Абай ілімін білудің, ТҮсінудің ЖӘНЕ

181
тура мағынасында қолданылғанда, сәуле ауыспалы мағынада 
айтылған. Сәуле сөзінің ауыспалы, келтірінді мағынасы сенім 
концептісінің мәнімен шендеседі. Екі сөз бір концепт өрісінде 
түйіседі. Сонымен қатар сенім концептісі мен білім концептісі 
арасындағы сабақтастық сырын аңғаруға да болады. Берілген 
үзіндіде білім концептісінің түрлі лексикалық, грамматикалық 
мағыналары көрініс тапқан. Солардың жүйесінде білім жарық, 
сәуле ұғымымен жанасады. Білімнің жоқтығы надандық болған-
да, надандық – хайуандық. Білім жоқ жерде сенім де болмайды. 
Сенімнің жоқтығы – білімсіздіктен. Кісінің көкірегінде, көңілін-
де білім, сенім, сәуле болмаса, онда иман бар деу бекер. Сөйтіп, 
білім, сенім, сәуле, иман, көну, илану, нану бір концептуалдық 
өрістегі ұғымдарды білдіреді деп пікір түюімізге болады. Әр- 
дайым емес, белгілі бір тілдік қолданыстар аясында. 
Біз қарастырып отырған «білім мен сенім» концептілері, 
біздің пікіріміз бойынша, Абай Құнанбаев шығармалары үшін 
мағына түзуші фактор болып табылады, яғни ол – А.Құнанбаев-
тың идиостилінің маңызды элементі. «Идиостиль» ұғымы линг-
вистикалық поэтиканың аясында қарастырыла бастады. Әрине, 
идиостиль тілдік бірліктердің автордың шығармашылық ойлау 
даралығына сай түзілуінен туындайды. Автордың стильдік да-
ралығы, тілдік тұлға болмысы ұғымдарының қырлары да тілдік 
бірліктердің автордың стильдік даралығы, тілдік тұлға ретін-
дегі болмысы аясында анықталады. Отандық ғылымда «жеке 
стиль» және «тілдік тұлға» ұғымдары, ең алдымен, В.В. Вино- 
градовтың есімімен байланысты, дегенмен тілдік тұлғаның шы-
ғармашылығын тұтас сипаттау идеяларының параллель дамуын
Р.О. Якобсон, Ю.Н. Тынянов, М.М. Бахтин, Б.М. Эйхенбаум,
В.М. Жирмунский еңбектерінен табуға болады. Абайдың: «Іші 
алтын, сырты күміс сөз жақсысын қазақтың келістірер қай бала-
сы» [І т., 90] – дегендегі ойының түп төркінінде автордың стильдік 
даралығы, тілдік тұлға ретіндегі ерекшелігі жатқан болса керек.
Білуімізше, әлемнің концептуалды бейнесі тілдік бейнеден 
ерекшеленеді, өйткені адам қабылдаған және түсінген нәрсенің 
барлығы вербалды нысанға ие емес және тілдің көмегімен көрі-
ніс таба алмайды. Алайда, адам санасында қалыптасқан концеп-
тілер мен ұғымдардың белгілі бір бөлігі өзінің тілдік бейнесіне 

182
ие. Жазушының тілінде (және оның көркем шығармаларының 
мәтіндерінде) жеке тұлға үшін маңызды түйінді концептілерді 
жүзеге асыру зерттеушіге «әдеби шығарманың сөздік қабатын 
мұқият талдау арқылы» [4, 90] автор әлемінің тұжырымдамалық 
картинасының құрамдас бірліктерін қайта құруға және сипат-
тауға мүмкіндік береді. Осылайша, автордың дүниетанымының 
түйінді концептілерін көрсететін идиостилі оның әлемінің кон-
цептуалды бейнесінің өзіндік айнасы болып шығады [5, 39].
М.Н. Кожинаның редакциясымен шығарылған «Орыс тілі-
нің стилистикалық энциклопедиялық сөздігіне» сәйкес, «идиос-
тиль (жеке стиль, идиолект) – жазушының, ғалымның, публи-
цистің, сондай-ақ осы тілдің жеке сөйлеушілеріне тән тілдік 
және стилистикалық-мәтіндік ерекшеліктердің жиынтығы» 
[Орыс тілінің стилистикалық энциклопедиялық сөздігі, 2003, 
95-б.]. Идиостиль «жеке тілдік тұлғаның (жазушының, ғалым-
ның, нақты сөйлейтін адамның жеке басының) сөйлеу-мәтіндік 
сипаттамаларының... жиынтығы», «барлық экстралингвистика-
лық негіздің – функционалды-стильдік, жанрлық-стильдік және 
жеке-стильдік» әсерінен қалыптасады [Орыс тілінің стилисти-
калық энциклопедиялық сөздігі, 2003, 96-б.]. Идиостиль ұғымы 
дәстүрлі түрде белгілі бір жазушының стилін, сондай-ақ белгілі 
бір мәтіндерді түсіндіру мәселелерін шешуде жеке көркем шы-
ғарманың стилін сипаттау үшін қолданылады. 
Идиостиль, А.И. Грищенконың пікірінше, жазушының көр-
кемдік әлемінің ажырамас бөлігі болып табылады: бұл автордың 
сөз суретшісі ретіндегі жеке ерекшеліктерінің жүйесі; бұл бел-
гілі бір тарихи кезеңдегі белгілі бір ана тілінің жазушысының 
ішкі әлемінің фактілерін көркем сөйлеуде бейнелеу және сынау 
тәсілі [6, 4]. 
Біздің зерттеуіміздің ортасында асимметрия құбылысы 
әлемнің концептуалды және тілдік картиналары деңгейінде бол-
ғандықтан, біз осы ұғымдар мен олардың арақатынасы туралы 
кейбір негізгі ақпаратты ұсынуды қажет деп санаймыз.
Әлем бейнесі ұғымы «адам мен оның болмысының ерек-
шелігін, оның әлеммен қарым-қатынасын, оның әлемдегі өмір 
сүруінің маңызды шарттарын білдіретін іргелі ұғымдардың қа-
тарына жатады ...» [7, 11]. Адам тіліндегі әлемнің суретін бей-

183
нелеу мәселесін зерттеу кезінде, әдетте, қарапайым триададан 
туындайды: айналадағы шындық (әлемнің нақты көрінісі), бұл 
шындықтың адамның миында көрінісі (әлемнің концептуалды / 
мәдени көрінісі) және осы рефлексия нәтижелерін тілде білдіру 
(әлемнің тілдік бейнесі) [8, 87]. 
Әлемнің шынайы бейнесі – бұл объективті адамнан тыс 
шындық. Нақты әлемде заттар мен құбылыстар, ал тілде сөз бар. 
Әлем мен тілдің арасында ойшыл, тіл тасушысы бар. Әлемді қа-
былдау және түсіну арқылы ол өзінің әлем туралы идеялар жү-
йесін жасайды. «Оларды санасынан өткізіп, осы қабылдаудың 
нәтижелерін түсініп, оларды сөйлеу тобының басқа мүшелері-
не тіл арқылы жеткізеді. Басқаша айтқанда, шындық пен тілдің 
арасында ойлау бар» [9, 40]. 
Әрбір жеке тілге тән және осы тілді қолданатын мәдениеттің 
ерекшеліктерінде көрініс табатын әлемнің тілдік концептуал-
дануы В. Фон Гумбольдттің, Й.Л. Вайсгербердің [10, 111-112], 
Л.Витгенштейннің идеяларында көрініс табады. В. Фон Гум-
больдт тілді ойлау мен шындық арасындағы «аралық әлем» 
ретінде қарастырады, ал тіл ерекше ұлттық дүниетанымды 
бекітеді. «Тіл – ойды қалыптастыратын орган, демек, адамның 
қалыптасуында, оның ұғымдар жүйесін қалыптастыруда, ұр-
пақтардың жинақталған тәжірибесін тілге беруде жетекші рөл 
атқарады» [11, 132].
Нақты әлемді байланыстыру және оның адам санасында 
көрінісі үшін алғышарттар – әлемнің суреттері (яғни «адамның 
санасына тәуелді емес әлемнің объективті шындығы және әлем-
нің адам санасының өнімі ретіндегі идеалды бейнесі»), В.Г. Кол-
шанскийдің пікірінше, «тіл затындағы екінші, идеалды әлем-
нің» болуы, яғни әлемнің тілдік бейнесі [12, 153]. 
Әлемнің тілдік бейнесі «аңғал» болып табылады, өйткені 
ол көптеген маңызды қарым-қатынастарда «ғылыми» суреттен 
ерекшеленеді. Әлемнің тілдік бейнесі әлемнің арнайы суретте-
рімен қатар тұрмайды (химиялық, физикалық және т.б.), ол − 
олардың алдында тұрады және оларды қалыптастырады, өйтке-
ні адам жалпы адамзаттық та, ұлттық та әлеуметтік-тарихи тә-
жірибе бекітілген тілдің арқасында әлемді және өзін-өзі түсіне 
алады. Соңғысы оның барлық деңгейлеріндегі тілдің ерекше-

184
ліктерін анықтайды [13, 65]. Осылайша, әлемнің тілдік бейнесін 
лексика, фразеология, грамматикада түсірілген әлем туралы бі-
лім жиынтығы ретінде анықтауға болады [13, 66].
Әлемнің тілдік бейнесі әдетте әлемнің концептуалды бейне-
сімен салыстырылады. Г.А. Брутян әлемнің бейнесін адам сана-
сында әлемнің концептуалды (логикалық) және тілдік модельде-
рі немесе концептуалды және ауызша модельдер түрінде бейне-
леуді ұсынады, ал оның түсінігінде тілдік модель концептуалды 
модельге қарағанда кеңірек: «... әлемнің тілдік моделінің негізгі 
мазмұны барлық мазмұнды концептуалды түрде қамтиды...»
[14, 108-109].
Б.А. Серебренников «...тіл әлемнің концептуалды бейнесінің 
жеке элементтерін білдіреді ...ол сөйлеуде сөздерді бір-бірімен 
байланыстырып, әлемдегі концептуалды суреттің мазмұнын 
түсіндіреді», бірақ әлемнің концептуалды бейнесі әлемнің тіл-
дік бейнесіне қарағанда бай «...оның білім алуына әртүрлі ойлау 
түрлері қатысады» деп ойлайды [8, 107]. 
Әлемнің тұжырымдамалық немесе тілдік моделі арасында-
ғы шекараларды Ю.Н. Караулов «тұрақсыз және белгісіз» болып 
көрінеді [16, 271]. Т.Б. Радбиль түсінігінде әлемнің тілдік және 
концептуалды бейнесі біріктірілген: әлемнің тілдік бейнесі – бұл 
«...осы тілдің барлық конпецтуалды мазмұны», «...«менталитет» 
ұғымының әлемге деген көзқарастың бейсаналық жүйесі, құн-
дылық бағдары, ынталандырылуы, ниеті және этникалық топ-
тың, қоғамның және қоғамның мінез-құлқы ретінде арақатына-
сы деп санауға болады» [17, 13, 24].
С.Г. Тер-Минасова бөлік – бүтін, тіл – мәдениеттің бір бөлігі 
туралы емес, өзара байланыс, қарым-қатынас және өзара әрекет-
тесу туралы айту дұрысырақ деп санайды: «Тіл – мәдениеттің бір 
бөлігі, бірақ мәдениет те тілдің бір бөлігі ғана. Демек, әлемнің 
тілдік бейнесі әлемнің концептуалды бейнесіне толық енбейді, 
егер оны адамның санасында сынған әлемнің бейнесі, яғни оның 
физикалық тәжірибесі мен рухани қызметі нәтижесінде пайда 
болған адамның дүниетанымы түсінілетін болса» [18, 47].
«Әлемнің концептуалды бейнесі мен әлемнің тілдік бейне-
сі ұғымдарын өсіру мүмкіндігіне қарамастан, олардың айтар-
лықтай қиылысуы мен қабаттасуы, сондай-ақ олардың тұрақты 

185
өзара әрекеттесуі мен өзара байытылуы мүмкін емес», – дейді
Е.С. Кубрякова, ол әлемнің концептуалды моделін әлемнің тілдік 
моделіне қарағанда кеңірек және бай деп санайды, әлемнің тіл-
дік моделінің саласын әлемнің концептуалды моделіне бағына-
тын етіп сипаттайды [19, 144].
Көркем мәтінді арнайы сөйлеу бірлігі ретінде талдауға кон-
цептуалды көзқарас ХХ ғасырдың екінші жартысында екі көз-
қарастың түйіскен жерінде пайда болды: антропоцентрлік және 
когнитивті. Антропоцентрлік аспект мәтінді автордың ұста-
нымымен түсіндірумен және оның оқырманға әсерімен байла-
нысты. Өз кезегінде, когнитивті лингвистика бірнеше ғылыми 
бағыттардың жетістіктерін қайта қарастыра отырып, тілді әлем 
туралы білімді білдірудің негізгі құралы ретінде түсінуге негіз-
делген тіл мен мәтіннің сипатына жаңа көзқарас ұсынды.
Концептуалдық талдаудың мақсаты – белгілі танымдық құ-
рылым ретінде белгінің пайда болуын алдын-ала анықтайтын 
және бір белгіге сәйкес келетін мағыналарды анықтау [20, 89], 
ал субъект жасаған мәтін бұл танымдық құрылымдарды байқау-
ға мүмкіндік береді. Көркем мәтінді концептуалдық талдау оны 
зерттеудің ерекше түрі болып табылады, онда ұғымдық санат-
тар негізге алынады және міндет оларды мәтінде бейнелеу құ-
ралдары мен тәсілдерін анықтау болып табылады.
Концептуалдық талдаудың объектісі – бұл сөздер, сөз тір-
кестері, нақты мәлімдемелер, мәтіндер және бүкіл жұмыстар 
түрінде типтік пропозицияларды жүзеге асыру арқылы беріле-
тін мағыналар. Концептуалдық талдау, сөзсіз, күрделі көп құры-
лымды рәсім болып табылады. Әрбір операцияның маңыздылы-
ғы мен қажеттілігін барлық зерттеушілер растайды.
Сөздік анықтамаларды талдау мәндерді және олармен бір-
ге концепттерді дәл мүшелеуге көмектеседі. Сөздің лексикалық 
(метафоралық) үйлесімділігін зерттей отырып, лингвист кон-
цепттің өзін сипаттайтын семантикалық белгілер жиынтығын 
алады.
Кейбір зерттеушілер (А.А. Залевская, Р.А. Османова және 
т.б.) эксперимент барысында концепттің сипаттамасын психо-
лингвистикалық әдістердің көмегімен тереңдетуге болатынды-
ғын атап өтті: концепттің ассоциативті құрамдауышын анық-

186
тауға мүмкіндік беретін сұхбат арқылы. Біз өз зерттеуімізде 
қазақ, орыс және ағылшын тілдерінде жүргізілген ассоциативті 
эксперименттердің нәтижелерін қолданамыз.
Зерттеушілердің көпшілігі концептуалдық талдаудың қа-
жетті бөлігі оның этимологиялық құрамдас бөлігі болып табы-
лады (Вежбицкая, Степанов, Телия) деген пікірмен келіседі. Мы-
салы, Ю.С. Степанов концепттің атауы болып табылатын сөздің 
этимологиясын анықтау қажеттілігін түсіндіреді, өйткені кон-
цепттегі мазмұн «концепттің жадынан» бөлінбейді – бастапқы-
да концептте берілген мағына болатын сөздік нысанның пайда 
болуының қарқынды процесі [21, 64].
Тұтас этностарға жататын мәдени ұғымдардың семантика-
сын қайта құруда фразеологиялық бірліктер мен паремияларды 
талдау маңызды орын алуы керек, өйткені олар камералық емес, 
белгілі бір тілдің барлық спикерлеріне қатысты (немесе едәуір 
көпшілігіне) ортақ білім болып табылады. Фразеологизмдер, ма-
қал-мәтелдер құнды, өйткені олар қарапайым адамдар әлемінің 
аңғал бейнесінің көрінісі болғандықтан, олар белгілі бір тақы-
рып пен шындық құбылысына ғылыми нанымдар, сезімдер мен 
көзқарастарды қамтиды, бұл концепттің бейнелі құрамдауышын 
анықтауға көмектеседі [22, 14].
К.А. Андреева белгілі бір жазушының идиостилін сипаттау 
кезінде И.А. Тарасованың әдісін қолдану маңызды деп санайды. 
Концепттің далалық құрылымында И.А. Тарасова алты қабат-
ты анықтайды: ұғымдық, пәндік, бейнелі-ассоциативті, символ-
дық, құндылықты-бағалаушылық [23, 167]. К.А. Андрееваның 
пікірінше, мұндай тәсіл белгілі бір мәдениетке, этносқа, қоғамға, 
тілге арналған жалпы, әмбебап сипаттамаларды да, тілдік тұлға-
лар енгізген жеке ерекшеліктерді де ескеруге мүмкіндік береді 
[24, 38].
Концепттің мағыналық көлемін анықтау үшін В.А. Маслова 
келесі эвристикалық әдістерді ұсынады: энциклопедиялық және 
лингвистикалық сөздіктерге жүгіну арқылы әлемнің тілдік бей-
несі мен ұлттың тілдік санасындағы концепттің орнын анықтау; 
концепттің негізгі лексемаларының этимологиясына жүгіну 
және оның ерекшеліктерін ескеру; концепт вербализацияланған 
қосымша контексттерді тарту (поэтикалық, ғылыми, филосо-

187
фиялық; мақал-мәтелдер, афоризмдер); концепттің негізгі лексе-
масының ассоциативті байланыстары; кескіндеме, сәулет, музы-
ка және т.б. салаларда концептті жүзеге асыру [25, 46].
Теориялық әдебиеттердегі әртүрлі көзқарастар мен ұста-
нымдарды талдау нәтижесінде біз Абай шығармашылығы жү-
йесіндегі білім мен сенім концептілерін жеке зерттеу барысында 
келесі әдістемеге сүйенуге болады деп санаймыз:

жүктеу/скачать 5.16 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: