", инверсия, екпін мен интонация, суплетивизм мен редупликация, грамматикалық категория жайлы ұғым. Тілдің сөздік қорын байытып, оның икемділігін арттыратын, қандай күрделі ой болса да, оны нақтылы, дәл жеткізуге мүмкіншілігінің мол құдіретті тіл болып қалыптасудың бір тетігі тілдің сөзжасам жүйесіне байланысты. Сөзжасам өз алдына зерттеу объектісі бар тіл білімінің жеке саласы. Сөзжасам объектісіне сөз жасаушы тәсілдер, сөз жасаушы тілдік элементтер, сөзжасамдық типтер мен тізбектер, сөзжасам үлгілері, туынды сөздер, олардың түрлері, сөзжасамдық заңдылықтар мен мағына, сөзжасамның сөз таптарына қатысы сияқты күрделі мәселелер жатады. Сөзжасамның сөздердің тіркесуі арқылы жасалуы. Көне жазба ескерткіштер тілінде туынды түбір, күрделі сөз, бір тілдің бірнеше мағынада қолданылуы түрінде кездеседі. Мыс: тір-іг, бәл-іг, ур-уш, иел-ме, өт-унч; күн-түз, Темір қапығ, Қара-құм; Қат:1.қабат,қатар;2.жеміс; 3.жануардың аты; 4.қату; 5.араластыру. Келтірілген мысалдар көне түркі тілінде сөзжасамның синтетикалық, аналитикалық, семантикалық тәсілдері болғанын анық көрсетіп тұр. Синтетикалық тәсіл. Соңғы 40-50 жылдың ішінде қазақ тілінің сөзжасам жүйесіне қосылған жұрнақтар өте мардымсыз. Мыс: -хана: емхана, кітапхана, баспахана, жатақхана, наубайхана т.б. Екі сөз табына жататын жұрнақтар: -ыс, -іс, -с (етістік және зат есімге) қатысты. Бірсыпыра жұрнақтардың қолданудан шығып қалғаны да белгілі. Оларға Орхон-Енисей жазбаларындағы –меч жұрнағы жатады. Мысалға Енисей жазба ескерткіштеріндегі ег түбіріне –меч жұрнағы жалғану арқылы жасалған егмеч (тәте) сөзін келтіруге болады. жүктеу/скачать 3.28 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|